Alle de brieven. Deel 9: 1692-1694

[p. 190]

Brief van Pieter Rabus
18 Augustus 1693

Gericht aan: Antoni van Leeuwenhoek.

Manuscript: Geen manuscript bekend.

Gepubliceerd in:

P. Rabus 1693: De Boekzaal van Europe (Julius en Augustus 1693), blz. 159-164 (Rotterdam: P. van der Slaart). - Nederlandse tekst [A].

Korte inhoud:

Lofdicht op L. Aansporing om het onderzoek over de voortplanting van de vlo te publiceren.

Opmerking:

De hier afgedrukte tekst is gebaseerd op [A].

[p. 191]

Letter from Pieter Rabus
18th August, 1693

Addressed to: Antoni van Leeuwenhoek.

Manuscript: No manuscript is known.

Published in:

P. Rabus 1693: De Boekzaal van Europe (July and August 1693), pp. 159-164 (Rotterdam: P. van der Slaart). - Dutch text [A].

Summary:

Panegyric on L. Request to publish the investigation about the procreation of the flea.

Remark:

The text as here printed is based on [A].

[p. 192]

MIJN HEER,

IS 't mijne voorspelling niet geweest, dat ik te Rotterdam¹⁾ noch in uwe kijkglazen zoude bezig zijn? Geloof my, 'k hebbe niet alleenlijk geduerende mijn wederkeeren na huis geen ander voorwerp van gedachten gehad, dan de gestadige erinnering van de by UE geziene wonderen, en verborgentheden der Nature, maar d'indrukselen van alle die gezichten speelden des nachts met d'allerwenschelijkste vermakelijkheden my slapende zoo vast voor oogen, min noch meer, als of ik in uw salet²⁾ was: en op deze uere geniete ik een zielverlustiging⁺ door alle die denkbeelden; 'k wil zeggen, in dezen morgenstond komt my ik wete niet welk een dichtlust bekruipen, en aanporren, omme uw zeldsaam vernuft, ware het doenlijk, door vaarzen te verheerlijken.

Doorziende³⁾ Man, die 't alvermogen
Der Godheid ziet met andere oogen

Als 't menschdom van alle eeuwen deed,

Hoe krijg ik nu bequame⁴⁾ klanken
Om u na waarde te bedanken,

Voor uwe gunst aan my besteed.

Uw' glaze sleuteltjes⁵⁾ ('k mag spreken
Met Huigens) fix om op te steken⁶⁾

Het zware nachtslot van Natuur,

Gaat nimmermeer uit mijn gedachten.
'k Zag, dat⁷⁾ mijn oog niet kon verwachten.

O Fenix-kijker⁸⁾ vol van vuer!

1) Rabus woonde in Rotterdam, waar hij zijn in 1692 opgerichte literaire tijdschrift, De Boekzaal van Europe, uitgaf. Eerder in 1693 wijdde hij enkele bladzijden aan L.'s werk. In de aflevering January en February 1693, blz. 6-13, recenseerde hij het Derde Vervolg der Brieven (1693). Daarna, in de aflevering Maart en April 1693, blz. 331-334, gaf hij een samenvatting van de correspondentie tussen L. en Antonio Magliabechi, die gepubliceerd was in de Giornale de' Letterati. Rabus besloot deze samenvatting met de opmerking: We hopen somtijds iets nieuws van den Heer Leeuwenhoek in de Boekzaal te zullen brengen, welke hoop dus met de publicatie van deze brief van 18 augustus 1693 in vervulling ging.

2) Met salet wordt bedoeld L.'s comptoir. Voor de inrichting ervan zie Brief 26 [18], van 9 oktober 1676, Alle de Brieven, Dl. 2, blz. 78-80, aant. 38 en 45.

+ Lofdicht op L.

3) Doorziende, in dit verband worden twee betekenissen van doorzien opgeroepen: 1. tot in alle bijzonderheden bekijken en 2. de ware aard of betekenis van iets zien.

4) bequame, geschikte.

5) Zinspeling op het gedicht van Constantijn Huygens (1596-1687), Op de print van Ant. Leeuwenhoeck, gedrukt onder Verkolje's mezzotint van L. uit 1686, zie Alle de Brieven, Dl. 6, frontispice en blz. 88, aant. 6.

6) fix om op te steken, bruikbaar om open te maken.

7) dat, wat; dingen die.

8) Fenix-kijker, iemand die in het kijken boven anderen uitmunt.

[p. 193]

DEAR SIR,

Did I not predict that I should be preoccupied with your magnifying glasses at Rotterdam¹⁾? Believe me, during my return home my mind could do nothing else but constantly recall the wonders and hidden mysteries of Nature I had seen at your house. Not only that, but in my sleep during the night the images of the things seen, with all that was most desirable and diverting, were as clear to my eyes as if I were more or less in your study²⁾; and at the present moment my mind is finding great pleasure in all those ideas. I will⁺ confess that at this early hour I am stimulated and roused by I know not what urge to glorify in verse, if that were possible, your rare genius.

O discerning man, you that view the omnipotence of the Godhead with eyes different from
those of mankind throughout the ages, how do I find the right words to thank you adequately
for the favour you bestowed on me?

Your little glass keyes³⁾ (to use the words of Huygens), able to open the heavy double
lock of Nature, are never out of my thought. I saw, O eminent and ardent observer, things
my eyes could not expect to see.

1) Rabus lived at Rotterdam, where he published his literary journal De Boekzaal van Europe, set up in 1692. Earlier in 1693 he devoted a few pages to L.'s work. In the number of January and February 1693, pp. 6-13, he reviewed the Derde Vervolg der Brieven (1693). Later, in the number of March and April 1693, pp. 331-334, he gave a summary of the correspondence between L. and Antonio Magliabechi, which had been published in the Giornale de' Letterati. Rabus concluded this summary with the remark: We hope to publish now and then something new from Mr. Leeuwenhoek in the Boekzaal, a hope which was realized with the publication of this letter of 18 August 1693.

2) For the appointment of L.'s study, cf. Letter 26 [18], of 9 October 1676, Collected Letters, Vol. 2, pp. 79-81, notes 29 and 33.

+ Panegyric on L.

3) A reference to the poem of Constantijn Huygens (1596-1687), Op de print van Ant. Leeuwenhoeck, printed underneath Verkolje's mezzotint of L. of 1686; see Collected Letters, Vol. 6, frontìspìece and p. 89, note 4.

[p. 194]

 

Mogt ik mijn oogen wel betrouwen,

 

Toen gy my konstig gaaft t' aanschouwen

 

Den wondren omloop van het bloed?

 

Ik moet, en wil, en zal het tuigen⁹⁾:

 

Voor dit gezicht moet alles buigen,

 

Wat een nieuwsgierig harte voed.

 

 

 

Bedrieg ik my? of slaan mijn zinnen¹⁰⁾

 

Door alles heen? en raak ik binnen

 

't Geheim-vertrek van yder dier?

 

Door u vertoond zoo net, zoo klaarlijk,

 

Van top tot teen, zoo openbaarlijk,

 

In al zijn t' zamenhang en zwier.

 

 

 

En schijne ik, van u afgescheiden¹¹⁾,

 

Nog met mijn oog alom te weiden

 

Door 't kleine rondje van uw glas¹²⁾,

 

't Welk t' duizend duizendst van een zantje,

 

't Minst vezeltje van telg of plantje

 

Volmaakt vergrootte zoo als 't was?

 

 

 

Dat is 't. Nu ben ik, afgezondert,

 

Te meer ontzet, te meer verwondert,

 

Als ik herdenke 't gene ik zag:

 

En met verbaastheid heb begrepen,

 

Wat uw vernuft (zoo net geslepen

 

Als 't glas) deed komen voor den dag.

 

 

 

Daar gy, niet zwerende in de woorden,

 

Die gy en ik voor dezen hoorden,

 

Een and'ren weg tot wijsheid baant,

 

En u in 't kijken niet laat storen

 

Van breede praters, naam-doktoren,

 

Of wie te blind is, of verwaand.

9) tuigen, getuigen.

10) slaan mijn zinnen, dringen mijn zintuigen, mijn ogen.

11) van u afgescheiden, nu ik niet meer bij u (in het salet) ben. Dezelfde gedachte in afgezondert in de eerste regel van de volgende strofe.

12) 't kleine rondje van uw glas, het gaatje in de twee koperen plaatjes van L.'s microscoop, waarachter de lens bevestigd was.

[p. 195]

 

Could I really believe my eyes, when you showed me by your art the wondrous circulation

 

of the blood? I must, will and shall bear witness to it: in the presence of this spectacle

 

everything that feeds an inquisitive mind must bow.

 

 

 

Am I deceived? Or do my eyes pierce through everything, and do I enter the inner sanctuary

 

of every living creature, revealed by you so accurately, so clearly, so openly, from top to toe,

 

in all its relationships and grace.

 

 

 

And now that I am departed from you, I still seem to let my eyes roam everywhere [looking]

 

through the small circle of your magnifying glass⁴⁾, which magnified perfectly the thousand

 

thousandth of a grain of sand, and the smallest fibre of a shoot or plant, just as it was.

 

 

 

That's it. Now that I am separated from you I am the more astounded, the more surprised,

 

when I recall what I saw, and with amazement I realize what your genius (polished as

 

precisely as the glass) has brought to light.

 

 

 

Whilst you, not holding fast to doctrines which you and I learned earlier, open up another

 

path to wisdom, and allow no wordy talkers, no so-called scholars or the blind and conceited,

 

to interfere with your observations.

4) The hole in the two thin brass plates of L.'s microscope, between which the lens was mounted.

[p. 196]

 

Elk diertje, van Natuur geschapen,

 

Voorzien met zijn byzonder wapen¹³⁾,

 

Hoe klein 't ook zy, verkiest zijn gaê¹⁴⁾,

 

En teelt zijn beeld in zeen of landen.

 

Deze onverbrekelijke banden

 

Behoeden 't wijd heel-al voor schaê.

 

 

 

En wil men d'Ouden dan gelooven,

 

Als om de waarheid te verdooven¹⁵⁾,

 

Dat uit bederf ooit schepsel quam?

 

Dat 's taal om kind'ren meê te paayen:

 

Die stink-lucht moest haast overwaayen¹⁶⁾,

 

Zoo dra uw oog het proefstuk¹⁷⁾ nam.

 

 

 

Beschouwer der verborgenheden!

 

Uw zien bevestigt ons met reden

 

Waar uit dit oud vooroordeel rees.

 

't Was dat men niet genoeg beschouwde,

 

't Was dat men al te licht betrouwde,

 

't Geen niemand ooit met regt bewees.

 

 

 

Maar gy, met praatjes niet te vreden,

 

Zijt in het onderzoek getreden

 

Van yder lichaams-deel. Gy deed

 

Baarmoeders voor u open leggen:

 

Bevinding was uw troost: geen zeggen.

 

O heerlijke arbeid, dus besteed!

 

 

 

De zuiv're liefde tot de waarheid,

 

Die zelden voor het menschdom klaar leit,

 

Dreef uwe ziel, beroemde man;

 

Zoo lang die blijft uw' gezellinne,

 

En gy geraakt zijt door haar minne¹⁸⁾,

 

Zult gy meer zien, als yemand kan.

 

 

 

Hier toe wil God zijn zegen geven,

 

En u een lang voorspoedig leven.

13) byzonder wapen, een dichterlijke vrijheid voor het geslachtsorgaan.

14) gaê, gelijke.

15) Deze regel is een tussenzin, die de bij elkaar behorende zinstukken vs. 1 en 3 van elkaar scheidt. Men kan de eerste helft van de strofe als volgt parafrazeren: En wil men dan - als het ware om de waarheid krachteloos te maken (te verdooven) - de Ouden geloven, dat ooit leven is ontstaan uit bederf?

16) haast overwaayen, snel wegwaaien.

17) proefstuk, hier: proef. Rabus bedoelt, dat L. met de ogen de oude opvattingen toetste en zo de onjuistheid ervan aantoonde.

18) haar minne, liefde voor haar (de waarheid).

[p. 197]

 

Every little creature of Nature, however small it may be, endowed with its own special

 

organs⁵⁾, chooses its mate and reproduces its like on land and sea. These indissoluble ties

 

preserve the wide universe from harm.

 

 

 

Are we then to believe the Ancients - as if to invalidate the truth - that life at one time

 

arose from putrefaction? That is language to beguile children with. This fog was bound

 

to be blown away as soon your eyes put it to the test.

 

 

 

O observer of hidden mysteries! Your observation has proved to us and given reasons how

 

this old prejudice arose. It was that people did not sufficiently observe, that they relied too

 

readily on what no one ever rightly proved.

 

 

 

But you, not content with empty words, undertook to examine every part of the body. You

 

caused wombs to be opened up before us. Discovery was your comfort, not hearsay. O

 

wonderful, devoted labour.

 

 

 

Pure love of truth, which seldom lies ready for man, inspired you, O famous man. As long

 

as truth remains your companion and you love her, you will see more than anyone else.

 

 

 

For this may God give his blessing and to you a long and prosperous life.

5) The Dutch text reads wapen, weapon, a poetic licence indicating the sexual organ.

[p. 198]

⁺UE ziet, hoe de Dichters zig konnen kittelen, als hen wat fraais voorkomt¹⁹⁾. Maar, eer ik besluite, gedoog, waarde Heer, dat ik u bidde wat spoed te maken met uwe volwrochte beschouwing wegens de voorttelinge van de Vloo, my door UE voor een groot gedeelte vertoond. 'k Ben verzekert, dat het uwen edelmoedigen aart eigen is, de geheiligde waarheid (die UE, boven anderen, zulk een genadigen toegang tot haar gegunt heeft) zoo veel glorie by te zetten, als in uw vermogen is; doch ik erkenne daar benevens, dat de drieste domheid in deze, nochtans zoo kennis-rijke, tijd, onwaardig is van haar²⁰⁾ bestraalt te werden, en van uw zweet gedient te zijn: waar uit²¹⁾ die gene, welken uwe brave ontdekkingen aan 't hart leggen, somtijds niet zonder vreeze zijn, of UE der moeyte mogt vervelen van deze uwe jongst-bewerkte uitvinding der Vloo-teelt voor de wereld bloot te leggen, dewijl men noch dagelijks die walgelijke stelling, van dat 'er dieren uit verrotting voort komen, moet hooren, niet alleenlijk van mannen, die pas voor matrozen den Oceaan der schepselbeschouwing bevaren, maar ook van zulke, die d'eernaam van bedrevene stierluiden²²⁾ dragen, en hunne verrotte gevoelens, uit het oud Heidendom²³⁾ voortgezet, in dezen later Christentijd niet willen verbannen.

Maar om uwe wisse wetenschap van 't werk der nature in haar eensgezette wet wegens de voorttelinge van alle dieren klem te geven²⁴⁾, en den tegensprekers, dien de waan der bedervinge²⁵⁾ te veel bedorven heeft, plotselijk den mond te stoppen, laat dog dat mensch-plagend beesje de Vloo in zijn wonderlijk maaksel en vorming, na zoo veel moeitens ondervonden, eenmaal ter drukpersse gaan, en geef den waardeerders van uwen naam in print ten besten, 't gene UE my door uwe vergrootglazen in wezen vertoond hebt. Laatze zien, zegge ik, de Vloo-eyeren, de wormkens daar uit voortgekomen, de popjes, en eindelijk de daar uit gespronge Vloon zelve, al t'zamen by UE in vervolg van tijd lijdzamelijk waargenomen. UE heeft ze dus verre gekoestert, geaast, gemest, en groot gebragt²⁶⁾; ey laat ze eer lang door Neerland springen, van waar ze te post in Latijnsche, Italiaansche, Engelsche, en Fransche talen den naam van Leeuwenhoek verder zullen roemruchtig maken²⁷⁾, en zoo wel bevestigen uwe onverwrikbare stelling van de welgeschikte voortteling der

+ Voortplanting van de vlo.

19) voorkomt, onder ogen komt.

20) haar verwijst naar de geheiligde waarheid.

21) waar uit, waarom.

22) stierluiden, stuurlieden.

23) Met het oud Heidendom bedoelt Rabus waarschijnlijk de aanhangers van Aristoteles, die bij sommige organismen de spontane generatie voor mogelijk hielden.

24) klem te geven, gezag te geven.

25) de waan der bedervinge, de dwaalleer dat het ontstaan van leven uit bederf mogelijk is.

26) Rabus doelt in het voorgaande op het onderzoek van de voortplanting van de vlo, waarover L. in Brief 126 [76], van 15 oktober 1693, blz. 210-258, in dit deel, aan de Royal Society zou schrijven.

27) L.'s brieven werden geëxcerpeerd in de Acta Eruditorum (Latijn), Giornale de' Letterati (Italiaans), Philosophical Transactions (Engels) en Bibliothèque universelle et historique (Frans).

[p. 199]

⁺You see how poets gloat on it when they behold something beautiful. But before I conclude, permit me, dear Sir, to beseech you to hasten to complete your study on the procreation of the Flea, a large part of which you showed to me. I am convinced that it is characteristic of your generous nature to confer as much glory as you can on the hallowed truth (which has granted you, above all others, such gracious access). But I also admit that the impudent stupidity of this age, otherwise so rich in knowledge, is not worthy of being enlightened or served by your exertions, wherefore those who cherish your worthy discoveries are sometimes afraid that you may not care to take the trouble to disclose to the world your latest discovery of the Procreation of the Flea, because we have to listen day after day to the loathsome thesis (viz. that animals are generated from putrefaction), not only from men who are mere novices in navigating the depths of the study of creatures, but also from those who have the reputation of being expert navigators and who are loath to abadon in this later Christian age the thoroughly mistaken notions, surviving from ancient Paganism⁶⁾.

But, in order to give authority to your sure knowledge of the way in which Nature works in the procreation of all animals according to its laws, laws established once and for all, and to close at one stroke the mouths of those who contradict you and who have been misled by the false doctrine of putrefaction⁷⁾, pray allow your study of that humanity-vexing animalcule the Flea in its wonderful structure and form to go to press, after all the difficulties experienced by you, and reward those who value your name with a printed description of what you actually showed to me through your magnifying glasses. Let them see, I say, the eggs of the Flea, the worms that have been generated there-from, the little pupae, and finally the Fleas themselves that have jumped out of them, all of which have been patiently observed by you in the course of time. You nursed, fed, fattened, and reared them to this point⁸⁾. Ah, let make famous the name of Leeuwenhoek by post in Latin, Italian, English, and French⁹⁾, and confirm your unshakable thesis of the beautifully regulated procreation of

+ Procreation of the flea.

6) By ancient Paganism Rabus probably means the followers of Aristotle, who believed in the possibility of spontaneous generation for some organisms.

7) The false doctrine that the generation of living beings from putrefaction is possible.

8) In the preceding passage Rabus refers to the investigation about the procreation of the flea, on which L. was to report to the Royal Society in Letter 126 [76], of 15 October 1693, pp. 211-259, in this volume.

9) L.'s letters were excerpted in the Acta Eruditorum (Latin), Giornale de' Letterati (Italian), Philosophical Transactions (English), and Bibliothèque universelle et historique (French).

[p. 200]

dieren, als uwe reeds-bekende vertooning van den omloop des bloeds²⁸⁾, op een weêrgadelooze wijze in acht genomen²⁹⁾.

Neem, vernuftige navorscher, mijne aanporringe³⁰⁾ in overleg, al was het enkel, om dat ik dit niet voor my, meer dan voor 't algemeene nut, wensche. Onderwijlen achte ik my gelukkig, d'eere te hebben, van in UE vriendschap te staan, zullende nimmer in gebreke blijven van te zijn

Mijn heer,

Rotterdam den 18 van Oogstmaand^a) 1693.

de geheel Uwe
P. Rabus³¹⁾.

28) Rabus bedoelt de befaamde Brief 110 [65], van 7 september 1688, over de bloedsomloop van de kikker, die door L. afzonderlijk werd uitgegeven onder de titel Den Waaragtigen Omloop des Bloeds, zie Alle de Brieven, Dl. 8, blz. 2-56.

29) in acht genomen, waargenomen.

30) aanporringe, inderdaad zou L. zich laten verleiden, zoals hij zelf schreef, door seker geleert Heer (waarschijnlijk bedoelde hij daarmee Rabus) om nog enkele tekeningen toe te voegen aan zijn onderzoek van de vlo en om zijn onderzoek uiteindelijk te publiceren, zie Brief 126 [76], van 15 oktober 1693, blz. 230, aant. 119, en Brief 127, van 27 oktober 1693, blz. 262, in dit deel.

a) A: Ooogstmaand.

31) Rabus besloot de publicatie van deze brief met een Toegiftje, bestaande uit twee gedichtjes:

Die Leeuwenhoek beziet, ziet hem, die alles ziet
Wat niemand zien kan, dan dien hy 't wil laten kijken:
Al wat bedektelijk den menschen oog ontvlied
Kan zijn geslepe brein en Kijk-glas niet ontwijken.
Natuur schiep niets te veel verborgen voor dien man,
Die 't in zijn eigenschap en aart beschouwen kan.

Die nimmermeer bezag, 't geen Leeuwenhoek beziet,
Heeft nooit te regt gekent een schepsel in zijn wezen:
Dit is de man, 't zy wie 't gelooven wil of niet,
Wiens kijk-glas zien doet, wat nooit zienlijk was voor dezen.
Al wat men zien kan door zijn glazen, dat gaat wis,
Maar buiten die zien wy 't natuur-boek bijster mis.

(P. Rabus 1693: De Boekzaal van Europe (Julius en Augustus 1693), blz. 165).
Na het gedichtje van Constantijn Huygens (zie aant. 5) zijn Rabus' gedichten op L. uit 1693 de oudst bekende, die gepubliceerd zijn. Later schreef hij nog twee lofdichten, nl. op het Vijfde Vervolg Der Brieven (1696), blz. (iv), en op het Sesde Vervolg Der Brieven (1697), blz. (i)-(ii).

[p. 201]

animals as well as your already known demonstration of the circulation of the blood¹⁰⁾, observed in such an unparalleled way.

Please consider my request¹¹⁾, ingenious investigator, if only because I do not desire this for myself, but rather for the general benefit. Meanwhile I consider myself fortunate in being honoured with your friendship, and I will never fail to be,

dear Sir,

Rotterdam, the 18th of August 1693.

yours truly
P. Rabus¹²⁾.

10) Rabus refers to the famous Letter 110 [65], of 7 September 1688, on the circulation of the blood of the frog, which was published separately by L. under the title of Den Waaragtigen Omloop des Bloeds; cf. Collected Letters, Vol. 8, pp. 3-57.

11) L. was actually to be requested, as he himself wrote, by a certain learned Gentleman (he probably meant Rabus by this term) to add a few more drawings to his investigation about the flea and ultimately to publish his notes; see Letter 126 [76], of 15 October 1693, p. 231, note 35a, and Letter 127, of 27 October 1693, p. 263, in this volume.

12) Rabus concluded the publication of this letter with an Addendum, consisting of two short poems:

On the portrait of Mr. Antony van Leeuwenhoek.

He who gazed upon Leeuwenhoek sees the man who sees all thal no one else except the man to whom he is prepared to show it can see. Nothing that escapes and lies concealed from the human eye can evade his polished wit and magnifying glass. Nature has created nothing that is so hidden from this man, but that he can examine it in its properties and nature.

Other version:

He who never saw what Leeuwenhoek sees never properly knew any creature as it essentially is. This is the man - believe it or not - whose magnifying glass makes us see what was never visible before. All that can be seen through his glasses is reality; without them we see the book of nature quite amiss. (P. Rabus 1693: De Boekzaal van Europe (July and August 1693), p. 165).
Next to the poem of Constantijn Huygens (see note 3), Rabus's poems on L. of 1693 are the oldest known poems that were published. Later he wrote two more panegyrics, viz. on the Vijfde Vervolg Der Brieven (1696), p. (iv), and on the Sesde Vervolg Der Brieven (1697), pp. (i)-(ii).