Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 13

5853. 1642 augustus 23. Van G.J. Vossius.¹

Magnopere gaudeo, illustrissime domine, quod quae ad Testamentum Vetus observasti, ea a typographo perducta sint non modo ad Pentateuchi finem quemadmodum scribebas,² sed ut ex aliis Hagae postea intellexi ad Regum libros, qua appellatione credo etiam Samuelis libros complectebantur.³ Sed valde mihi molestum est, quod videam Excellentiam tuam variis impeti libellis, quod metuo ne avocet in magno illo opere, quanquam non desunt qui existiment fore, ut non rescribas, ne quidem clarissimo Riveto.⁴ Huic studiose id actum arbitrantur, ut nos committeret ut qui toties advocet ad partes quae ante hos annos XXV in Collegio scribebam.⁵

1 Tekst naar copie Oxford, Bodleian Library, Rawl. letters 84 C, f. 185^r. Een gedeelte van het handschrift is in Vossius' eigen hand geschreven. Gedrukt Vossii Epist., p. 450 no. 459; Vossii Op. Epist., p. 334 no. 623. Geciteerd in vert. Brandt-Cattenb., Leven II, p. 327-328.

2 Grotius had Vossius' brieven lang onbeantwoord gelaten. Zijn laatste brief dateert van 10 mei 1642 (no. 5712).

3 BG no. 1137; in een brief van 19 juli aan zijn broer Willem meldde Grotius: ‘nos in Annotatis ad Vetus Testamentum libros Regum absolvimus’ (vgl. no. 5793).

4 Eind juli had Grotius het Examen animadversionum Hugonis Grotii (BG no. 1180) van zijn opponent André Rivet in handen gekregen. In drie weken tijds schreef hij een antwoord, het Votum pro pace ecclesiastica (BG no. 1183).

5 Tot zijn ontslag in 1619 was Vossius regent van het Leidse Statencollege. Geschriften uit deze periode (1615-1619) staan in het teken van zijn goede vriendschap met Grotius; men vergelijke

[p. 390]

⁵ Quasi non aliter scribendum sit, quando cum adversario cominus congredimur, aliter quando de concordia consilium initur. Non ignoravit hoc Georgius Wicelius, qui praefatione Viae regiae ad imperatorem Ferdinandum ait: ‘Polemica scripta nostra tanti non facimus, quin

5 zijn aandeel in de totstandkoming van Grotius' Defensio fidei catholicae de satisfactione Christi adversus Faustum Socinum (1617) en voorts zijn publicatie uit 1618 Historiae de controversiis, quas Pelagius eiusque reliquiae moverunt, libri septem (Rademaker, Life and Work of G.J. Vossius, P. 356-357).

[p. 390]

haec velimus aliquanto pacatiora esse. Verum tempus militiae tunc ita postulavit, ut sentirent ii cum quibus commissus eram, et mihi vires esse et mea tela nocere’.⁶

Puto ἐπίμετϱον quintum Jacobi Laurentii iam videris,⁷ in quo tuae ad se epistolae quodammodo παϱωδία et σϰαζόντες, eadem ut arbitror ex officina et geminum carmen Salebrii Santrae:⁸ prius utrumque Hugenii⁹ esse satis convenit, et sponte narrarunt qui nosse possunt. Ac tacentibus amicis styli salebrae proderent. Idem est qui in gratiam Heinsii, postquam audierat Salmasium velle eum refellere, epigramma suum sic obsignabat:

Te duce, qui rugiet, vana et sine dentibus ira,

nesciat hoc ungues in Daniele leo.¹⁰

Salmasius¹¹ vero iis lectis scribebat Riveto ab leone illo salvum fore Danielem, sed periturum Heinsium. Is Heinsius nunc totus in eo esse dicitur ut novam det editionem suarum in Novum Testamentum annotationum; sic mihi retulere maxime familiares. Credo corriget de quibus sibi a Salmasio metuit. Hic utrum propediem in Bataviam sit remigraturus, non satis scio, sed

6 Georgius Wicelius (1501-1573), Via regia ... ecclesiae reformandae aut restituendae, geredigeerd in 1564 en in 1600 voor het eerst gepubliceerd in de Lectiones memorabiles van Johannes Wolffius (dl. II, p. 354-392). In de uitgave Helmstedt 1650 zijn de door Vossius aangehaalde regels te lezen op p. 11.

7 Het ‘Epimetrum quintum’ (de vijfde ‘Toegifte’) in de herdruk van Laurentius' geschrift Hugonis Grotii epistola ad Jacobum Laurentium anatomizata (vgl. BG no. 1203 met de uitgaven BG nos. 1204 en 1205) ging vergezeld van twee aanvullingen. De eerste aanvulling ‘Jacobi Laurentii epistola Hugonis Grotii epistolae respondens’ kreeg de Amsterdamse predikant Jacob Laurentius op 5 juli van een onbekende toegestuurd, de andere aanvulling, een epigram, werd hem op gelijke wijze ter hand gesteld: ‘sequitur poematium, iam hac meridie, die 11 Iulii, mihi ab epistolarum-latore, nescio unde vel a quo authore, mihi traditum’.

8 In het voorwerk van Rivets Hugonis Grotii in Consultationem Cassandri annotata. Cum necessariis animadversionibus Andreae Riveti ... (BG no. 1172) had Huygens zonder vermelding van zijn naam het epigram ‘De Hugonis Grotii annotatis Henoticis, ad Consultationem Cassandri’ laten afdrukken (vgl. no. 5669). Spoedig werd bekend dat Constantijn Huygens de bedenker van het vers was. Min of meer bevestigde de dichtende hofsecretaris dit feit in een brief die hij op 22 juni onder de schuilnaam Santra Salebrosus aan Grotius schreef (vgl. no. 5761).

9 Op 11 juli ontving Laurentius het epigram ‘In Hugonis Grotii ad Consultationem Cassandri annotata et Animadversiones in animadversiones Andreae Riveti’. Hij liet het afdrukken in BG no. 1204, pp. 58-59. Volgens Worp, die het epigram opnam in De gedichten van C. Huygens III, p. 183, schreef Huygens dit gedicht op 5 juli in het Staatse legerkamp te Budberg (tussen Orsoy en Rheinberg). Ten aanzien van de brief van 5 juli - in Vossius' woorden een parodie op de open brief die Grotius in mei tot Laurentius had gericht (no. 5720) - blijven enkele raadsels onopgelost. Zelfs een kenner als André Rivet wist niets van deze activiteiten van zijn vriend Huygens (Bots-Leroy, Corresp. Rivet-Sarrau I, p. 243 en p. 251). Het is niet onmogelijk dat Huygens de anonieme brief in opdracht van een derde geïnteresseerde heeft geschreven. Een vergelijkbare ‘opdracht in godsdienstzaken’ voerde de secretaris van de prins van Oranje in augustus 1642 uit; deze keer verzorgde hij een schrijven aan een van de doctores van de universiteit van Leuven (L. Ceyssens, Sources relatives aux débuts du Jansénisme et de l'Anti-Jansénisme 1640-1643, Leuven 1957, p. 452-453 en p. 458 n.).

10 De geciteerde dichtregels zijn de laatste uit een gedicht dat Huygens schreef voor opname in Heinsius' Sacrarum exercitationum ad Novum Testamentum libri XX, Leiden 1639; zie Worp, De gedichten van C. Huygens III, p. 119-120.

11 Claude Saumaise was Heinsius' naaste collega aan de Leidse universiteit. Een goede verstandhouding tussen de twee geleerden bloeide niet op. Aan de bijna dagelijkse controversen maakte Saumaise in oktober 1640 een abrupt einde door zichzelf een rustperiode in zijn vaderland te gunnen (Leroy, Dernier Voyage, met op pp. 42-45 een beschrijving van de in deze brief besproken kwestie).

[p. 391]

satis scio Curatoribus tam longam absentiam minus probari, tantoque fore gratiorem, quanto celerius advolarit.

Mareschius,¹² ut intelligo, immane volumen cudit adversus ea, quae in romana ecclesia nostris improbata, aliquibus rescissis laudem mereri vel saltem tolerari posse docuisti. Metuo ne parum cum Excellentia tua agatur humaniter, hoc est non tanquam cum doctrinarum principe, imo vel homine doctissimo, nedum velut cum imagine regis, qui Dei imaginem sustinet in terris. Magnos animos duo dant et illi et aliis similiter animatis antiquitatis contemptus et Calvini admiratio. Sed de priori nolunt fateri, ut ex eo capere potes quod sic indignetur Laurentius¹³ ob consilium salubre sibi datum ab Excellentia tua. Ait sibi hoc iam adolescenti instillatum a doctoribus ut amaret veteres. Quasi uterque ignoremus, quae mens fuerit eius magistris. Eorum alterum, cum antiquitas obiectaretur, dixisse scimus: ‘Et nos patres foremus, si iis vixissemus temporibus’.¹⁴ Id verene dixerit, hinc sciri potest, quod tunc multa sint habita pro haereticis quae nostra sustinent, ut quae in Aetio, Vigilantio¹⁵ aliisque improbata. Non quasi iccirco haereticos censeam, sed quia existimabat ille solius esse aetatis, ut aliquis pro veteris ecclesiae doctore habeatur, nec simul ὁμόνοια attendatur.

Credo autem¹⁶ non inutile foret, si exstaret libellus de eo quo loco antiquitas habeatur a nostris, sed scribi oporteret ab aliquo non abrepto affectibus. Nam affectibus nimis indulgent pontificii, ut argumento inserviant, cum ipsi etiam ab ecclesia veteri magnopere recesserint. Saepe mihi bilem movet, cum video sic veterum neminem non perstringi, ubi non faciunt nobiscum.

Nec fortasse inutile foret, si penitus cognita foret vita Calvini. Magnae fuere illi vitae et ingenii dotes. Sed et ille suos manes patiebatur, quod fateri nolunt eius unius tanti admiratores. Abominantur Bolseciana,¹⁷ sed in illis etiam sunt tabulis publicis subnixa. Et apud varios homines integerrimos, pariter ac doctissimos, suppetunt non pauca quae eius doceant animi impotentiam et quantopere oderit semper, dissentire a se signis audere. Haec satius foret tegi, sed video plurimos non tam virtutes ducis sui sequi quam vitia, idque magno ecclesiae damno, cui convenientior foret spiritus mansuetus et maiorum reverens. Quare cogitandum, an non expediret, candidam exstare dissertationem de eo quod de Calvino iudicium fuerit¹⁸ suae aetatis, et quantillum ab eo et discipulis antiquitati fuerit tributum.

Quod Riveto necdum respondeas, sed illa ad Novum Testamentum¹⁹ perducere malis ad umbilicum, sane gaudeo. Nihil magnopere, ut puto, festinato opus. Et fortasse praestiterit etiam conspicere Mareschiana, priusquam respondeas. Poteris credo multos parietes una fidelia dealbare. Quicquid est, nolim sufflaminari tam utilem laborem quem sustines in illustrando

12 In de Republiek werd uitgekeken naar het antwoord van Samuel Desmarets (Maresius) op Grotius' Appendix de Antichristo (BG nos. 1128-1130). Diens lijvige boekwerk Concordia discors et Antichristus revelatus werd in november door de Amsterdamse drukker Janssonius in omloop gebracht (BG no. 1130 en B_sG no. 318).

13 Jacob Laurentius, de auteur van Hugonis Grotii epistola ad Jacobum Laurentium anatomizata. Zijn antwoord op het ‘consilium’ van Grotius is terug te vinden op pp. 12-27 van genoemd geschrift.

14 Vgl. Calvijns Institutio religionis christianae, praefatio § Praeterea calumniose nobis patres opponunt (Ioannis Calvini Opera omnia II, kol. 17).

15 De veroordeelde kerkgeleerden Aetius († ca. 366) en Vigilantius († ca. 400).

16 In de uitgaven van Vossius' Epistolae zijn de regels na ‘Credo autem’ weggevallen. De brief wordt in de volgende alinea hervat bij ‘(non) inutile foret, si penitus cognita foret vita Calvini’.

17 Jérôme Bolsec († ca. 1585), een carmeliet die zich tot het protestantisme had bekeerd. In 1550 vestigde hij zich als arts in het plaatsje Veigy nabij Genève. Zijn uitgesproken kritiek op de Institutio religionis christianae was de oorzaak dat hij bij de trouwe aanhangers van Calvijn in ongenade viel (DHGE IX, kol. 676-679; Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon I, kol. 676-677).

18 De copie Oxford geeft: ‘Quare cogitandum, an non, an non expediret, candidam exstare dissertationem de eo quod de Calvino iudicium fecerit’.

19 De Annotationes in Novum Testamentum, Parijs 1646 (BG no. 1138) en Parijs 1650 (BG no. 1141).

[p. 392]

Veteri Testamento. Nondum illa vidi, sed facile possum aestimare, vel ex illis ad Novum Testamentum, ubi duo prae caeteris admiror, quod nemo antehaec tam multa ἐναντιοϕανῆ conciliavit et quod nullus ex humanitatis studiis plura attulerit ad Sacras Literas illustrandas, minusque partium studiis abreptus.

Hic iam certamen gliscit de iure magistratus in ecclesiasticis. Defendit illud Vedelius, antea Genevae et Daventriae professor theologiae, nunc autem Franekerae.²⁰ Adversus eum scripsere Triglandus, Leidae professor, et Revius, qui in Collegio regundo Festo Hommio successit. Is Festus cum iam ante menses complures se munere eo abdicasset, ante duas hebdomades vel tres ex hac vita excessit. Oratione ei Polyander parentavit.²¹

In synodis et concionibus graviter agitatur quaestio de iure patronatus. Facilius puto efficerent ecclesiastae quod volunt, nisi celsissimus princeps Arausionensis et illustrissimus Brederodius viderent et suam hic caussam agi.²²

Negotium Angliae magnopere me habet sollicitum, non sane propterea, quia inde quotannis praebendae fructum capiam,²³ quam quia veterem amo ecclesiam et vicem doleam optimi regis, pro quo assidue vota facio. Apud cordatiores res haec suspectiores reddit puritanos. Negant enim se videre, quid regale regi velint relinquere. Et nonnulli his locis metuere incipiunt, ne si istic effecerint quod volent, hic novi fiant motus, quia animos addet felix successus in regno Britannico et, si res laboret, inde etiam auxilium exspectent. Mihi vero, vivo Arausionensi, non ita multum periculi videtur his terris, quia et illius interest et militem in manu habet.

Vale, illustrissime domine, et cum uxore lectissima et liberis salve semperque dignum animum, Excellentia tua, hoc malo seculo conserva,

illustrissimae Excellentiae tuae cultor,
G.J. Vossius.

20 Nicolaus Vedelius (1596 - † 26 september 1642), hoogleraar en predikant te Genève, vanaf 1630 hoogleraar in de theologie te Deventer. In de jaren dat hij verbonden was aan de Franeker academie (1639-1642), werkte hij een oude disputatie ‘De magistratu adversus Bellarmini librum de laicis’ uit tot een grote studie De episcopatu Constantini Magni seu de potestate magistratuum reformatorum circa res ecclesiasticas dissertatio repetita, Franeker 1642. Zijn stellingen vielen niet in de smaak van de orthodoxe theologen Jacob Trigland en Jacobus Revius (Biogr. Lexicon voor de Geschiedenis van het Ned. Protestantisme I, p. 390-391).

21 Na het aftreden van Vossius werd Festus Hommius (1576 - † 5 juli 1642) aangewezen voor de vacerende plaats van regent van het Leidse Statencollege. Tegen het einde van 1640 namen diens krachten zodanig af dat uitgekeken moest worden naar een opvolger. De keuze viel op de strenge Deventer predikant Jacobus Revius (NNBW VI, kol. 1174-1176). Enkele maanden na de benoeming van zijn opvolger overleed de oude regent. Een collega, de hoogleraar Johannes Polyander van Kerckhoven (1568-1646), hield de academische lijkrede ‘Oratio funebris in obitum Festi Hommii’ (Biogr. Lexicon voor de Geschiedenis van het Ned. Protestantisme II, p. 251-254 en p. 366-368).

22 Het onderwerp kwam aan de orde op de synode die in juli in Gorinchem bijeenkwam (Res. SH, dd. 14, 16, 23, 30 juli en 10 september 1642). Aanleiding tot de discussie was een ‘kerkelijk different’ met heer Johan Wolfert van Brederode over de bediening van de kerk van Meerkerk (Knuttel, Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland II (1634-1645), p. 351-357).

23 Vossius was in 1629 kanunnik van de cathedrale kerk van Canterbury geworden (Rademaker, Life and work of G.J. Vossius, p. 231-235).

Amstelodami, 1642, X Kalendas Septembres.

Bovenaan de brief in de copie te Oxford en in de Vossii Epist.: Hugoni Grotio. Lutetiam Parisiorum.