Van Andreas tot Zacheüs. Thema's uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten

Stefanus

was een van de zeven mannen die volgens Hand. 6,1-6 door de apostelen, toen zij in de oergemeente van Jeruzalem te zwaar belast waren met charitatieve taken, werden aangesteld voor het verlenen van diaconale diensten. Stefanus behoorde tot de ‘hellenistische’ joden-christenen die slechts Grieks spraken en zich niet goed verstonden met de ‘Hebreeuwse’ gemeenteleden. Zijn optreden en prediking onder het volk bleven niet onopgemerkt. Na een dispuut van zeer wetsgetrouwe leden van verschillende synagogen met Stefanus over de geldigheid van de mozaïsche overlevering en - toen bleek dat zij niet tegen hem opgewassen waren - na een door hen in scène gezette volksopstand, werd Stefanus voor het Sanhedrin gebracht en verhoord. Ook daar moest men het, na zijn goed onderbouwde redevoering, woedend tegen zijn vernuft afleggen. Zijn stellingen - de geringe betekenis van de tempel en de joodse ontrouw aan de Wet - schokten zijn toehoorders. Maar het was vooral zijn

[p. 273]

bewering dat hij ‘de hemel open zag en de Mensenzoon staande aan Gods rechterhand’ (Hand. 7,47-56), die tot veroordeling en steniging leidde. Een jonge man, Saulus, die later »Paulus zou heten, was daar getuige van en stemde er mee in.

De grote verering van Stefanus begon toen zijn gebeente op wonderbaarlijke wijze teruggevonden was op aanwijzing van de joodse leraar Gamaliël aan de priester Lucianus in 415 (»Nikodemus). Het werd overgebracht naar Rome, waar men het bijzette in het graf van de Romeinse diaken-martelaar Laurentius, die, naar men vertelt, wat opschoof om plaats te maken. De kerkvaders toonden een grote belangstelling voor deze ‘protomartyr’ (eerste martelaar).

Een Scandinavische legende, ongetwijfeld steunend op het feit dat Stefanus' feest op de tweede kerstdag (26 december) gevierd wordt, weet te melden dat de heilige als stalknecht van »Herodes deze koning tijdens de maaltijd het bericht van de geboorte van een grotere koning bracht. Herodes beloofde de Betlehemse kinderen niet te zullen doden als Stefanus de gebraden haan op tafel zou laten kraaien (vgl. »Jakobus de Meerdere). Toen dat gebeurd was - de haan kraaide ‘Christus natus est’ - hield de koning echter zijn woord niet. Ander legendarisch materiaal over Stefanus' jeugd (ontvoering door de duivel, voeding door een hinde en terugkeer naar zijn ouders) en het terugvinden van de relieken vindt men met licht afwijkende lezingen in de Vita fabulosa Sancti Stephani Protomartyris ca. 1000 en de Legenda Aurea.

In de middeleeuwen werden vooral in Duitsland rond Stefanus' feestdag voedsel en drinken voor de paarden gewijd en paardenrennen gehouden: christelijke voortzetting van oudere gebruiken. In het Noorden is zijn verering vanaf de oudheid wijdverbreid. Vanaf koning Stefanus i (ca. 1000), onder wie de Hongaren het christendom gingen aanvaarden, werd Stefanus' cultus door toedoen van Hongaarse en Duitse vorsten (denk aan de Stephansdom in Wenen) gepropageerd. Deze bereikte ook Bourgondië, vanwaaruit heel Frankrijk aan Saint Étienne verplicht raakte. Vaak werden de drie diakens Stefanus, Laurentius van Rome en Vincentius van Zaragoza samen vereerd en afgebeeld.

Stefanus werd altijd zeer jeugdig voorgesteld: ovaal gezicht, heldere ogen, nooit een baard; zijn attributen zijn doorgaans stenen, ook wel palmtak of codex, soms een wierookvat (diaken); hij draagt amikt, tunica, dalmatiek en afhangende stool, de liturgische diakenkleding. Allerlei ambachtslieden rekenden op zijn bescherming zoals koetsiers (vanwege het vermeld gebruik op zijn feestdag) en metselaars en steenhouwers (vanwege de steniging).

Stefanus draagt op de oudste ikoon die aan hem gewijd is, ca. 800, een boekrol in beide handen; op een 14e-eeuws Byzantijns ikoon het wierookvat en op een schaal een aalmoezendoos. Op een fresco uit dezelfde eeuw in de kerk van Detsjani (Joegoslavië) draagt hij weer de boekrol en maakt hij met zijn rechterhand het gebaar van de leraar: duim op de gebogen ringvinger. Er zijn vele geïdealiseerde Stefanus-afbeeldingen, te beginnen met de orant (een biddende figuur met de armen uitgestrekt) op een fresco uit de 9e eeuw in het Tempietto te Cividale (Friuli). Uit later tijd stammen een miniatuur met een diakentje op de dedicatie-bladzijde van het Fraterniteitsboek van de Abdij van Corvey (na 1158), een gepolychromeerd beeldje tweede helft 12e eeuw in het Louvre, een glasraam ca. 1300 in de kapel van het Merton College te Oxford, twee luikjes (met Christoffel) van Memling waarschijnlijk ca. 1480, en een 16e-eeuws Grieks ikoon, waarop Stefanus is afgebeeld met wierookvat (diakenfunctie) en kleine aalmoezendoos (aalmoezenier). Indrukwekkend vanwege zijn waardige eenvoud is het beeld 1215-20 aan de middenstijl van het portaal van de kathedraal te Sens. Met de twee andere grote diakens uit de oudheid prijkt hij onder meer op drie ramen uit begin 13e eeuw te Bourges (met kleine cycli).

[p. 274]

Talloze grotere en kleinere cycli bevatten zowel scènes uit de Handelingen als uit de legenden: van de fresco's ca. 850 in de crypte van de Saint-Germain te Auxerre, een 13e-eeuws boogveld aan de Notre-Dame te Parijs, de fresco's 1149-51 van Fra Angelico in het Vaticaan (met Laurentius), tot de grote serie wandtapijten 1502 uit de kathedraal te Auxerre (nu in het Musée de Cluny te Parijs) en de deels verloren gegane fresco's uit 1838-68 van Mei en Mariani in de San-Lorenzo-buiten-de-Muren te Rome. Vooral op glasramen zag men graag een Stefanus-cyclus: onder meer in de Saint-Étienne te Sens twee ramen ca. 1165, in de Saint-Ouen te Rouen ca. 1350 en weer te Sens zeer uitgebreid in het zuidelijke rozetraam 1501. De Scandinavische legende werd ca. 1290 uitgebeeld op drie gewelfmedaillons in de kerk te Dädesjö (Zweden) en - met de bijbelse scènes vermengd - op schilderingen ca. 1495 in de Saint George Chapel te Windsor. Als onderdeel van de uitbeelding van de kindermoord te Betlehem in een jeugd-van-Jezus-cyclus komt de legende voor op een houten altaarvoorkant met scènes in koperbeslag ca. 1125 uit Broddetorp (Västergötland, Zweden).

Onder de afzonderlijke scènes overheerste de steniging, waarbij Saulus nooit ontbreekt. De oudste bevindt zich op een miniatuur eind 10e eeuw in het Menologium (gebedenboek) van Basilius ii. Een fresco eind 11e eeuw uit de San Juan te Bohí (nu in het Museum van Catalaanse kunst te Barcelona) vormt de eerste monumentale afbeelding van het tafereel in het Westen: Stefanus ziet op naar de ‘hand Gods’ uit de hemel. Kapitelen in Autun, Beaune en Uppsala uit de eerste helft van de 12e eeuw tonen reeds het klassieke schema (een geknield biddende martelaar, beulen met stenen, Saulus terzijde en een geopende hemel) zoals ook Rembrandt ca. 1625 hanteerde in een werk waarin hij door middel van licht en schaduw hoofd- en bijzaken van elkaar scheidde en de geopende hemel wegliet. De steniging is voorts geschilderd door onder meer Dosso en Battista Dossi ca. 1525 (de steniging in een vredig landschap), Churriguera ca. 1700 en Sagstätter 1850 (in de kerk te Oberhaching). In de tijd van de Contrareformatie verscheen in de plaats van de ‘hand Gods’ wel een geopende hemel met Jezus naast een God de Vader en daaronder engelen die de martelaar kronen: Elsheimer schilderij 1602/05. El Greco schilderde in 1586 de complete scène als broderie op de rand van de dalmatiek van de assisterende diaken bij de Begrafenis van de Graaf van Orgaz in de San Tomé te Toledo. Soms kwamen andere scènes voor, zoals Stefanus' wijding tot diaken, zijn prediking en zijn begrafenis: bijvoorbeeld bij Carpaccio 1511 (Petrus met twee grote sleutels legt op een tempelbordes Stefanus de hand op) en Delacroix 1853 en 1862. Stefanus' installatie als patroon van Hongarije werd geschilderd door Maulpertsch ca. 1754: door engelen wordt hem de Hongaarse kroon op het hoofd gezet.

William Jones werd bekend om de ‘Saint Stephens Hymn’ in zijn Church Pieces for the Organ with four Anthems 1789. De Hongaar Pongrácz schreef in 1938 een Stefanus-oratorium.

Bihler 1963; Legasse 1992; Muñoz 1944.