Algemeen letterkundig lexicon

subvocaliseren

Etym: Lat. sub- = onder-; Fr. vocaliser = doen klinken < Lat. vox = stem, uitspraak.

Een vorm van lectuur waarbij lezers de stemmen in de tekst niet hardop lezen maar die wel ‘spreken’ en ‘horen’ binnenin hun hoofd. Het is dus een vorm van stillezen waarbij geschreven tekst wordt omgezet in taalklanken die alleen inwendig hoorbaar zijn. Daarbij zijn verschillende niveaus van dramatische beleving en expressiviteit mogelijk.

Hoewel er niet hardop gesproken wordt, stelt men vast dat er bij het subvocaliseren bewegingen van de uitspraakorganen optreden. Deze ontstaan onwillekeurig, wat wijst op de onlosmakelijke band tussen ons denken en ons lichaam (cf. de theorie van de ‘belichaamde cognitie’ die courant gebruikt wordt in de cognitieve literatuurwetenschap). Deze bewegingen zijn soms zichtbaar of voelbaar (lippen, tong of kaken) maar er komt gespecialiseerde onderzoeksapparatuur aan te pas om de minuscule bewegingen waar te nemen die onbewust plaatsvinden in het strottenhoofd (hun elektrische activiteit kan gemeten worden d.m.v. zgn. elektromyografie).

Subvocalisatie is een bekend fenomeen in de psycholinguïstiek en de neurolinguïstiek. Het krijgt ook aandacht in praktische cursussen in snellezen, waar het evenwel geldt als een boosdoener, omdat het inwendige verklanken van woorden en zinnen een vertragend effect heeft. Daardoor is subvocalisatie ook onverenigbaar met een leesstrategie als skimmen.

Het begrip is van toepassing op de literatuur. Ook al hangt dit af van tekst tot tekst en van lezer tot lezer, bij literaire teksten zijn er doorgaans redenen voor een tragere, indringende lectuur, waarbij subvocalisatie vaker voorkomt. De inwendige verklanking van de tekst kan dan een belangrijk en verdiepend onderdeel van de individuele leeservaring en tekstinterpretatie worden. Men kan bijv. denken aan hoe lezers bepaalde karaktertrekken, emoties of intenties toeschrijven aan vertellers of personages in een verhaal door hen in de innerlijke tekstbeleving een bepaalde stem te geven met kenmerkend accent-2, spreekritme, timbre, intonatie, enz.

Lit: G. Stewart, Reading voices. Literature and the phonotext (1990) • M. Parrino, ‘“His Master’s Voice”: sound devices in Bram Stoker’s Dracula’ in Cahiers victoriens et édouardiens (2021).

subtekst-2 zie neventekst

sujet zie fabula/suzjet