Algemeen letterkundig lexicon

determinisme

Etym: Lat. determinare = grenzen van iets bepalen, beperken.

Denkrichting waarin men ervan uitgaat dat de mens bepaald is door materiële omstandigheden, waarvan de belangrijkste factoren erfelijkheid en milieu zijn. Deze opvatting vindt zijn oorsprong in het positivisme van de 18^de eeuw, een wetenschapsopvatting die vooral in de 19^de-eeuwse empirische wetenschapsbeoefening van de natuurwetenschappen grote resultaten geboekt heeft. Charles Darwins evolutieleer, uiteengezet in The origin of species by means of natural selection (1859) legde de grondslag voor het determinisme in de menswetenschappen van het laatste kwart van de 19^de eeuw. Voor de literatuur speelde het determinisme een belangrijke rol in het naturalisme; in Frankrijk bij o.m. Emile Zola en de gebroeders De Goncourt, in Nederland bij o.m. Jan ten Brink, Arij Prins, Frans Netscher en Marcellus Emants. Omdat de mens zijn milieu nauwelijks en zijn erfelijke factoren niet kan beïnvloeden, leidde het determinisme bij veel naturalistische auteurs uiteindelijk, mede onder invloed van het daaruit voortvloeiende pessimisme tijdens het fin de siècle, tot fatalisme, zoals in Louis Couperus' Noodlot (1890).

Lit: J. de Graaf, Le réveil littéraire en Hollande et le naturalisme français (1880-1900) (1937) •  I.N. Bulhof, Darwins Origin of Species: Betoverende wetenschap (1988) • R. Marres, ‘Naturalisme en karakterfatalisme bij Couperus’ in Polemische interpretaties (1992), p. 17-38 • M.G. Kemperink, ‘‘Excelsior’ is het devies van de natuur: Darwinisme in de Nederlandse roman (1860-1885)’ in Nederlandse letterkunde 3 (1998) 2, p. 97-126 (DBNL, 2004).

detectiveroman

detractio