Algemeen letterkundig lexicon

tijdroman

Term uit de (vooral Duitse) literaire kritiek, doorgaans gebruikt voor een type roman waarin men als overheersende trek het oproepen van een bepaald tijdsbeeld meent te kunnen aanwijzen. Daarbij maakt men gewoonlijk een onderscheid tussen de tijdroman in engere zin, d.w.z. een roman waarin een ‘realistisch’ beeld van de eigen tijd van de auteur wordt gegeven (bijv. in documentaire vorm), en de tijdroman in ruimere zin, een roman waarin door de auteur een beeld van welke tijd dan ook wordt gegeven (verleden, heden of toekomst). In die laatste zin vallen dus zowel de historische roman als de toekomstroman (zie ook toekomstliteratuur) eronder. Zie verder ook tijdreis.

In het Engelse taalgebied onderscheidt men nog een derde type, de zgn. modernistische ‘time novel’, namelijk een roman die de tijd als zodanig (het tijdsbewustzijn) tot onderwerp neemt, zoals in Ulysses (1922) van J. Joyce, À la Recherche du temps perdu (1923-1927) van M. Proust, of Der Zauberberg (1924) van Th. Mann. In het Nederlandse taalgebied zou dat kunnen gelden voor Paul de Wispelaeres Brieven uit Nergenshuizen (1986).

Voorbeelden van de beide eerdere types zijn respectievelijk Ina Boudier-Bakkers De klop op de deur (1930) en A.L.G. Bosboom-Toussaints Het huis Lauernesse (1840).

Hoe betrekkelijk de toepassing van de term is, blijkt uit het feit dat vrijwel iedere roman uit het verleden of over het verleden voor de lezer wel een tijdsbeeld bevat. Bovendien is het onderscheid met andere soorten romans, zoals de zedenroman, de sociale roman (sociale literatuur), de sleutelroman, de streekroman (streekliteratuur) of de familieroman niet altijd nauwkeurig aan te geven.

Lit: P. Hasubek, ‘Der Zeitroman. Ein Romantypus des 19. Jahrhunderts’ in Zeitschrift für Deutsche Philologie 87 (1968), p. 218-245 • R. Hillman, Zeitroman: the novel and society in Germany 1830-1900 (1983) • E. Matijevich, The Zeitroman of the late Weimar Republic (1995) • D. Göttsche, Zeit im Roman: literarische Zeitreflexion und die Geschichte des Zeitromans im späten 18. und im 19. Jahrhundert (2001).

tijdreis

tijdsafwijking zie anachronie