Algemeen letterkundig lexicon

Gesamtkunstwerk

Etym: Du. gesamt = geheel, totaal.

Benaming voor een kunstwerk waarin verschillende kunstvormen gecombineerd zijn. De term is bekend geworden door de 19^de-eeuwse componist en tekstschrijver R. Wagner. Hij wilde in zijn opera's, waarvoor hij zelf de libretto's schreef, de vorm ondergeschikt maken aan het inhoudelijk gegeven. Dit gold niet alleen voor de muziek, maar ook voor andere aspecten, zoals decor en belichting. In principe was het idee al eerder gerealiseerd, namelijk in de barokopera. Maar nieuw bij Wagner was het feit dat hij het accent legde op evenwicht en samenhang tussen de elementen. Het feit dat Wagners ideeën aansloegen, hangt samen met de behoefte aan integratie in productie en receptie van de verschillende kunstuitingen van het symbolisme.

Na Wagner werd het begrip nog ruimer ingevuld: ook beeldprojectie, choreografie en ruimtelijke architectuur alsmede technieken uit de wereld van het circus werden te baat genomen om het ideaal te realiseren van een groots opgezet visueel-akoestisch gebeuren, waarin alle kunsten zich verenigen. Het 20^ste-eeuwse totaaltheater is een moderne vorm van het Gesamtkunstwerk.

In verwante (en deels door Wagner zelf geïnspireerde) zin wordt de term ook gebruikt om een volkomen samenhangend en geïntegreerd architectuurontwerp aan te duiden. Een bekend voorbeeld is het Jachthuis Sint Hubertus in Hoenderloo, het voormalige buitenverblijf van het echtpaar Kröller-Müller, ontworpen door de beroemde architect Hendrikus Petrus Berlage (1856-1934), die niet alleen voor de architectuur tekende, maar ook voor tuinen, meubilering, stoffering, hang- en sluitwerk, tafelbestekken, enz. Dergelijke totaalontwerpen zijn typisch voor de arts and crafts movement (William Morris) en latere bewegingen als Jugendstil, art deco en modernisme. In de Lage Landen moeten hier verder o.m. Victor Horta en Gerrit Rietveld (nieuwe zakelijkheid) vermeld worden. 

Lit: J.M. Stein, Richard Wagner. The synthesis of the arts (1960) • Wagner en de literatuur, themanummer van De Revisor (1983), 2 • H. Szeiman & S. Hani (red.), Der Hang zum Gesamtkunstwerk: europäische Utopien seit 1800 (1983) • R. Fornoff, Die Sehnsucht nach dem Gesamtkunstwerk. Studien zu einer ästhetischen Konzeption der Moderne (2004) • M. Smith, The total work of art (2006).

geromantiseerde biografie zie vie romancée

geschiedbijbel zie historiebijbel