Algemeen letterkundig lexicon

perkament

Etym: Gr. pergamenè = van Pergamon, een plaats in het huidige Turkije waar voor het eerst perkament zou zijn geproduceerd.

Verzamelnaam voor tot schrijfmateriaal verwerkte huid van kalveren (vellum) of van schapen of geiten (pergamenum). In het Middelnederlandse taalgebied worden de benamingen perkament, vellum of velijn en francijn door elkaar gebruikt.

Perkament ontstaat door de dierenhuid een aantal dagen te logen in kalk; er worden geen looistoffen gebruikt. Daarna spant men de huid op een raam en krabt men de haren en onregelmatigheden zoveel mogelijk weg. In deze opgespannen toestand laat men de huid vervolgens drogen. Voordat het aldus ontstane perkament beschreven kan worden, schraapt men het oppervlak nog eens af en maakt men het glad met puimsteen en krijt (pomsen).

Deze behandeling maakt niet dat perkament een volmaakt schrijfmateriaal is: gebreken in de huid blijven altijd zichtbaar. Omdat perkament een vrij kostbaar materiaal was, zorgde men er niet altijd voor dat scheurtjes, gaatjes (ontstaan door littekens van steken) en de dikkere stukken aan de rand van de huid buiten het te beschrijven blad bleven. Scheurtjes werden vaak dichtgenaaid: als de draad er niet meer is, zijn de gaatjes waardoor deze geregen was er nog wel. Om gaatjes schreef men meestal heen. Ook plakte men scheuren en gaatjes wel dicht met een strookje.

Het uiterlijk van perkament verschilt naar periode en streek en is bovendien afhankelijk van de wijze waarop het geprepareerd is. In de 13^de eeuw werd het bereidingsprocedé verbeterd, waardoor het lukte om het perkament veel dunner en witter te maken.

De kwaliteit van het perkament bepaalde voor een belangrijk deel de kwaliteit van het te maken boek. Een goed blad moest aan de volgende eisen voldoen: het moest soepel, licht van kleur en vrij van scheuren, gaatjes en andere onregelmatigheden zijn.

De toestand van perkament kan door de inwerking van licht, temperatuur en vochtigheid verslechteren: het perkament kan vlekken krijgen, verkleuren en krimpen.

Bij tot perkament bewerkte huid blijven de haarzijde en de vleeszijde altijd zichtbaar. Het verschil tussen haar- en vleeszijde is een middel om inzicht te verkrijgen in de wijze waarop een codex is opgezet. In de 19^de eeuw heeft Gregory (Gregory, regel van) ontdekt dat in een opening vrijwel altijd twee haarzijden of twee vleeszijden naast elkaar liggen. Dit is altijd zo als het katern is ontstaan door een vel perkament een aantal malen te vouwen en vervolgens de bladen los te snijden.

Vanaf ca. 1400 wordt perkament als schrijfmateriaal verdrongen door papier. Het wordt dan alleen nog gebruikt voor luxueuze boeken en voor boeken die heel veel worden gebruikt.

Enkele stadia in het vervaardigen van een handschrift op perkament. [bron: P.F.J. Obbema e.a., Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken en uitgeven (1979), p. 11]

Lit: W. Wattenbach, Das Schriftwesen im Mittelalter (1958⁴), p. 113-39 • R. Reed, The nature and making of parchment (1975) • J.M.M. Hermans & G.C. Huisman, De descriptione codicum (1981³), p. 17 • P. Rück, Pergament. Geschichte, Struktur, Restaurierung, Herstellung (1991).

peritekst

permutatio zie transmutatio