Algemeen letterkundig lexicon

gezegde

Benaming voor een vaste woord- of zinsverbinding met figuurlijke betekenis, ook wel spreuk genoemd. Zo kan bijv. in de zin ‘Als puntje bij paaltje komt, zal ik toch meedoen’, het cursieve deel worden vertaald met ‘als het op stuk van zaken aankomt, als het op de uitvoering aankomt’, of iets dergelijks.

Vergelijkbare termen zijn spreekwoordelijk gezegde, zegswijze, gebruikelijke zegswijze, spreekwijze, zeispreuk of staande uitdrukking. Sommigen maken een onderscheid tussen gezegde (die geen werkwoord zou mogen bevatten) en zegswijze (die wel een zin kan vormen), maar in de praktijk lopen de termen door elkaar.

Als een van de gnomische vormen of einfache Formen is het gezegde verwant met het spreekwoord. Maar het is er toch ook van te onderscheiden. Ten eerste is het spreekwoord meer onveranderlijk dan een gezegde (zo kan het voorbeeld hierboven in een ander zinsverband ook verschijnen als ‘toen puntje bij paaltje kwam...’). Ten tweede bevat het gezegde op zichzelf geen wijsheid.

Zie ook odo.

Lit: A.Jolles, Einfache Formen (1930; Ned. vert., 2009) • A. Houwink ten Cate, Signalement van sprekende zegswijzen (1965) • A. Huizinga, Nederlandse zegswijzen (1965) • F.A. Stoett & C. Kruyskamp, Nederlandse spreekwoorden en gezegden (1974⁹) • K. ter Laan, Nederlandse spreekwoorden, spreuken en zegswijzen (1976⁸).

gezang

gezichtspunt zie perspectief