Algemeen letterkundig lexicon

bibliofilie

Etym: Gr. biblion = boek; filein = beminnen.

De liefde tot het boek van de bibliofiel is veel selectiever dan die van de bibliomaan (bibliomanie). Hoewel een bibliofiel ook boeken kan verzamelen om hun uiterlijk (vanwege bijv. de boekband, illustraties, typografie), gaat het hem toch – anders dan bij de bibliomaan – tevens om de tekst. Zo zijn veel bibliofiele verzamelingen opgebouwd uit alle drukken van een bepaalde tekst of auteur, eerste drukken van een auteur, boeken over een bepaald onderwerp (emblematiek), uit een bepaalde periode (incunabelen) of bepaalde categorieën drukwerk (pamfletten).

Reeds in de oudheid kunnen bijv. Plato en Cicero als bibliofielen bestempeld worden. Uit de 14^de eeuw dateert het werkje Philobiblon van de Engelsman Richard de Bury. In de 15^de eeuw bouwde Filips de Goede een schitterende bibliotheek op en in de 16^de eeuw zijn er bekende bibliofielen zoals Jean Grolier in Frankrijk die zijn boeken in prachtige banden (de zgn. Grolier-banden) liet binden, of in Nederland Philips van Marnix van St. Aldegonde, wiens bibliotheek in 1599 op de eerst bekende boekenveiling werd verkocht.

De 17^de-eeuwse hertog August zu Braunschweig und Lüneburg bracht een schitterende bibliotheek bijeen van 135.000 titels met behulp van speciale agenten die in heel Europa boeken voor hem kochten. Het gevolg is dat de huidige Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel ook voor de Nederlandse boekwetenschap onmisbaar is. Een aantal 17^de-eeuwse bibliofielen bestelde boekbanden van de beroemde binder Albert Magnus: Pieter van Brederode, Samuel Diodati, Michel Tijmonsz. Hinlopen (prenten-collectie), Michel van de Grijp (atlassen), de gebroeders Hendrik en Laurens van der Hem (atlassen), F.W. van Loon (atlassen) en Paulo van Uchelen (plaatwerken).

In de 18^de eeuw wordt er door zeer velen verzameld. Gerard Meerman was zo'n bibliofiel. Diens zoon Johan Meerman breidde de collectie uit, waarvan nu een deel – samen met de collectie van W.H.J. baron van Westreenen – de kern vormt van het bezit van het Museum Meermanno Huis van het Boek te 's-Gravenhage. In de 19^de en 20^ste eeuw zijn de collecties ontstaan van o.a. Van Hulthem (middeleeuwse codices), De Jonge van Ellemeet (Museum Catsianum), J.F.M. Sterck (Vondel), P.A. Pijnappel (zeer grote collectie geschiedenis, letterkunde, filosofie en aardrijkskunde, nu in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam), D.F. Scheurleer (liedboeken), F.G. Waller (volksboeken, nu in de Koninklijke Bibliotheek Den Haag), V.F.M. Scheepers (volksboeken), Lessing J. Rosenwald (volksboeken uit de collectie-Arenberg, nu in de Verenigde Staten), M.B.B. Nijkerk (o.a. bibliofiele uitgaven uit de 20^ste eeuw, nu in het Stedelijk Museum Amsterdam). Veel bibliofielen uit de periode vanaf de 18^de eeuw zijn onbekend gebleven of pas na hun dood via hun auctiecatalogus bekend geworden omdat ze uit de publiciteit wilden blijven, hetzij uit discretie (Paul Menso), ‘bibliofiele smetvrees’ (Johan Polak), streven naar perfectie (Jan Eekhof), angst voor de fiscus (Ulco Proost) of vrees voor diefstal. Een uitzondering is de zakenman Joost Ritman te Amsterdam die juist opvallend naar buiten treedt met zijn Bibliotheca Philosophica Hermetica.

Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst is de bibliofilie verbonden geweest met de private press en later uiteraard ook met het antiquariaat. Verenigingen van bibliofielen houden zich bezig met het doen vervaardigen van bibliofiele uitgaven, zoals in Nederland de Stichting De Roos en Drukwerk in de Marge, in België de Vereniging van Vlaamsche en later de Antwerpsche Bibliophielen. In Nederland zijn bibliofielen georganiseerd in het Nederlandsch Verbond van Boekenvrienden (1925-1942) en het Nederlands Genootschap van Bibliofielen, die ook bibliofiele tijdschriften en jaarboeken uitgeven.

Lit: R. van der Meulen, Over de liefhebberij voor boeken (1896) • G.A.E. Bogeng, Die grossen Bibliophilen, dl. 1 (1922), p. 208-220 •  J. Kirchner, Lexikon des Buchwesens (1952-1956) • Philobiblon (tijdschrift vanaf 1957) • J. Carter, ABC for book-collectors (1966⁴) • J. den Haan (red.), Verzamelen is ook een kunst; onsterfelijkheid in oude boeken (1971) • ‘Proeven van bewerking voor een catalogus van bibliofiele boeken in Nederlands openbaar bezit’ in Open 5 (1973), p. 541-544 (Zilverdistel, Kunera Pers), 6 (1974), p. 148-151 (Halcyon Pers) • H. de la Fontaine Verwey, ‘De binder Albert Magnus en de verzamelaars van zijn tijd’ in id., Uit de wereld van het boek, dl. 2 (1976), p. 147-169 • L. Bielschowsky, Der Büchersammler (1980²) • M. Vaucaire, La bibliophilie (1981²) • G.A.E. Bogeng, Einführung in die Bibliophilie (1984²) • W. Onzea, ‘Het bibliofiele boek in Vlaanderen na 1980’ in Ons Erfdeel 30 (1987), p. 501-510 • N.A. Basbanes, A gentle madness. Bibliophiles, bibliomanes, and the eternal passion for books (1995) • Chr. Galantaris, Manuel de bibliophilie (1997) • M. van Delft (red.), Verzamelaars en verzamelingen (1998) • J. Pauwels, ‘Veen's Bibliotheek voor Bibliophielen (1903-1909): (g)een reeks zoals een andere?’ in Verslagen en Mededelingen van de Kantl (2006), p. 21-37 • P.J. Buijnsters, Geschiedenis van de Nederlandse bibliofilie; boek- en prentverzamelaars 1750-2010 (2010) • E. Bloemsaat, I. de la Fontaine Verwey-le Grand e.a. (red.), Uit de schaduw. Twintig jaar Nederlands Genootschap van Bibliofielen (2011) • P.J. Buijnsters, Geschiedenis van antiquariaat en bibliofilie in België (1830-2012) (2013) • D. McKitterick, The invention of rare books. Private interest and public memory, 1600–1840 (2020).

bibliofiele uitgave

bibliofobie