De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

[p. 131]

Vondels werken
Vijfde deel

[p. 133]

[Gedichten]

Eeuwgety der Heilige Stede t'Amsterdam.aant.aant.^*

Aen d'oude Burgery.

Nu 't Eeuwgetey van 't vierenswaerdigh wonder
Zijn' derden ringk op heden toesluit, ronder²

Dan goude pen of passer ronden sluit;^{vs. 2-3}

Zoo breeck, als bloessem, uit,

In Lentemaent, met haer verquickte loten;⁵
O BURGERY, uit Gysbrechts erf gesproten,⁶

En noit veraert van uwen ouden struick,⁷

In 't wettigh kerckgebruick.⁸

Men vlechte, om strijt, nu lovers in laurieren
En duurzaem loof, om 't wonderfeest te cieren:¹⁰

Men spann' tapijt, schakeere zangk met snaer,¹¹

Bewieroock' 't hooge altaer,

En eere alom DE HEILIGHEIT DER STEDE;
Daer d'yver plaght, met barrevoetsen trede,¹⁴

t'Aenbidden, als de Godtstolck^*, op dat lant¹⁵

Daer, midden uit den brant

* Afgedrukt naar de uitg. van 1645, op blz. 162-65 achter de eerste uitg. van Altaergeheimenissen: Van de planodrukken in Maart 1645, de maand van het derde eeuwgetij, schijnt er geen enkele meer over, vgl. Dl. 4, blz. 829.
In 't opschrift: Eeuwgety der Heilige Stede: 15 Maart 1645 was het 300 jaar geleden, dat het Mirakel van Amsterdam plaats had, vgl. Altaergeh. II, vs. 1023, Dl. 4, blz. 744; de Heilige Stede: de heilige plaats (in de Kalverstraat), waar het mirakel plaats vond en de, nu afgebroken, kapel werd gebouwd. - Aen d'oude Burgery: Vondel bedoelt de oorspronkelijke, de vóór-reformatorische, de katholieke burgerij, vgl. vs. 6-8.

2 Zijn' derden ringk op heden: het mirakel geschiedde op 15 Maart 1345; tegen 15 Maart 1645 moet Vondel 't gedicht dus geschreven hebben.

vs. 2-3 Een eeuw, als beeld van de eeuwigheid, wordt voorgesteld als een zuivere gesloten cirkel, vgl. Altgeh. I, 1303-4.

5 verquickte: frissche.

6 Waar Vondel kans heeft, stelt hij Gysbreght voor als den stamvader van de Amsterdammers, vgl. Opdracht van Gysbr. v. Aemstel, r. 9-10 (Dl. 3, blz. 520); Inwydinge van 't Stadthuis, vs. 105 enz.

7 Versta: nooit van uw kath. voorgeslacht afgeweken.

8 't wettigh kerckgebruick: de eeuwenoude traditie van den katholieken eeredienst, in tegenstelling met de opgedrongen Hervorming wettigh genoemd.

10 duurzaem loof: sparregroen; 't wonderfeest: het feest ter eere van het wonder (Mirakelfeest).

11 schakeere zangk met snaer: wissele zang af met muziek.

14 Daer: waar; d'yver: de ijver der vromen, de ijverige vromen; met barrevoetsen trede: blootsvoets.

* [Randschrift:] Moses.

15 de Godtstolck: Mozes, meermalen Gods tolk genoemd in Altgeh. I, 97, 173 enz.; Vondel is hier de echo van Marius' Amstelredams Eer ende Opcomen (A'dam, 1639, blz. 65): ‘Waerom sy... nae Moyses... exempel zijn met bloote voeten devotelijck komen bidden, aensiende die heyligheyt des plaets’; vgl. Altgeh. II, 1027-29.

[p. 134]

 

De Heilige stede in Vondels tijd

[p. 135]

 

Der doorne haegh, de Godt der twalef Stammen¹⁷

 

Hem riep, en 't bosch niet zwichte voor de vlammen:^15-1818

 

Die zelve Godt verscheen uwe oudren hier,¹⁹

20

In 't weêrlicht van hun vier,²⁰

 

Tot tweewerf toe; versterckte Kristensche eeuwen,²¹

 

Door wonderheên, en klopte zijn Hebreeuwen²²

 

Op hunnen mont; en trat voor JESUS schaer,²³

 

In dezen vierpylaer:²⁴

25

Waer van dees kerck en achtien Stommen tuigen,²⁵

 

Haer pylers, die om gunst noch afgunst buigen,²⁶

 

Noch weifelen, maer dragen 't Godtsgebouw,

 

Als Reuzen, sterck en trouw.

 

Uw jonge stadt, die tweemael plofte in d'asschen,²⁹

30

Is tweewerf weêr, uit roock, in top gewassen;³⁰

 

Gelijck of Godt zijn gunst en maght, door vlam,

 

Ontvouwde t'Amsterdam;^31-32

 

Dat, uit moerasch en water opgetogen,

 

Nu watren kroont, met hoogh gewelfde bogen;³⁴

35

En 's Keizers kroon, van gout en diamant,

 

Op alle kusten spant.^35-36

 

Augustus, die u kroonde, heeft Godts zegen³⁷

 

Door bedevaert genadigh hier verkregen:

 

De Faem trompet hoe Maximiliaen

40

Gezont is opgestaen;

 

Na dat hy hier de Kristgeheimenissen⁴¹

 

Aenbiddende, eer zijn' staf en kroon wou missen,

 

Dan 's Heilants troost, gevoelt in lijf en ziel,

 

Daer hy ten outer viel;⁴⁴

17 twalef: twaalf.

15-18 Vgl. Exod. III, 2.

18 zwichte voor: bezweek onder, verbrandde door.

19 Die zelve: diezelfde; oudren: voorouders.

20 't weêrlicht van hun vier: het vuur uit de Mirakel-geschiedenis was een herhaling, weerspiegeling van Mozes' brandende doornehaag.

21 Tot tweewerf toe: eerst in de haardkolk, waarin de heilige Hostie, daarna bij den stadsbrand van 1452, waarbij het tabernakel der Heilige Stede gespaard bleef; Marius, Amstelredams Eer ende Opcomen, blz. 64.; versterckte Kristensche eeuwen: bevestigde de Middeleeuwers in hun geloof.

22 klopte enz.: iemand op of voor den mond kloppen beteekent: hem het zwijgen opleggen, overtreffen; zijn Hebreeuwen: het door God uitverkoren volk.

23 Jesus schaer: de Christenen.

24 In dezen vierpylaer: klemtoon op dezen; Versta: God ging in de vuurzuil van de Amsterdamsche eucharistie-mirakelen de Christenen nog wonderlijker voor dan Hij de oude Joden met de vuurkolom van Exod. XIII, 21 had gedaan.

25 dees kerck: de kapel der H. Stede of Nieuwe Zijds Kapel, gebouwd in 1347 en na vele vergrootingen voltooid in 1560, afgebroken in 1908; achtien Stommen: 18 pijlers; tuigen: getuigen.

26 die enz.: die nergens voor wijken.

29 Uw jonge stadt: kort na de stad-wording in 1275; plofte in d'asschen: afbrandde; nl. in 1421 en 1452.

30 in top gewassen: volkomen herbouwd.

31-32 Vergelijk Inwydinge van 't Stadthuis, vs. 297-98.

34 hoogh gewelfde bogen: als van de Mirakelkapel, de Oude St. Nicolaas- en de Nieuwe St. Catherijne-kerk.

35-36 's Keizers kroon: boven het stadswapen aan de spiegels der Amsterdamsche koopvaardijschepen.

37 Augustus: de Duitsche keizer (Semper Augustus).

41 Kristgeheimenissen: het Sakrament, waarin Christus tegenwoordig is; vgl. Altaergeheimenissen, Dischgeheimenissen enz.

44 ten outer viel: voor het altaar neerknielde, zooals het prentje (no. 10) bij Marius voorstelt.

[p. 136]

45

En neêrgeknielt de zelve kracht most loven,^37-4545

 

Die, aen d'Eufraet, in 't onweêr van den oven,

 

Zijn Drietal^*, ongezengt aen kleet en hair,

 

Verloste uit doots gevaer:^46-48

 

Die 't HEILIGHDOM, de vrucht der Maeght ook louter,⁴⁹

50

By uwen stroom, behoede, op 't gloeiende outer,⁵⁰

 

En in den haert; twee troonen van Godts Zoon,⁵¹

 

Herkruist door offerhoon

 

Van blinden, die 't al scheppend Woort mistrouwen,⁵³

 

En niet het licht der Wonderen aenschouwen,^52-5454

55

Dat, jaer op jaer, ja eeuwen achter een,⁵⁵

 

Den Aemstel overscheen:

 

Het zy dit straelde, uit koorgewelf en tenten,⁵⁷

 

Hem toegewijt, die over d'elementen

 

Den scepter voert, en spaert dien Offerschat,⁵⁹

60

Ons Manne, in 't gouden vat:⁶⁰

 

Het zy 't Geheim, op zijn gezette dagen⁶¹

 

En jaergety, wert stichtigh omgedragen;⁶²

 

Gelijck van outs 't Orakel van Godts mont,⁶³

 

De Heilkist van 't Verbont.

65

Hoe zagh men 't volck, gewont van helsche slangen,⁶⁵

 

Dan vloeien, als rivieren, uit verlangen

 

Naer gene slang van koper, die den Doot

 

Haer kopre tanden boodt;^67-68

 

Maer naer het Lam, des Talmuds vloeck, gehangen⁶⁹

70

Aen 't heilzaem hout, en nu onthaelt met zangen;⁷⁰

 

Als artseny des lijfs, en zielespijs

 

Van 't hemelsch paradijs.

 

Wat kerckbelofte en gaef en pelgrimaedje

 

Doorgalmden niet dees nette timmeraedje,

37-45 Aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk, graaf van Holland, werd in 1482 in Den Haag van een ziekte genezen door zijn belofte om de H. Stede te gaan bezoeken, Marius, blz. 68.

45 most: moest.

* [Randschrift:] Drie jongelingen.

46-48 De drie jongens die in Babylon (aen d'Eufraet) wonderbaar uit den vuuroven werden gered, vgl. Dan. III, 93.

49 't Heilighdom: de heilige Hostie, Christus' lichaam en daarom de vrucht der Maeght Maria; ook louter: eveneens ongeschonden.

50 uwen stroom: (tegenover den Eufraat) de Amstel; op 't gloeiende outer: op het brandende altaar in 1452.

51 in den haert: bij het eerste mirakel, vergelijk vs. 21.

53 blinden: ongeloovigen; vergelijk Altaergeheimenissen I, 1184, 1220; mistrouwen: wantrouwen, niet gelooven.

52-54 Tegen de Hervormers; Herkruist door offerhoon: opnieuw gekruisigd als het ware door den hoon der Hervormers tegenover het heilig Sakrament.

54 het licht der Wonderen: het stralendste wonder, nl. dat van Amsterdam.

55 Drie honderd jaar.

57 koorgewelf en tenten: het altaar in het priesterkoor.

59 spaert dien Offerschat: behoedt tegen brand dat H. Sakrament.

60 De h. Hostie wordt in de Kath. kerken bewaard, zooals het Manna in den tempel, vgl. Altaergeheimenissen II, 75-76.

61 't Geheim: het H. Sakrament; op zijn gezette dagen: op de bepaalde dagen, bij het Mirakelfeest gedurende half-Vasten en op H. Sakramentsdag.

62 wert stichtigh omgedragen: werd stichtend in processie rondgedragen, de groote Mirakelprocessie, sedert 1578 afgeschaft.

63 't Orakel van Godts mont: hoort bij vs. 64: de Heilkist van 't Verbont: de Ark van het oude Verbond, waarbij de Hoogepriester God raadpleegde.

65 gewont van helsche slangen: gewond door duivelsche verleidingen.

67-68 vgl. Num. XXI, 6-9.

69 des Talmuds vloeck: de vloek der Joden.

70 hout: kruis; onthaelt: begroet.

[p. 137]

75

Met lof en danck, gestort van klein en groot,

 

Na 'et nijpen van den noot;

 

Zoo dra men frisch, behouden 's lijfs, en stercker,

 

Verlost van kruck, en boey, en bangen kercker,

 

En blinden stock, en schipbreuck, en van 't bedt,⁷⁹

80

Zich vont door Godt geredt.^73-8077-8080

 

Nu zing ick niet, hoe 't eeuwigh vier van Veste⁸¹

 

Den brant ontsloop, daer Troje lagh op 't leste;⁸²

 

Noch van de vlam, die spoockende om het kint,^*83

 

Zijn hairlock niet verslint;

85

Noch van den gloet, die 's Konings dochter^* raeckte,⁸⁵

 

En hare kroon noch blonde vlechten blaeckte;

 

Of wonderspoock, en droom, en nachtgezicht,⁸⁷

 

Uit Heidensch brein gedicht:

 

Maer toom den Nijt, door zegels, brieven, blijcken⁸⁹

90

Van Sticht en stadt, en keuren en kronijcken.⁹⁰

 

Is 't valsch? betight de myters, uw steêhuis,⁹¹

 

En brantmerck 't witte kruis:⁹²

 

Betight gewaet en bladen van Messias,⁹³

 

's Apostels riem, den mantel van Elias,⁹⁴

95

Oock Arons roede, en Elizeüs lijck,⁹⁵

 

Ja schaduw, min dan slijck.⁹⁶

 

Hier mangelt niets dat redelijcken wenschen,⁹⁷

 

Getuighenis van Godt en vrome menschen:

 

Wy mommen hier met geenen Antikrist,

100

Die grijns van staet en twist.^99-100

79 blinden stock: lees: blindenstok, stok voor een blinde; en [verlost] van 't bedt: hersteld van het ziekbed.

73-80 Van de velen, die in ziekte of leed een bedevaart (pelgrimaedje) of gave aan de H. Stede beloofd hadden, gonsde de Kapel; dees nette timmeraedje: dit fraai gebouw.

77-80 Zinspelingen op de vele wonderen, door Marius van blz. 54-137 omstandig verhaald.

80 vont: bevond.

81 't eeuwigh vier van Veste: het vuur van de Godin Vesta, dat nooit mocht uitgaan, vgl. Aeneis, II, 296-97.

82 Dit vuur werd uit het brandende Troje gered; lagh op 't leste: ten onder ging.

* [Randschrift:] Askaen.

83 het kint: volgens de kantt. Ascanius, den zoon van Aeneas, veilig uit de vlammen van Troje gered, vgl. Aeneis II, 682-84.

* [Randschrift:] Lavinie.

85 's Konings dochter: volgens de kantteekening Lavinia, dochter van koning Latinus en vrouw van Eneas. In Aeneïs VII, 72-77 wordt intusschen volgens Vondels vertaling o.a. verhaald: hoe Lavinia ‘scheen de vlam [van 't altaar] in 't hangende hair te vatten’ en de ‘Koninklycke vlechten’ schenen ‘te blaken’.

87 wonderspoock: vreemde verschijning.

89 toom den Nijt: ik betoom de Hervorming, die het Mirakel ons misgunt; zegels enz.: alle opgenoemde dokumenten uitvoerig bij Marius, blz. 62-v.v.

90 Sticht: het bisdom Utrecht, waar Amsterdam in 1345 onder ressorteerde, Marius, blz. 64, 67.

91 uw steêhuis: uw eigen stadhuis, dat de getuigenissen van 't oude stadsbestuur bewaart, Marius, blz. 63.

92 't witte kruis: het Amsterdamsche wapen draagt drie keer een wit kruis. Vondel legt den nadruk op dat wit als symbool van eerlijkheid en goede trouw.

93 gewaet en bladen van Messias: wat de H. Schrift (bladen) over de kracht van Christus' kleed verhaalt (vgl. Matth. IX, 21; XIV, 36).

94 's Apostels riem: de doeken en gordels van den Apostel Paulus genazen ziekten, Hand. XIX, 12.
den mantel van Elias: die wateren scheidde, vgl. IV Kon. II, 8.

95 Arons roede: die bloeide ten teeken van zijn uitverkiezing, vgl. Num. XVII, 8 en Altaergeheimenissen I 1208-9; Elizeüs lijck: dat een doode opwekte. vgl. IV Kon. XIII, 21.

96 schaduw: de schaduw van St. Petrus genas zieken, Hand. V, 15; min dan slijck: nog minder dan het slijk, waarmee Christus blinde oogen genas, vgl. Joan. IX, 6.

97 Versta: hier in de geschiedenis van het Amsterdamsch mirakel ontbreekt (mangelt) niets wat men redelijkerwijze aan getuigen kan verlangen.

99-100 De hekeldichter! Wij verstoppen ons niet achter het masker (grijns) van angst voor den Anti-Christ, zooals de Hervorming den Paus en de Roomsche Kerk noemde, waardoor twist onder de volken woedt; staet en twist: hendiadys: twist van staten. Van Vloten leest onnoodig: staetentwist.

[p. 138]

 

Almogentheit, betuight door d'Offerlammers,¹⁰¹

 

Van tijt tot tijt; geley toch d'Amsterdammers¹⁰²

 

Uw heirbaen op, in 't eeuwigh schijnend licht,¹⁰³

 

En kroon mijn Eeuwgedicht.¹⁰⁴

 

 

Thronus ejus flammae ignis. Dan. VII.⁺

 

M CCC XLV.

101 Almogentheit: Almachtige God; betuight: beleden, bevestigd. Offerlammers: de wonderbare Hosties, in Altaergeheimenissen II 1020: Outerlammers.

102 Van tijt tot tijt: telkens opnieuw door de vele mirakelen.

103 Uw heirbaen: de koninklijke weg der katholieke Kerk; een gebed van Vondel voor de bekeering van onroomsch Amsterdam.

104 kroon: bekroon daarmee.

+ Thronus ejus flammae ignis: (Dan. VII, 9): Vuurvlammen zijn Zijn troon.