Twe-spraack; Ruygh-bewerp; Kort begrip; Rederijck-kunst

[p. 183]

⁺Rederyck-kunst.

Gheringher is de mensch in velerley manieren
Als menigh beestken klein/ die nochtans alle dieren
In dezen overtreft/ dat hy heeft sprekens macht:
De zulcke dan verdient zeer hoogh te zijn gheacht:
Die int gheen/ daar de mensch met recht in is te loven
Ver boven eenigh dier de menschen ghaat te boven.

^aT'wel-spreken is een kunst/ of schickelijck beleed/

Om cierlijck/ met verstand/ by elck altijd ghereed/
Wat u voor komen magh/ te spreken na 't bewijs// leyt/
Want ^bRedenrijck dat is een wel-sprekende wijsheyd.
Zelden verkrijghtmen die/ alleen door de ^cNatuur/
Of ^dOeffenings ghebruyck; maar ^et'kunstelijck bestuur
Vordert in dezen veel/ eerst ^fNabootsing doch meest
Der ghener die hier in uytmuntigh zijn gheweest.
Eens ^gReedners ampt/ dat is bequamelijck ter zaken
Te spreken: en daar duer iemand iet vroed te maken
Is ^ht'ende des ⁱVertooghs/ dat tot beweghing streckt.
De ^kStoffe/ is ^lt'Gheschil of zaack daarmen van spreekt.
En dit is tweërley: ^mLos of vrij/ en ⁿGhebonden.
T'verknochte dat is vast/ an plaats/ persoon en stonden:
Maar t'losse acht persoon/ tijd/ plaatse/ noch gheval:
Daar by zo wert ghevraaght: ofmen oock huwen zal?
Maar of een Philosoph/ vreemd/ arm/ en oud van Jaren/
In dit land/ op dees tijd/ met zulck een/ zal vergharen?
Is een verknocht gheschil: het welck niet wert verklaart
Recht eyghentlijck/ t'moet eerst los en vrij zijn van aard.
Dan deeltmen t'vrij gheschil in dryerley ^oGheslachten;
^pBetooghzaam/ ^qRaadslaghigh/ en ^rOordelighe klachten.
Betooghzaam zaken zijn/ van ding/ persoon of daad
Versmading ofte lof/ groet/ danck/ en klachten quaad.
Men Raadslaaght meest altijd/ watmen zal doen of maken.
Men wroeght/ of wert ghewroeght/ in Oordelighe zaken.
Voort deeltmen ^ss'Reedners ampt/ in vijven; diemen acht/
⁺Vinding/ Beleed/ Bewoording/ Uyt-spraak en t'Gedacht.
De ^aVinding/ dingen zoect/ die waar zijn of waarschijnlijc/
Ter zaken dienende: dit is meest retrozijnlijck.

+ 5

a Eloquentia.

b Rhetorica.

c Natura.

d Exercitatio.

e Ars.

f Imitatio.

g Rhetoris. officium.

h Finis.

i Oratio.

k Materia.

l Quaestio.

m Thesis.

n Hypothesis.

o Genera. caussarum.

p Demonstratiuum.

q Deliberatiuum.

r Iudiciale.

s Oratoris officium.

+ 6

a Inventio.

[p. 184]

 

^bBeleding is t'gheschick/ om voor bedachte dinghen/

 

Op hun bequame plaats ghevoeghelijck te bringhen.

 

^cBewoording woorden vint/ oock spruecken die bequaam

 

En cierlijck zijn ter zaack/ den hoorders aanghenaam.

 

^dGhedenkenis onthout/ wat dees drie doen te deghen.

 

En ^eUyt-spraac doet bequaam/ spraack en lichaam bewegen.

 

Te schicken kunstelijck dienen dees altemaal/

 

T'gespreck/ boec/ brief/ geschrift ^fVertoogh ofte verhaal:

 

T'welckmen an zessen deelt: als/ Voorreden/ Vertelling/

 

Schifting/ Bewering/ het Besluyt volght Tegenstelling.

 

De ^gVoorreen/ maact bequaam t'hert der gener die horen.

 

^hVertelling/ die verhaalt t'gheen is gheschiet te voren.

 

ⁱSchifting/ deelt het gheschil/ of datmen zeggen zal.

 

^kBewering/ ons bewijs bevestight over al.

 

^lWeerlegging wederleyt tgheen ons party verdadight.

 

^mBesluyt eÿndt het gespreeck/ die thert roert of bezadicht.

b Dispositio.

c Elocutio.

d Memoria.

e Pronuntiatio.

f Oratio.

g Exordium.

h Narratio.

i Divisio.

k Confirmatio.

l Refutatio.

m Peroratio.

⁺Vande Vinding/
t'Eerste deel des Reedners ampt.

Valt u dan ietwat voor/ daar ghy van hebt te spreken:
Zo dient des zaax gestalt/ voor al wel door gekeken.
An ellick ^ahoofd gheslacht zijn deze vier ghehecht;
^bBetaamlijc/ ^cOnbetaamlijc/ ^dTwe formigh en ^eSlecht.
Dit zijn ^fHoedanicheden der drie hoofd gheslachten.
Betamelijcke zaack ist/ als wy iet hoogh achten;
Beschermen ofte laken/ raden of ontraden/
T'gheen yderman/ alzo zouw prijzen of versmaden.
Maar zo wy by gheval iet prijzen onbequamelijck
Of laken dat elck prijst/ die zaack heet Onbetamelijck.
De Twe-formighe zaack/ dees alle bay bevat;
Als t'gheen dat eerlijck wert en oneerlijck gheschat.
Maar brengtmen ietwat by dat niet is zeggens waardigh.
Is als een Slechte zaack/ voor s'hands geacht onaardigh.

+ Inventio.

a Genera causarum

b Honestum.

c Turpe.

d Dubium.

e Humile.

f Qualitates.

⁺Vande Voorreden.

Na dees hoedanicheid der zaken wert ghestelt

+ Exordium.

[p. 185]

 

De Voorreen zonderling/ diemen zelf ander telt.

 

⁺Het eerst is ^aOpenvoorreen/ d'ander heet ^bBekruyping:

 

Die (om te maken ghunst) is een bedeckt/ insluyping/

 

In zaken die terstond van elck werden verfoeyt:

 

Oock zo des hoorders hert verdraayt is of vermoeyt

 

Maar Openvoorreen maackt heel opentlijck doch kunstigh

 

Den hoorder ^cLeerzamigh/ ^dAndachtigh ende ^eGhunstigh.

 

T'welck ^feyghenschappen zijn die in een voorreen komen:

 

Maar doch in alt Vertoogh oock dienen Waarghenomen.

 

In Twe formige zaac/ daar moetmen d'onghunst minderen:

 

Op dat de lelijckheyd des zaax ons niet zouw hinderen.

 

Men maackt Andachticheid/ voor al in Slechte zaken.

 

Betamelijke zaack/ de Voorreen wel magh staken:

 

Beghinnen met een sprueck/ wet/ schrift of zulck bescheid:

 

Dat aller meest dan vest t'gheen datter wert ghezeit.

 

Doch bruycktmen Openvoorreen/ die zal overhalen

 

Des zaax betaamlijckheyd/ ^gt'hoofd punt int kort vertalen.

 

Dewijlmen ^.1.Gunst ^.2.Andacht en ^.3.Leerlijcheyd bederft:

 

So leert dan eerst voor al hoe datmen die verwerft.

 

D'anhoorder leerzaam wert/ door int kort te betrecken⁺

 

De ^ghoofd zake des zaax: door Andacht te verwecken:

 

Want die Andachtigh hoort/ is leerzaam daar by neven.

 

Men maackt Andachticheyd/ zo wy int eerst voor gheven.⁺

 

Te zullen handelen heel zwaar of niewe dingen/

 

Daar t'volck/ het land/ de stad of hoorders zonderlingen

 

Veel an gheleghen is/ dat hun voordel of staat/

 

Vroom leven en Goods dienst of zullix iet anghaat.

 

En oock zomen verzoeckt dat zy andachtigh horen/

 

Het welck wy opt Toneel meestentijd zien oorboren.

 

Men is op vierley wijs Ghunst te maken ghewoon⁺

 

Van ons/ van ons partij/ en toehoorders parsoon/

 

En van de dingen zelf of t'gheen daar an magh hanghen.

 

Van ons ^heyghen parsoon moghen wy ghunst ontfangen/

 

Hoogh prijzend' onze ampt/ maar zonder roemers gheest.

 

Of zegghende hoedanigh dat wy zijn gheweest/

 

Teghen ons Vaderland/ ons Vrienden ende maghen

 

Of hoorders: Na de zaack dit eyscht en magh verdraghen.

 

Dat vriendschap/ ghemeen nut/ betaamlijckheyd of nood

+ 7

a Principium.

b Insinuatio.

c Docilis.

d Attentus.

e Benevolus.

f Proprietas.

g Status.

+ .3.

g Status.

+ .2.

+ .1.

h nostra persona.

[p. 186]

 

Ons spreken doen/ gheen haat/ wangunst of winste snood.

 

Zo wy oock ons vernuft en kunst heel klein doen blijken/

 

En dat wy ons partij hier in niet en ghelijken.

 

Dat wy ghants niet op kunst/ maar op des zaax rechtvaardicheyd⁺

 

Stuenen/ en op de ghunst der hoorders en goedaardicheyd.

 

^aGewroeghd' of klaagh parsoon/ an d'onz' ooc is verknocht/

 

Dies wert me op zijn naam menighmaal ghunst verzocht.

 

Van zijn onmacht of macht/ inwendigh en uytwendigh/

 

Is die arm/ oud/ onmondigh/ weew/ wees of ellendigh

 

⁺Des ^bWeersprekers parsoon gheeft ons tot gunst ooc baat/

 

Verwecken wy hem ^cNijd/ ^dVerachting ofte ^eHaat.

 

Wy maken hem ghehaat/ als wy met naackt bescheed

 

Verklaren/ dat hy is hovaerdigh trouwloos wreed.

 

Benijt: zo wy zijn staat/ rijckdom en groot vermoghen

 

Maghen en vrunden hulp/ of zulx stellen voor oghen.

 

Maar zijn onachtzaamheid of onaardigh gheslacht/

 

Zijn roeckeloze Wellust/ maackt hem Ongheacht.

 

Van des ^fHoorders parsoon/trectmen gunst door t'verklaren

 

Datmen hun vordel zoeckt of pooght om te bewaren

 

Hun achtbaarheid: en oock datmen van hen verwacht/

 

Een oordeel wijs/ oprecht/ dewijl zy zijn gheacht

 

Rechtvaerdigh ende wijs/ alzomen magh anmercken

 

(Zonder pluymstrijkerij) an hun voorghaande werken:

 

Maar van de ^gDingen zelf/ zo wy loflijk bewijzen

 

Ons doen/ en voort met een s'weersprekers zaak misprijzen.

 

De roering of beweghing der ^hhertstochticheden.

 

Zullen wy int Besluyt wijdlustigher verbreden.

 

Maghmen in onze zaack iet Onbetaamlijks sporen/

 

Of is des hoorders hert verdraaijt of moe van horen/

 

Gheen Openvoorreen past/ zo voren is ghezeit:

 

Bekruyping voeght daar best: de welck heeft onderscheid.

 

Wat Openvoorreen doet voors'hands/ bloot en uytwendigh/

 

Doet dees bedecktelijck/ arghlistigh en behendigh.

 

Isser iet Onbetaamlix in ons zaack/ alsdan/

 

Dat de man/ niet het ding/ oft ding/ en niet de man/

 

Moet waar genomen zijn/ voeght ons breed uyt te leggen:

 

Dat wy tgheen ons partij/ zeyt of zou' mogen zeggen/

 

Niet prijzen/ maar versmaan/ als onbillick en quaad:

+ 8

a Reus.

+ Adversarius.

b Invidia.

c Contemptus.

d Odium.

f Auditoris persona.

g Rebus.

h Affectus.

[p. 187]

 

Dat wy niet voor en staan/ een dierghelijke daad:

 

Dat wy s'weerzakers leemten/ niet en willen mellen:

 

En dat wy die nochtans bedecktelijck vertellen.

 

Is des hoorders ghemoed van hem oock omghezet/

 

⁺Zijn wichtighste bewijs daar dient meest op ghelet:

 

Dat ghy terstond belooft/ vant zellefde te spreken:

 

Neemtet woord uyt zijn mond/ daar hijt heeft laten steken:

 

Of twijfelt/ van wat punt/ dat ghy voor al en zonderling

 

Beghinnen wilt/ en brengt alzo t'volck in verwondering.

 

Zijn zy te horen moe/ zo neemt dan u beghin/

 

Van iet dat lachlick is/ of niewicheyd heeft in/

 

Beghuyging/ dubbelspraac/ verdraaying/ iet wat spotlijx/

 

Van sprooxkens/ van vertelling/ inspraack of iet zotlijx/

 

Verstelling van een letter/ spreeckt in u parsoon

 

Iet anders alsmen wacht/ of als zy zijn ghewoon.

 

In Voorreden slaat gha/ persoons en dings ^aOmstanden/

 

Zaack/ wijze/ tijd en stond/ by wat volck in wat landen.

 

Des Voorredens ghebreck/ zal ick u oock ontluyken:

 

Als u Weerzaker die magh teghen u ghebruyken.

 

Verdraayen oock na wensch/ of die heel is ghemeen/

 

Te zeer ghepronckt/ te lang/ en datse niet met een

 

Verknocht is an de zaack/ of datse niet en tracht

 

Te maken leerzaamheid/ noch ghunste noch andacht.

+ 9

a Circumstantiae.

Vande Vertelling.⁺

Vertelling is bequaam/ die voor gheschiede dingen
Om te beweghen nut/ of iet weet by te bringen/
Als of het waar gheschiet/ daar al de zaack om draayt/
Waar in t'zaad des Bewijs sprockelings is ghezaayt:
Want ^bVestighing die is des Vertellings bewering/
Vertelling is int kort/ des Bevestighings lering.
Vertelling die moet zijn kort/ klaar en ooc waarschijnlijck.
^cKort isse/ wildy niet tot s'vollix wanlust pijnlijck/
De zaack van onder op/ verhalen even dom:
Beghint en eyndt daart past/ al kort in ener som.
^dKlaar isse/ neemdy waar des tijds vervolgh: daar neven
Ghebruyckt ghy woorden die gheen duysterheid en geven.
^eWaarschijnlick isse oock/ die tijd/ plaats en parsoon

+ Narratio.

b Confirmatio.

c Brevis.

d Dilucida.

e Verisimilis.

[p. 188]

 

Recht wel ghevoeghlyck is/ die na men is ghewoon

 

Der raadslaghen waarom/ en d'oorzaack aller daden

 

Verstandelijck verhaalt: diemen niet magh versmaden/

 

By na-laat van waarom/ tijds of plaats onbequaamheyd:

 

En datz'ooc zy ghevoeght na s'hoorders aangenaamheyd.

 

Men bezight gheen vertelling het en zy om voordel:

 

Of anders blyftse na/ dit staat an s'reedners oordel.⁺

 

Vertelling lang te bruyken is oock vaken kinderlick

 

Als zy de zaack niet helpt of datse die is hinderlick.

 

^aT'voortstel dan inde plaats komt die van t'geen wy praten

 

De hoofdzaack is/ dees maghmen nimmermeer nalaten.

+ 10

a Propositio.

⁺Van Schifting.

De Schifting wert ghedeelt in twëerley gheslachten:
Met d'eerste/ na vertelling/ moetmen voor al trachten/
In Oordelighe zaack/ te delen het gheschil:
Wat wy te zeggen hebben/ wat hy zeggen wil
Die ons dan teghenspreeckt: en dat wy niet en helen/
Waar in dat wy verdraghen/ waar in wy verschelen.
Orestes heeft ghedoodt zijn moeder/ sta ick toe:
Maar of hy dat met recht bestaan heeft/ ende hoe
Hy oorzaack heeft ghehat/ blijft in twist: en hier teghen
Dat Klitemnestra Agamemnon heeft versleghen/
Bekennen zy/ maar dat een zoon zijn vaders moord/
Niet met zijn moeders dood te wreken en behoort.

D'ander/ daar wy de delen diemen heeft te zeggen

Verdelen schickelijck/ vervolghens dan uytleggen.
Op dat de hoorder weet/ t'beghin/ het end/ en al
Wat datter is ghezeyt/ watmen noch zeggen zal.
De Schifting die moet ¹kort/ ²Voltoyt zijn en ³Kleyndelijck.
^+bKort isse/ steldy niet/ ten voegh ter zaack ghehelijck.
⁺Zo niet elck enkel deel/ maar alleen zy ghestroyt
Gheslacht nevens gheslacht/ die Schifting heet ^cvoltoyt.
Men heeft voor al te myen datmen niet en brengt/
Oock onder hoofdgheslachten enigh deel vermengt:
Der Papen sno begheerlijckheyd/ stontheid en ghiericheyd.
Zijn eyghentlijc geweest des Christen kercks schoffiericheyd.

+ Divisio.

+ 1.

b Brevis.

+ 2.

c Absoluta.

[p. 189]

 

Hier wert vermengt Ghedaante met zijn hoofdgheslacht:

 

Want ghiericheid is me begheerlijckheid gheacht.

 

De delen zullen niet zijn boven drie of vier:⁺

 

Zy vallen zus te swaar /en tschijnt voordacht bestier.

 

Men zal na int beleed/ de delen oock verklaren

 

Vervolghens al na een/ zo die ghestelt eerst waren.

 

In elck deel laat zich wel byzonder schifting uyten

 

Maar alss' al zijn verhandelt hoortmen voort te sluyten.

+ 3.

⁺Van Bevestighing.⁺

Bevestighing de zaack bekreftight en beweert
Met vast ghegront bewijs: die niet alleen en leert/
Maar ooc met een verhueght/ en noch beweeght die horen.
Des ^aRedenkavlings plaatsen heefts' hier toe verkoren/
Om na behoeft daar uyt te trecken breed bescheyd:
Doch heeftse zelf bequame plaatsen/ die verspreyt
Zijn in elck hoofdgheslacht: dees zonderling te achten.
Daer van wy roeren na int handlen der gheslachten.
Des Reedners overwinning/ die bestaat gheheel
Het vroedmaken oock me/ in dit en t'naaste deel
Van wederlegging: waar in/ door de zelfde weghen
Als daarmen door beweert wert teghenspraack verkregen.

+ 11

+ Confirmatio.

a Loci dialectices.

Van Weerlegging.⁺

Des Anklaghers betoogh wert aldus wederleyt;
Als wy niet toe en staan t'gheen dat hy heeft ghezeyt/
Staan wy zijn zeggen toe/ zo maghmen noch ontkennen
Der ^bSluytredens ghevolgh: of oock indien wy mennen
Tegen zijn klaar bewijs/ beter of wel zo vast:
Oock zo wy blijken doen/ dat hem dit niet en past
Te spreken teghen ons/ al ist schoon ghoed bescheed.
Noch isser een manier diemen ^cOntsluyping heet/
Als wy t'gheen dat hy zeyt niets waart te zijn betuyghen/
Of machmen hem belachen/ spotten of beghuyghen:
Zydghang/ beklagh/ afbidding bruycktmen oock ter hand/
Omdraay/ ontschuldighing/ van jueght of onverstand.

+ Refutatio.

b Argumenta.

c Elevatio argumenti.

[p. 190]

 

Der Sluytredens ghevlecht/ vervoeghing en bekleding

 

Die schicken wy hier na int handlen van Beleding.

⁺Van Besluyt.

Besluyt sluyt het Vertoogh: dit deeltmen in twe leden
^dHertelling/ en ^eOntroernis der ^fHertstochticheden.
Hertelling/ het bewijs dat meest treft voor ghemelt
Om wel te doen ghedenken int kort wederstelt.
Hertstochten acht voor al/ na datse zijn ghetoghen
Uyt des moeds krachten twe/ van twëerley vermoghen:
Als uyt begheerlijcheid of toornigher naturen.
Zijn zom lenigh en zacht/ die niet zo zeer ontruren/⁺
Maar stemmen over een/ met de ghemene zeden/
Ghewoonheid en natuur: die zich al zoetkens spreden
In des hoorders ghemoed/ als vriends of maghe-min/
Als schaamt en trouwe /blijdschap/ vrees/ de maat heeft in.
Zom hevigh ende streng/ die t'hert ontroeren krachtigh:
Als toornicheid en rouw/ des minnaars brand onmachtigh/
Dolheid en razernij/ wanhoop/ truerigh verwijt/
Wraackghiericheyd/ erbarming/ smading/ haat en nijd.
Voor om te maken ghunst/ achtmen d'eerste de beste/
Maar veeltijds int besluyt/ daar bezichtmen de leste:
Om s'oordelaars ghemoed te buyghen of beweghen/
Na dattet ons best past dat hy dan zy gheneghen.
In ^aanklacht ofte ^bsmaad /tot haat of nijd onwaardigh:
In voorspreking of lof/ tot liefd en ghunste vaardigh.
Maar wildy iemand recht ontroeren int ghemeen/
U ^cwoord/ ^dghelaat/ en ^emoed/ moet stemmen overeen.
Wilt ghy my wenen doen/ zelf moety tranen spreyen/
Dan zal u wanghelaat oock my met u doen schreyen.
Men treckt ^fOntroering meest uyt s'dings ^gOmstandicheden:
Als jueght/ fortuyn en tyd/ plaats/ oorzaack en tbeleden.
Dees gheven oock wel stof om Voorreens uyt te kaken:
In danckzegging of troost/ in droef en blijde zaken.

+ Peroratio.

d Enumeratio.

e Commotio.

f Affectus.

+ 12

a Accusatio.

b Vituperatio.

c Verba.

d Vultus.

e Animus.

f Motus.

g Circunstantiae¹⁾.

1) 1. Circumstantiae.

[p. 191]

Van Zaack-gheslachten.⁺

De delen des Vertooghs hebben wy nu verklaart:
Dees vallen zonderling/ na den verscheyden aard
Van dryerley gheslacht der zaken voorghemelt/
Na welker onderscheyd dees moeten zijn ghestelt.

+ Genera causarum.

Betooghzame.⁺

Betooghzaam zaack men deelt in dryen zonderlingen/
In smalicheid of lof/ van ^hdaad/ ⁱpersoon en ^kdingen.

+ Demonstrativum.

h Facta.

i Persona.

k Res.

Des persoons.

Betoghing van persoon/ t'zy vroom of snode mensch/
Heeft meer als ander zaken Voorreden na wensch:
⁺Want wert des zaax natuur wel naarstigh doorghekeken/
Voorshands te vinden re gheen middel zal ghebreken
Van Voorreen: die maact Gunst/ Leerzaamheid en Andacht:
En wert uyt enigh hertstocht veel te weegh ghebracht:
Van danck/ beklagh/ oock me zo ampt of dienst u port.
Vertelling valt hier niet: doch valtse die is kort.
Voortstel/ en Schifting tonen/ welck en hoe veel zaken
Wy zullen handelen/ en wat schicking wy maken.
s'Bewerings plaatsen meer tot pronck en overvloed⁺
Dienen/ als tot bewijs dat onze zaack zy ghoed.
Treckt hier uyt lof en smaad/ van dueghd en van ondueghlickheid:
Voorouders/ Vaderland/ voorspoock/ opvoeding/ jueghdlickheid/
Manlickheyd/ ouwerdom/ dood en het nagherucht.
Uyt dryerley gheslacht van ghoeden scheptmen vrucht:
Des Moeds/ des Lichaams goed en der Fortuynen gave.
Hier van/ acht des Ghemoeds ver boven enigh have;
Als leersaamheyd/ ghoedaard/ verstand en des ziels macht.
Des lichaams goeden zijn/ ghezondheyd/ schoonheyd/ kracht.
De ghoeden des Fortuyns na t'uyterlijck behaghen:
Zijn rijckdom/ staat/ geslacht/ eer/ vrunden/ kinders/ magen.
Uyt deze/ maghmen oock t'zy lof of smaad ontluyken/
Na dat hy die heeft wel of qualijck konen bruyken.
Weerlegging zelden valt; doch valter iet int prijzen

+ 13

+ Loci Confirmationis.

[p. 192]

 

Het welck strafwaardigh schijnt/ dat zalmen int bewijzen

 

Verschonen met onschuld (als spreeckt ghy Davids lof

 

Zijn overspel/ Urias dood) of scheyter of.

 

Kort zal t'besluyt hier zijn/ om d'anhoorders te raden/

 

Tot navolghing of danckbaarheid in blijde daden.

 

Men troost int droeffelyck of pooght om te beweghen

 

Tot melijen of verfoeying na het is gheleghen.

Daads Betoghing.

In s'daads Betoging komt de Voorreen als voorgaande
Vertelling zelden valt (ten waar men iet vermaande
By zulke die des daads verslagh niet weten) maar
Het Voortstel neemt haar plaats/ daar volght de Schifting naar.
s'Bewerings plaatsen/ zijn ^abetaamlyc/ ^bnutbaar/ ^cwetlyc/^+
dLichtdoenlyc/ ^enodigh/ ^fwis/ ^gondoenlyc en ^hbeletlyc.
t'Valt dickwils datmen hier ^*Ghemene plaatsen raackt/
Waar by iet deftighs wert gheprezen of ghelaackt.
Als/ zomen iemand prijst dat hy kan Rederijken/
De nutbaarheid des kunsts/ zuldy voor al doen blijken.
Het heet Ghemene plaats wat velen is ghemeen:
Als deze: God/ natuur/ mensch/ ziel/ moed/ spraack en reen
Ghenegentheyd/ geluc/ kunst/ dueghd/ ondueghd/ het leven/
De dood/ straf/ krijg hen¹⁾ vre/ wet/ zeden/ eer verheven/
En dierghelijke meer: dees hangen an de zaken
Van buyten: die nochtans die heerlyck konnen maken.
Boven betaamlyckheid vande natuur of zeden/
⁺Trecktmen bevestighing meest van d'Omstandicheden.
Als/ ⁱding/ ^kpersoon/ en ^lplaats/ ^mtyd/ ⁿmiddel en ^owaarom
Hier op vraaghtmen aldus verkort in ener som
Wie/ wat/ hoe/ waar/ waarduer
Waarom/ wanneer/ waarvuer
Dees passen niet alleen hier: in alle gheslachten
Van zaken heeftmen daar wel vlijtigh op te achten.
Weerlegging valt hier niet/ om datmen zeker daden
En gheen onzeker werck magh pryzen of versmaden.

a Honestum.

b Utile.

c Legitimum.

+ 14

d Facile.

e Necessarium.

f Tutum.

g Impossibile.

h Difficile.

* Loci communes.

1) 1. krijgh en.

+ Circumstantiae.

i Res.

k Persona.

l Locus.

m Tempus.

n Modus.

o Occasio.

[p. 193]

 

t'Besluyt hertelt int kort de nutbaarheyd der wercken/

 

t'Beweeght ooc zo ghy korts hier voor hebt mogen mercken.

Dings Betoghing.

Betoghing enighs dings/ als Dueghd/ Welsprekentheid/
Heeft Voorreen enerley zo voorheen is ghezeit/
En wert uyt enigh lof des dings gheraapt veel tijd
Het welck uytmuntigh is: somwijlmen die vermijt:
En in Vertellings plaats komt Voortstel om te cieren.
Als der Kronijcken lof roert in dezer manieren:
Gheen schrijvers doen meer nutbaarheyd in s'menschen leven
Als zulke die voorghaande dingen oyt beschreven.
De Schifting volght hier an. Bewering t'lof vertaalt.
Omstandicheyd en plaatsen zyn hier voor verhaalt.
Weerlegging/ die ghebruyckt oock zo de zelve weghen.
t'Besluyt hertelt en roert na de zaack is gheleghen.
⁺Oock in zulcker manier prystmen land/ stad of pleyn/
Stroom/ zee/ bergh/ bosch/ ghewas/ beest/ acker of fonteyn.

+ 15

2e. Raadslaghighe Zaack.⁺

Men raad of ontraadt iet in Raadslaghighe zaken:
Welx eynd is eerlyck nut/ of onnut zo wy laken.
Uyt al d'Hoofdzaken vier vant enckele gheschil/⁺
Oft is? en wat? hoedanich? en waarom ment wil:
De drie ^aoft is/ ^bhoedanigh en ^cwaarom/ hier horen/
En oock ^doft magh gheschien of niet/ daar wy na sporen:
Dan noch/ ^eoft raadzaam is/ en dat in zulken staat/
Van zulckeen/ op dit pas/ dat hyt doet ofte laat.
^*Daads Voorbeelden men bruyct veeltijd in zulke temen/
Die roeren zeer/ licht uytet eerst wy t'lest afnemen.
Kort zy de Voorreen hier. de Reedner trecke jonst
Van zyn persoon/ die spreect uyt vrees haat noch afghonst.
Maar dat betaamlicheyd/ gevaarlicheyd/ noodwendicheyd/
Hem spreken doen: tbeghin zy zedigh met behendicheyt.
By zonder raad en weet van gheen Vertellings wet/⁺
Maar preking en Vertoogh/ die eyschen die te met:

+ Deliberativum.

+ Status.

a An sit.

b Quale.

c Quamobrem.

d An possibile.

e An expediat.

* Exempla.

+ Privatae consultationes.

[p. 194]

 

Als t'gheen dat is gheschiet/ veroorzaackt de bereding.

 

In des vertellings plaats/ komt voortstel met verbreding.

 

De welcke nimmermeer magh werden na ghelaten/

 

Als/ zomen spreeckt tot Vre/ dan valter eerst te praten/

 

Dat wy ghekomen zyn te spreken nu van vrede/

 

By menschen stut en stuensel der ghezellichede.

 

De Schifting schicklyck deelt/ t'gheen worden zal ghezeyt.

 

Des Vestings plaatsen zyn/ ^fNut en ^gBetaamlickheyd/

 

Oock ^hNood en ⁱDoenlicheyd: diemen gebruyct int raden.

 

Die Afraadt wandelt juyst op rechtstrijdighe paden.

 

Als: hinder/ lelycheyd/ bezwaarnis/ en onmueghelycheyd.

 

t'Betamen trecktmen/ uyt nature/ wet en dueghlycheyd/

 

Oock waardicheyd en eer/ ghoe naam of qua gheruchten/

 

Hoop van iet ghoeds/ der vrunden nut en s'vyands duchten/

 

Verschoffeling van staat/ erbarming en zo voort/

 

Die int raadspleghen elckeen groot te achten hoort.

 

t'Nut en de Mooghlycheyd/ die moetmen oock hoogh wicken/

 

d'Ondoenlycheyd en t'Hinder/ te verkleynen schicken.

 

Maar boven al de Nood dringt meest/ in zulke zaken.

 

Als: wildy houwen lijf en ghoed/ dit moety maken.⁺

 

Weerlegging tracht int jeghendeel¹⁾ te halen prijs.

 

t'Besluyt/ beweeght en port/ en ghadert het bewijs.

f Utile.

g Honestum.

h Necessarium.

i Possibile.

+ 16

1) tekst: jeghendeeel.

⁺3e. Oordelighe Zaack.

Een Oordelighe zaack/ die klaaght an of verdadight.
Waar in men s'rechters hert/ vermurwt en bezadight/
Of tot straffing verweckt: t'eynd eyscht onrecht of recht.
In Voorreen/ trecktmen ghunst (om die daar voormen vecht
t'Erbarmen) van ons ampt/ s'weerzakers of zyn loon.
Die d'onschuldighe quelt/ of van s'rechters persoon.
De wichticheyd des zaax verweckt ^aAndachticheid.
Trecktmenz' in ener som/ dat maackt ^bLeerachticheid.
Vertelling/ int verhaal des zaax sprockelings spreyt
De zaden des bewys: ^ct'Vermoeden zy bereyt:
Dit trecktmen uytet geen voor ons meest is waarschijnlyck

+ Iudiciale genus.

a Attentio.

b Docilitas.

c Suspicio.

[p. 195]

 

En duurt tot datmen komt an ^dd'hoofd-twistreden pijnlyck.

 

Want uyt Vertelling spruyt of volght na s'zaax verklering

 

De Hoofdzaack des gheschils/ als grondvest van Bewering.

 

s'Bewerings plaatsen/ zyn na d'hoofdzaken verscheyden.

 

t'Besluyt den rechter port en roert hertstochticheyden.

 

d'Anklagher dien onsteeckt tot haten of benyen.

 

Verweerders neyghen hem tot ghunst en medelyen.

d Status.

Vande Hoofdzaken.⁺

De Hoofdzaack/ is des twists het voorneemste geschil/
De hele grond des zaax: daar tgheen men zeggen wil.
Toe streckt. dit enigh wit moet eerst de Reedner vinden/
Of zyn ghespreeck is ijl en zot zyn onderwinden.
Dit valt oock niet alleen int oordelen der wetten/
In elck verscheyden zaack heeftmen hier op te letten.
Als int Betoghen/ merckt eer dat ghy iet bewyst
Of recht en reden eyscht datmen dat laackt of pryst.
Int Raadslaan/ neemt ooc waar even als int Betooghlyc/
Oft nut en eerlyck is/ en nodigh/ licht of mooghlyck.
De ^eHoofdzaack oordelyck/ in dryen wert gheschuert.
D'eerst is ^fvermoedelyck/ of zulx oock is ghebuert
^gD'uytbeeldelycke/ vraaght wat datter is ghedaan.
^+aRecht sprekelyke/ zoeckt hoedanigh zy t'vermaan.
De hoofdzaack/ wert gebaart uyt des anklagers klachten/
En t'gheen dat tot verwering de ghewroechde brachten.
Ontkennende opt eerst /uytbeeldende ten tweden/
Of zeggende opt lest hy deed'dit feyt om reden.
d'Hoofdzaack vermoedelyck/ heeft dees twe plaatse rijkelyck/
Als ^bWil en ^cMacht/ dees vestigen t'vermoeden blykelyck.
Die man heeft sulx ghewilt/ vermits zyn oude haat/
Liefd/ toren/ dronckenschap/ eerzucht of eyghenbaat.
Hy heeftet moghen doen/ gemerckt zyn qua genegentheyd/
Met zulck gheweer en hulp/ mits tijd/ plaats en gheleghentheyd.
d'Onschuldighing/ gheschiet door al de zelfde weghen:
Dat hy niet heeft ghewilt/ dattet was ongheleghen:
Datmen d'Omstandicheyd /verdraayt oock na behoeft.
Ghy hebt die man vermoort t'blyckt dat ghy hem begroeft.

+ Status.

e Status iudicialis.

f Coniecturalis.

g Finitivus.

+ 17

a Iuridicialis.

b Voluntas.

c Potestas.

[p. 196]

 

⁺Omdraay dit wederspreeckt door Rederyxe ghaven:

 

t'jan had ick hem gedoot/ k'en zou hem niet begraven.

 

d'Hoofdzaack uytbeeldelyck/ scheelt inde naam vant werc.

 

Zo iemand waarlyck ghoed uyt Klooster steelt of Kerck.

 

Missaackt dies Kerckenroof/ kent dieft/ hier valt de twist

 

Diemen by Redenkavelings uytbeelding slist.

 

d'Hoofdzaack rechtsprekelyck/ twist om d'hoedanicheyd.

 

Als iemand wel bekent/ verdadicht maar zyn feyt.

 

Ick heb die man ghedoot/ maar twaas een moordenaer/

 

Een straetschender of dief/ my dwang myn lijfs ghevaar.

 

Ongheval/ onverstand/ verschonen somtyd wel:

 

Of datment heeft ghedaan uyt oorzaack of bevel.

 

Ghelyck Orestes daad an zyn moeder bedreven/

 

Die wy by Schifting voor int breed hebben beschreven.

 

s'Bewerings plaatsen/ zyn ^dNatuur/ ^eWet ende ^fWennis

 

^gt'Ghewysde/ ^hBillickheyt/ ⁱVerbontenis en kennis.

 

t'Gheschil/ spruyt dickwils uyt de rechten ofte schriften/

 

Dat maghmen sonderling aldus in vyven schiften.

 

Eerst twyfelyck gheschrift of dubbeld van verstand:

 

Dan/ zo des scrijvers zin verscheelt van t'schrift te hand:

 

Oock als verscheyden schriften schelen onderling:

 

Of zomen tot de zaack gheen wet heeft zonderling:

 

Maar datmen dan gebruyckt de naast stemmende wetten/

 

Oock alsmen voor het recht de hoofdzaack kan verzetten:⁺

 

Of weygheren den Rechter/ plaats/ tijd/ of die klaaght/

 

En datmen zo ontslipt of elders hem verdaaght.

+ Inversio.

d Natura.

e Lex.

f Consuetudo.

g Iudicatum.

h aequum.

i Pactum.

+ 18

⁺Vant Beleden.
Het twede deel des Reedners ampt.

Beleding/ is t'gheschick om voor-bedachte dinghen
Op hun bequame plaats ghevoeghelijck te bringhen.
En die is dryerley: ^as'Vertooghs delen voor an/
Der ^bPlaatsen en ^cBewijs/ de ^dSluytredenen dan.
En d'eerst deelt haer in t'ween/ na Kunste en na Oordel:
De Kunst die volght Natuur/ dees neemt zy tot haar voordel/
En schickt de delen recht: de Voorreen eerst/ en voort
Vertelling/ met de rest zo voren is ghehoort.

+ Dispositio.

a Partes orationis.

b Loci.

c Argumenta.

d Argumentationes.

[p. 197]

 

Maar Oordels deling/ valt na tijd en plaats heel zonderling/

 

Zy laat dit of dat na/ vermengt de delen onderling.

 

Zo dat gheen zeker wet in dezen is te gheven.

 

Doch vest d'Anklagher/ eerst zijn klacht/ als voorgheschreven

 

Eer dat hy wederleyt: maar int weerspreken pryst/

 

Datmen t'hun wederleyt eer datmen t'zyn bewyst.

 

^et'Geschick heeft oock geen Wet/ by Rijmers of Poëten.

 

t'Natuurlyke Beleed/ zy met voordacht vergheten/

 

Beghinnen van het eynd of uytet midden dick.

 

^fKronijkers volghen al/ t'Natuurlyck voor gheschick.

 

Der Plaatsen en s'Bewys beleed/ heeft oock gheen reghel.

 

Des Reedners oordeel/ streckt in desen Wet en Zeghel.

 

Doch slaat dit voor al gha: schickt wildy iet bekreftighen

 

t'Onvast bewys int midden/ eerst en lest die treftighen.

e Dispositio.

f Historici.

Van Sluytredening.⁺

Der Sluytredens gheschick (dat ant Beleden past)
Leert Redenkaveling/ heel grondelyck en vast.
Int Redenkavlen doch bewystmen slecht en naacktelyck/
Hier cierlyck/ opghepronckt/ beweeghlyck en volmaacktelyck.
In velerley manier: Verstrickt en Slecht besluyt/
Ontravling/ Teghenstelling/ Omdraay en Vraagh-uyt/
⁺t'Waarom/ Scheeluytbeelding/ Dringend besluyt/ Zaamreding/
Oock Redenryck besluyt en Schickelick verbreding.⁺
In Redenkaveling/ is ^aSlecht besluyt ghemelt/
Daart slot aldus ant enckel voortstel wert ghestelt.
Heeft zy een kind ghebaert/ zo isse niet meer maghet.
De zon is opgheghaan/ tis zeker want het daghet.⁺
Verstrickt besluyt/ een valstrick dubbelt int belaghen/⁺
Zo watmen antwoord t'is ghevanghen of gheslaghen.
Herkles wat roemdy u van Juppiters gheslacht/
Door overspel is hy/ of valsch u vaar gheacht.
Is gheleerdheyd niet nut? waer toe de hoghe scholen?
En isse ghoed? wat blyftz/ in Basterdtaal verholen?⁺

Ontraveling/ die is na veler dingen uyting/⁺

Zwacking der zommigher/ een endlyke besluyting.
Hebdy hem gheld gheleent/ zo hebdyt eerst ghehat

+ Argumentatio.

+ 19

+ 1.

a Enthymema.

+ 2.

+ Dilemma.

+ 3.

+ Enumeratio.

[p. 198]

 

Van overlange tijd/ des niet/ zo hebdy dat

 

Ghewonnen of gheërvet of ter schenck bekomen/

 

Ghevonnen by de wegh of iemand dat benomen:

 

Maar hebdyt altyd zelf van kindsbeen af ghederft/

 

Ghewonnen noch ghevonden/ niemand af gheërft/

 

En hebdyt niet ter schenck ghekreghen noch ghestolen/

 

⁺Zo hebdyt hem oock noyt gheleent/ blyckt onverholen.

 

Na Tegenspraack komt ^dTeghenstel an t'voorste weer.

 

Bestaat/ van Voortstel/ Teghenstel/ en Wederkeer.

 

Doe die man is ontlijft alhier/ was ick te Romen/

 

Waar ic doe thuys geweest/ men mocht my schuldich nomen.

 

Maar was ick vander hand so wyd opt zelve pas/

 

⁺Derfdy reen te vermoen dat ick oyt schuldigh was.

 

Uyt s'weersprekers bewys sluyt ^eOmdraay enckel vast/

 

Niet dat hem dienstlyck is/ maar tgheen ons beter past.

 

t'Leven eens vromen Vorsts behoortmen niet te waghen

 

Want onghedurigh ist en haast ter neer gheslaghen;

 

Om dies wil zoumen hem die doch onzeker leeft/

 

⁺Ghebruycken tot s'lands nut/ terwyl datmen hem heeft.

 

⁺Uytvraghing die spuert na/ watmen mocht teghenzeggen/

 

Om dat met ghoed bescheyd te moghen wederlegghen.

 

Hoe is die dorghezel zo haast dus rijck? ick docht

 

Ist door zyn Vaders erf? dats by de Kreet verkocht.

 

Heeft hyt met Koopmanschap dus veel gebracht te voren?

 

t'Gheen dat hy overhiel heeft hy daer by verloren.⁺

 

Heeft hyt van eenigh vrund verkreghen by besterffenis?

 

Die hebben alleghaer hem gants ontmaackt hun erffenis.

 

Is dit dan alles jock/ so schud hy tgheld van bomen/

 

⁺Of t'middel onrecht is/ daer hyt door heeft bekomen.

 

⁺t' Waarom/ de Oorzaack melt: tis recht zo ick de dueghd

 

⁺Oeffen en lief/ die my steeds wenschelyck verhueght.

 

⁺Uytbeelding by verschchil¹⁾ iet onderscheydlyck zet.

 

Gheen Koninck ist moedwilligh die heerscht zonder Wet.

 

⁺Dringend besluyt/ sluyt uyt ontwijfelijke dinghen

 

⁺Die werden toegestemt/ t'geen twyflyck scheen te dringen.

 

Segt my ghy vrome vrouw/ had Trijnbuur beter waar/

+ 4.

d Oppositio.

+ 5.

e Inversio.

+ 6.

+ Subiectio.

+ 20

+ 7.

+ aetiologia.

+ 8.

+ Definitio per differentiam.

1) 1. verschil.

+ 9.

+ Inductio.

[p. 199]

 

Of beter zilver/ haddy liever t'uw' oft haar?

 

Het haar; oock had zy beter rock en ringen me?

 

Maar had zy beter man wie koosdy van die twe?⁺

 

De zammelreden/ sluyt door vyferley verbreding⁺

 

^.1.Voortstel/ ^.2.Reden-waarom/ ^.3.Bevestighing/ ^.4.Bekleding/

 

^.5.Bevanghing/ die de vier verhaalt en sluyt in een.

 

^.1.t'Best hoortmen eerst de jueght te leeren int ghemeen/

 

^.2.Alzo die leerzaamst is en oock best kan onthouwen/

 

^.3.Dewijl hunluy verstand vry is van zorgh en vrouwen/

 

^.4.Zo op een zuyverley men duydelyker scrijft/

 

Een niew ghebacken pot d'eerste rueck meest by blijft/

 

^.5.Zo zal de jongeling/ in d'eerste teder iaren/

 

t'Best leeren leechelijckst en trouwelijckst bewaren/

 

Dus ist hoogh nut voor t'land/ datmen de jonge jueght/

 

Zorghvuldigh int begin/ eerst leer/ tgeen help ter dueghd.

 

Verbreding reckt de zin/ by ^.1.reenwaerom ^.2.gelijckheyd⁺

 

^.3.Strijding/ ^.4.gelyckenis/ ^.5.voorbeeld besluyt tot rijckheid⁺

 

Een kloeck vernuftich man zal om gheen ongevoegh

 

Verzuymen wysheids winst/ ^.1.want zy loont rijck genoegh/

 

^.2.Teelt vaylicheyt en vrueghd/ geluc door gelijcmoedicheyd.

 

^.3.En onkunde maar doling/ onrust en onspoedicheyd/

 

^.4.Recht zo in storm/ de Zeman opt Kompas te bet

 

Acht neemt/ hy opt ghevolgh oock med' omzichtigh let/

 

^.5.Zo diend' het onghemack des boschlevens nodruftigh

 

Den rijck-armen sint Jan tot zalicheid godvruchtigh.⁺

 

Schicklyck besluyt of Redenering heeft vijf delen/⁺

 

Of vier/ of drie/ na Redenkavelings bevelen/

 

⁺Daar voeght de Reedner by/ telcken redenwaarom/

 

Na t'eerst en t'ander voortstel/ zyn dies vijver-som.

 

Zo wie noch winst behoeft en is niet waerlyck rijck/

 

Om dat verzaadheid is des rijckdoms meeste blijck/

 

Mas heeft noch winst ghebreck/ t'blijckt/ wildy bescheyd weten?

 

Sy woekert en bedrieght/ dus maghse niet rijck heten.

 

Dees sluytreen is volmaackt/ om iet vast te bewijzen:

 

Doch zyn d'ander me goed/ verandring moetmen prijzen.

+ 10.

+ Collectio.

+ 11.

+ Expolitio.

+ 12.

+ Ratiocinatio.

+ 21

[p. 200]

⁺Van Bewoording.
Het derde deel des Reedners ampt.

Bewoording/ woorden zoeckt ooc spruecken die bequaam
En cierlyck zyn ter zaack den hoorders aanghenaam.
De voorste delen twe behoeven hulp van buyten/
Maar hier moet Rederyck haer ryckheyd self ontsluyten.
Door dryerley ghedaant/ na den eysch vande zaack/
^aSlecht ende ^bMiddelbaar oock ^cTreffelycke spraack.
Des spraax slechte ghedaant/ bruyckt daghelyxe reden/
Duydlijke woorden naackt/ zonder die te bekleden
Met pronck van sprueken cierlyck of ^dgestalten vry/
Doch mijtmen dattet niet heel zonder murgh en zy.
Het Middelbaar geslacht/ bruyckt (doch niet bovenscreven)
De lieflyxte ghestalten/ ^eWalingen daar neven.
Maer de ghestalten swaar en spraack of sprueken deftigh/
Bruyckt de darde gedaant: want die is duergaans heftigh.
D'eerst leert/ d'ander verhueght/ de leste moet beweghen.
Doch zynze na den eysch/ meest onder een ghesleghen.
Want tis een Kunstenaar/ die tlaeghe slechtelijck/
Het middel middelbarigh/ t'hoghe handelt treftelijck.
Bewoording die bestaat uyt dese drie. als/ ^fAardicheyd
Met ^gSchickelyck-bestuur/ oock ^hTaamlyckheyd of waardicheyd
En Aardigh is de spraack/ die ⁱDuytselyck en ^kDuydelyck
Spreeckt wel bekende taal/ niet woest/ uytheems of ruydelyck:
Myt Woestheyt/ Basterdspraack en oock Wanschicklyckheyd.
⁺¹Woestheid qua spelling is en uytspraax quaad beleyd/
⁺⁺En ^aBasterdspraack/ dat zijn uytheemsche vreemde woorden.^+
+bWanschicklyckheyd/ des taals qua voeghing/ zins vermoorden.
De Duydlyckheyd die blijckt an eyghentlyk' ontluyking
Van sprueck en woord/ men my de volghende misbruyking.
^+cOneyghen spraack die stelt t'woord in verkeerde zin/
⁺En ^dDubbel spraack die heeft twijfelachticheyd in/
^+eAfbrueck verduystert zeer de reden doort verkorten
⁺En ^fTatering verlangt. maer ^gHatering doet horten
⁺Of walghen/ alsmen vaack het zelfde woord verhaalt/
Door armoe vande spraack/ en datter Konste faalt.
⁺Het ^hOnnodigh ghezeg/ verlamt een ghoed beleed.

+ Elocutio.

a Humile.

b Medium.

c Sublime.

d Figurae.

e Tropi.

f Elegantia.

g Compositio.

h Dignitas.

i Latina.

k Perspicua.

+ 1.

+ Barbarismus.

+ 2.

a Barbaralexis.

+ 22

+ 3.

b Solaecismus.

+ 4.

c Acyrologia.

+ 5.

d Amphibolia.

+ 6.

e Brachylogia.

+ 7.

f Macrologia.

g Tautologia.

+ 8.

+ 9.

h Pleonasmos.

[p. 201]

 

ⁱQua Omspraack/ die ontciert door ongherijmt bescheed.⁺

 

Een ^kPronckeloos ghespreck/ derft zoetheyd en cieraat.⁺

 

Het ^lVolghepronck en ^mMispronck zyn oock even quaad⁺

 

2. De Schicklycheyd bestaat in Schicking/ Voeging/ Maat.⁺

 

De ⁿSchicking woorden weet oock silben wel te laghen

 

En mijt der silben/ Klinkers of Meklinkers slaghen.

 

De ^oVoeghing voeght de leden des vertoochs al heen/

 

^pSne/ ^qLid/ en ^rVollezin na die passen door een.

 

De ^sMaat acht opt gheklanck van kort of lange voeten/

 

Dat meest int Rijmen voeght/ doch kant een reen verzoeten.

 

3. De Waardicheyd/ die maact ghoe redens fray en cierlijck/

 

Die woord' en sprueken door gestalten vlecht vertierlijck/

 

En zonderling vermengt: zy baart zoetheyd en rijckheyd

 

Oock Welstand of cieraat door cierlijk' onghelijckheyd.

 

Bewoordings welstand is van twëerley ghewald

 

Der woorden ende sprueken Waling en ghestalt.

i Perissologia.

+ 10.

k Homaeologia.

+ 11.

l Poikilogia.

m Cacozelia.

+ 12.

+ 13.

n Ordo.

o Iunctura.

p Comma.

q Colon.

r Periodus.

s Numerus.

Woord-walingen.⁺

Eerst Walingen des woords/ die wislen of verstellen
t'Woord in een ander zin: zo dese vijf u mellen.⁺
Byspreck treckt in swoords plaats een vreemd woord by ghelijkenis.
Het bosch dat lacht: een stenen hert: slipt voor bezwijkenis.
Verwisseling verstelt der buurwoorden betekenis/⁺
Het ding na t'werck: en die bezit voor dat bezeten// is:
De bleke dood: voor t'ghoed/ die man wert opghegheten:
t'bevangen voort bevang: de stadt voor d'inghezeten.
Vervanging neempt het deel voort heel/ t'geheel voort deel⁺⁺
De Ze spoelt in ons schip: De Turck vernielt ons heel.
Vernoeming los voor vast bruyckt/ eyghen voor gemene/⁺
Venus voor hoer: Heyland/ voor die ons helpt uyt wene.
De Bynaam inde plaats des naams oock wert ghekent.⁺

+ Verborum Tropi.

+ 1. Metaphora.

+ 2. Metonymia.

+ 23

+ 3. Synechdoche.

+ 4. Antonomasia.

+ 5. Epitheton.

Sprueck-walingen.⁺

Der sprueken waling is die hele redens went.⁺
Bysprueck iet anders meent als slecht der woorden zin/
Den Wolf by doren hebben/ angst en vaar heeft in.
De lege tonnen gheven klanckrijcste gheruchten.

+ Tropi orationis.

+ 6. Allegoria.

[p. 202]

 

Een doorn is stekeligh. een goe boom brengt goe vruchten.

 

⁺Gheraadsel/ laat zich als een duyster Bysprueck duyden.

 

t'Berouw wie kooptet duur? de ghayl' of dronke luyden.

 

⁺Int Scharsen meentmen iet wat anders alsmen zeyt.

 

⁺Na-apings en Beghuyghings jesten doen t'bescheyt.

 

⁺Voort Omspraack beelt de zin met vreemde woorden uyt.

 

⁺Tot pronck/ of als het woord onhuesch of qualijk luyt.

 

Die man kreegh boodschap daar hy niemand en mocht zenden

 

In d'uyl of snippe vlucht: voor/ als den dagh wil enden.

 

⁺Groot spreking zeyt iet meer als recht te zeggen voeght/

 

U brief heeft boven schreef my meer als wel vernoeght.

+ 7. Aenigma.

+ 8. Ironia.

+ 9. Mimesis.

+ 10. Mycterismos.

+ 11. Periphrasis.

+ 12. Hyperbole.

⁺Woord-ghestalten.

Ghestalten die doort woord doen cieraat of vermering
Verhaling/ Naverhaal/ Omtocht en Dubbelering/
Zinwaal/ Weerhaal/ Val wend/ Ontkoppeling en voort
Verkopling/ Rijm Ensvals/ Silbefning/ Lacker/ Dubbelwoord.
⁺Verhaling/ weer verhaalt het eerste woord bequamelijck.
Is recht? ist wel ghedaan? ist u ampt? ist betamelijck.
⁺Maar Naverhaal/ het lest. Omtocht die beyde stelt.
⁺Hy iaaght na gheld/ hy wintet gheld/ hy berghtet gheld.
⁺En Dubbelering dubbelt woorden kort op een
U u riep ick om hulp/ my my liet ghy alleen.
⁺Zinwaal/ den zin verstelt des woords verhaaltment echter/
Ick weet elck rechter daar int land/ en is gheen rechter.
Een aap dat blijft een aap/ al draaghts' een ghouden keten.
Zo wreden moeder wast/ maghmense moeder heten/^+
+Weerhaling t'eerste woord opt leste brengt of spader
Verrader van u land zydy ey valsch verrader.
Deftigh is hy hier toe ick zegh u hy is deftigh.
Dees dienen alle zes om te beweghen heftigh.
⁺Valwend vervoeght den ^aVal. Die al zijn levens vrueghd
In weligh leven stelt/ leeft nimmer recht na dueghd.
⁺Ontkopling/ zonder ^blid veel woorden t'samen past.
Ghaat/ werptet anker/ trecktet zeyl neer/ velt de mast.
⁺Verkopling/ zal een sprueck met veel leden uytleggen.
Nu ghaat en ziet en hoort en wetet my te zeggen.
⁺Het Rijmt aldus; ick hebt bedocht/ ghezocht/ ghekocht.

+ Schemata verborum.

+ 13. Repetitio.

+ 14. Conversio.

+ 15. Complexio.

+ 16. Geminatio.

+ 17. Ploce.

+ 24

+ 18. Conduplicatio.

+ 19. Traductio.

a Casus.

+ 20. Dissolutio.

b Articulus.

+ 21. Polysyndeton.

+ 22. Similiter desinens.

[p. 203]

 

Eensvals/ als op een Val de woorden zijn ghebrocht.⁺

 

Silb-effening/ verlijckt in silben s'redens leden.⁺

 

Ons Heer die droegh het kruys: wie pooght hem na te treden?

 

By naast is lacker Rijm: is dit bier versch// gehaalt⁺

 

Dat loof ick nimmermeer/ in mijn mond ist verschaalt.

 

Maar dubbelwoorden in verstand zijn onghelijck⁺

 

Al roept ghy zo/ ten brengt een zo niet anden dijck

+ 23. Similiter cadens.

+ 24. Compar.

+ 25. Paronomasia.

+ 26. Antanaclassis.

Ciersprueck-Ghestalten.⁺

Ghestalten die een sprueck met ciersel slechs bekleden.
Vraagh/ Heefvraagh/ Uytvraghing/ Twijfeling/ Wonderreden/
Onmooghlijckheyd/ Beraatslaghing/ Toelating meer
Schotse toelating/ Vryspraack en Afkeer.
De Vraghing/ dringt/ vest/ twijfelt/ torent/ klaagh of wondert hem⁺
Zegt waarom hier int land/ twist/ vecht/ moort ende plondert men?
Maar heefvraagh/ heftigh vraaght en lasschet menigh lid.⁺
Zegt wie en waan ghy zijt? wat schorter? roert u dit?
Uyt vraghing/ antwoord seffens op zijn zellefs zeggen.⁺
Zouw ickt ontvlien? ick was bezet: haar neder leggen?
Zy waren meerder hoop: of zoud ick doen begheven
Mijn volck? ick was ghestelt te zorghen voor haar leven.
De Twijfling/ raadslaaght wat hy doen of zeggen wil.⁺
Wat spreeck ick eerst? spreeck ick? of swijgh ick beter stil?
Iet vreemds zeyt Wonderreen of daarmen minst op let.^+
+Recht zo de mensch hem zet/ zo waaytet in zijn net.
Onmooghlijckheyd/ brengt by onmogelijke zaken.⁺
Uytspreken magh ick niet hoe my u brief kan vermaken.
Had ick een stalen stem en duyzent tongen me/
K'en mocht ten vollen niet verhalen onze we.
Beraadslaghingh/ raadspleeght met rechter of partije.⁺
Raamt zelf/ wat zoudy doen/ of ghy waart op mijn zije.
Toelating/ laat die oock vryheid of vordel toe/⁺
En stuent op zijn ghoed recht: wijst/ spreeckt uyt/ wat en hoe/
Meer ofmen God als menschen zal ghehoorzaam wezen.
Ick heb mijn recht verklaart/ wijst ghy nu recht in dezen.⁺
Toelating schots/ die schrickt int vrystel om te jocken/
Ghaat ghy nu vry u ghang/ siet of het wel zal focken.
Vryspraack vermaant of straft heel vry doch met voorzichticheyd.⁺

+ Schemata Sententiarum quae exornant tantum.

+ 27. Interrogatio.

+ 28. Epitrochasmos.

+ 29. Subiectio.

+ 30. Dubitatio.

+ 31. Paradoxon. seu Inopinatum.

+ 25

+ 32. Adynaton.

+ 33. Communicatio.

+ 34. Permissio.

+ 35. Per dissimulationem.

+ 36. Licentia.

[p. 204]

 

Houtmen u woord noch trouw/ wijt dat u eyghen lichticheyd.

 

⁺Afkeer de reeden went tot andren dan wy spreken.

 

Hemel en aard/ u God/ roep ick/ om dit te wreken.

+ 37. Aversio.

⁺Pronckrijke sprueck-ghestalten.

Ghestalt die neven t'ciersel rijckheyd oyt bespoorden.
Vergrotinge/ Verkleyning/ Byzin en Lijck-woorden/
Woordstapel/ Brockedeel/ Verscheel/ Scheelheel/ Prangreden
Rijzing/ Anhouw/ Verschofling/ Trapwijs en Strijdreden/
Omstel/ Verbetering/ Verwerping/ Ghang verby
Voorkoming/ Verghelijking/ Ghlijkenissen vry
Voorbeeld/ Beschrijving Uytberst en Inreding
Zijdghang/ Wijssagh en Personeringen/ Aftreding.
⁺Vergroting groot/ Verklening kleynt: de zwijgher stom// is.
⁺Het willigh quaad/ het dolen. Ezel die die dom// is.
⁺Byzin/ iet zonders melt/ t'zy ment verzwijght of spreeckt.
By Glijckenis: of datmen twoord uytdruckt of breeckt.
Door uytdruck van een woord: hy snoot wel vaar en moer.
Door Afbreck me/ aldus: zout ghy teghen u broer?
Of by Ghelijckenis: verlaat op u verstand/⁺
U jong man niet te zeer/ Salomon quam in schand.
⁺Lijck-woord/ beelt d'eerste zin met ander woorden uyt.
Te Sinxen huwd' u lief/ te Pinster wasse bruyd
⁺Brockedeel/ schift het ding/ in veel verscheyden delen.
Kunstoffening/ tijdverdrijf in jonckheyt is by velen/
Den man ist stichting en den ouden ist een vreughd/
In voorspoed ist cieraat/ stuensel in onghenueght.
⁺Verscheel/ scheydt dingen die eens schijnen inden zin.
Die man is loos/ niet wijs/ liefd/ is gheen hete min.
⁺Scheel-heel/ verscheyden dingen twe te zamen kleeft.
De vreck derft dat hy kist/ als dat hy niet en heeft
⁺Woord-stapel/ baggert veel scheel-woorden tot verzaatheyd.
De Dronck teelt twist/ ghevecht/ zieckt/ armoe en versmaatheyd.
⁺Prang reen zo me int kort betreckt verscheyden zaken
In u vertoogh gheroert/ om heftigher te raken.
⁺Maer in een zelfde wond Anhouding vaack zal treffen/
Daar onze zaack op stuent/daar wy meest vrucht beseffen.

+ Amplificationis exornationes.

+ 38. Auxesis.

+ 39. Tapinosis.

+ 40. Emphasis.

+ 26

+ 41. Synonymia.

+ 43. Distributio.

+ 44. Paradiastole.

+ 45. Syoeciosis.

+ 42. Congeries.

+ 46. Frequentatio.

+ 47. Continuatio

[p. 205]

 

De Rijzing/ trapwijs klimt/ opt aller hooghst verheven.⁺

 

Hy waaght voor t'land zijn gheld/ zijn staat/ ia lijf en leven.

 

Het Overhaal/ eyscht reen/vraaghwijs van onze woorden.⁺

 

Ons ouders wijz' was recht/ gheen vyand te vermoorden

 

Die overwonnen is. hoe zo? want het gheluck

 

Is wanckelbaar: zijn krijgh brengt die niet ons in druck?

 

Bevechten overdaat tot scherm en heyl der armen

 

Is dueghd/ me over d'overwonnen zich ontfarmen.

 

Maar had hy u verkloeckt/ vlicht had hy aars ghedaan?

 

Zijn boosheid past ons niet te volghen/ maar versmaan.

 

Verschofling/ t'waarom wisselt/ d'oorzaack te verghoeden:⁺

 

Wint ghoed: ist niet voor u/ om arme luy te voeden.

 

Trapsprueck/ zal t'naaste woord klimmende weer belijden.⁺

 

Vroomheid teelt dueghd/ dueghd eer/ eer doet benijden.

 

Strijt-reen uyt teghenstelling kan t'vertoogh vermeeren.⁺

 

t'Ghemeene vollix lof is smaad/ gheen rechte eere.

 

Omstel by teghen-reen de sprueke heel verzet.⁺

 

Een Wet is stom gherecht/ t'gerecht een spraackbaar Wet.

 

Verbetring/ neemt t'ghezeyde wegh stelt anghenamer.⁺

 

Wat? Zeg ick Dief? straatschenders naam is hem bequamer.

 

Verwerping/ vander hand smijt des weerzakers zeggen.⁺

 

⁺U reen gheeft hier gheen pas/ t'valt elders weer te leggen.

 

Verbyghang zeyt opt breedst dat zy vaynst te verswijgen.⁺

 

K'en zeg niet vrund dat ghy u ghoed meest wint met krijghen.

 

Voorkoming/ vroegh weerleyt/ zellef t'gheen ons party⁺

 

Verzwijght voort eerst/ en na mocht trecken op zijn zy.

 

Vraaghdy/ waarom ick hier voor die man ben ghekomen/

 

Zijn zaack is recht en ick gheneight tot schut der vromen.

 

Verglijcking/ hout by een ^.1.ghelyck of ^.2.min of ^.3.meer.⁺

 

1. Heeft hy eens dieft ghepleeght/ hy doetet noch wel weer.

 

2. Hy vecht wel even schoon/ nu heeft hy tien te voren.

 

3. Hoort hy zijn vader niet/ zal hy zijn broeder horen?

 

Voorbeeld/ wert voor ghestelt tot afschrick of vermaan.⁺

 

Vlieght niet te hoogh t'is Icarus niet wel verghaan.

 

Ghelijkenis/ verklaart t'onkenbaar doort bekende.⁺

 

Even als ons ghedacht/ is God an allen enden.

 

Beschrijving/klaar bewerpt al s'zaax omstandicheyd.⁺

 

En schildert die voor oghen duydlijck met bescheyd.

+ 48. Incrementum.

+ 49. Ratiocinatio.

+ 50. Metastasis.

+ 51. Gradatio.

+ 52. Contentio.

+ 53. Commutatio.

+ 54. Correctio.

+ 55. Reiectio.

+ 27

+ 56. Praeteritio.

+ 57. Occupatio.

+ 58. Comparatio.

+ 59. Exemplum.

+ 60. Similitudo.

+ 61. Descriptio.

[p. 206]

 

⁺Uytberst/ met toegheschrey bekreftight straffe reden.

 

O oude Werelds lust/ o eeuw/ o snode zeden.

 

⁺Inreding/ breeckt de reen/ maar dat tot meerder klaarheyd

 

Lieft God (wie is zo ghoed) liefdy dus seer de waarheyd.

 

⁺Zijd-ghang/ loopt buyten s' weeghs/ om d'hoorder te vermaken.

 

Hier voeghtet datmen niet te zeer wijck vander zaken.

 

⁺De Personering/ doet dood/ stom of landen spreken/

 

Tot schrick/ beweghing of tot straffing der ghebreken.

 

⁺Aftred/ zeyt wat ghezeyt is/ wat voort volghen zal.

 

Ghy hebt ghehoort zijn opkoomst/ hoort nu oock zijn val.

 

⁺Wijssaagh/ een zede sprueck ghevest door lang verhal.

 

Die God mint boven al/ hem treft gheen ongheval.

+ 62. Exclamatio.

+ 63. Parenthesis.

+ 64. Digressio.

+ 65. Prosopopoeia.

+ 66. Transitio.

+ 67. Proverbium.

⁺Van Ghedenkenis.
Het vierde deel des Reedners ampt.

Ghedenkenis/ onthout wat dander delen werken:
En zy bewaart den schat van welsprekentheyds Klerken.
Zy wert ghesterckt/ ten deel door s'lichaams ghoede tucht/
Door matelijcke slaap en leergherighe zucht/
Door stadigh oeffening/ des lichaams en der zinnen/⁺
Gheefdyze veel te doen ghy zult met Woeker winnen.
Onmaat in spijs en dranck/ zorgh/ slaap/ vrees en tverstoren
Heel zwaar of vette spijs/ ghedenkenis versmoren.

+ Memoria.

+ 28

⁺Van Uyt-spraack.
Het leste deel des Reedners ampt.

Voort Uytspraack doet bequaam spraack en lichaam beweghen/
Dees wert vande natuur en oeffening verkreghen.
U stem zy hel en klaar/ bevallick en bequaam/
Na t'vollick plaats of stond en zake zo ick raam.
Het laeghe spreecktmen slap/ het middelbare matigh/
Hevighe zware dinghen spreeckt die straf en statigh.
In som/ slaat voor al gha/ wildy iet rederijken/
Het wezen en de stem moeten t'ghemoed ghelijken.
Afwijzigh wanghelaat oock d'armen veel te slingeren/
En t'lijf te buyghen mijt: stuurt wel/ oghen en vingheren.
Neemt te hoogh noch te laegh u stem: het schrewen/ pijpen/
Vermijt: zo maghmen u dieshalven niet begrijpen.

+ Pronuntiatio.

1) 1. Circumstantiae.