Twe-spraack; Ruygh-bewerp; Kort begrip; Rederijck-kunst

Het vierde capittel.
Vande me-klinkers en talschrift.

Hier willen wyt by laten de klinckletters belanghende/ en vóórt int ruygh de Me-klinckers overhalen/ onder de welcke de b en p, d en t, f en v, c en k, s en z, v ende w, gróte gemeenschap t'samen hebben/ ende by den onervaarnen dickwils d'een voor d'ander ghebruyckt worden. De b⁺ en p in abt, beslabt, krabt ende tapt, lapt, klapt verschelen in geklanck wainigh/ als óóck de d en t in ghód, pót, ghlad, ghat, pad, spat,⁺ ende de f en v in veyl, feyl, vel, fel, ick vyn, fyn. Dit heb ick u int⁺ kort angheroert/ alzó int spellen van dit elckander zeer (43) ghelyckend gheluyd veeltyds gedoolt word: Nóchtans wilt niet schicken datmen krapt en klabt zou scryven om dat vant een krabben vant ander klappen komt/ óf ghót ende pód om datmen ghoden ende pótten zeit: maar alst in rymen te pas komt/ heeftmen óórlóf om bequamelyck een letter wat te buyghen. Nópende de /f/ die is scherper van gheklanck als de /v/ de welke wat leechlycker uyt ghesproken word. De /c/ is int Duits weynigh nut/⁺ want wat die voor /a/ o/ ende /u/ klinckt/ daar in dient ons de /k/ die t' selve gheklanck voor /e/ ende /i/ heeft: ende wat de /c/ voor /e/ ende /i/ doet/ daar toe magh ons de /s/ dienen die t'selve gheluyd voor alle klinkers heeft: dies wortse van zommighe als een onnódighe letter uytghemonstert: dóch om een Griexe chi en Hebreeusche schin met ons anghenomen letters af te beelden moghen wy /c/ niet ontberen: wantse voor de /h/ komende ende tusschen /s/ en /h/ gestelt/ ons de zelve letters helpt verstrecken/ in óch, dóch, nóhtans, ick lache, króche, kiche, ende in schap,⁺

+ b/ en p.

+ d/ t.

+ f/ v.

+ c

+ ch. sch.

[p. 30]

⁺schep, schip, schicht, schop, schut, etc. Dat enighe de /gh/ voor /ch/ willen bezighen vind' ick pryslyck ende nódich in wóórden die vóórt met /gh/ vervoeght worden: als dagh, (44) zagh, haagh, reegh, zygh, buygh, etc. om datmen daghen, zaghen, ryghen, zyghen, buyghen zeyd ende niet dachen, zachen, etc. want het gheluyd van gh (na myn ghevoelen) zó wel voor als achter klinkers komende/ in gheklanck met ch verscheelt/ zó wel in ick lagh dat van leg ende ick lach daar van lachen komt: als in gharen ende Charon, ghy ende der Grieken chi. Van ouds plechtmen hier óóck op te achten/ in den Ghentschen Boëtius ghedruct/ int Jaar 1485. vind' ick/ voegh, wegh, dueghd, hóógh, jaagh, lagh, etc. met gh. ghespelt/ maar lachen, achter, etc. met ch. Want de gh is te dick ende zwaar van gheluid in lachen, ridere te bezighen/ óóck zoumen t' selve wóórd van laghen niet onderscheiden konnen/ ten waar men laghghen schreeff/ waar in het scherpe gheklanck van chi, nóch min gehóórt word: dies zoud' ick de /c/ laten behouden haar ghewoonlyck gheluyd ende bezigen die óóck daar de /k/ in gheklanck verdubbeld om de niewicheid te ⁺myen/ van /kk/ te schryven: dóch datmen de /k/ meer bezighe als na vorighe ghewoonte vind' ick betamelyck/ alzó wel voor /a/ o/ ende /u/ als voor /e/ ende /i/ daar wyze dóch nóódlyck ghebruyken moeten/ (45) want het schickt immers qualyck datmen/ kemmen ende cammen, kennen ende connen, etc. schryft/ dat dóch wóórden zyn die an elcanderen hanghen. Belanghende ⁺/s/ ende /z/ daar in word zeer gedoolt want men de /z/ nu metter tyd niet/ ófte heel waynigh bezight/ daarze onze ouders (ende dat niet zonder óórzaack) overvloedigh ghebruyckt hebben/ blykende an de oude drucken ende brieven: wat onderscheid wilde ghy my int gheluyd van deze vólghende wóórden gheven alsze alle met /s/ gheschreven worden/ daarze nóchtans onderscheidlyck klincken: als saay van Honskóten ende ick zay, een sant óf heyligh ende zand vande Duinen/ saly ende zaligh, ick semmel ende zemel, somtyds ende zommighe, som ghelds ende zon, sold, óf soudy ende zólder, de sóp ende het zóp, een sock an de voet ende het zóck inde borsten/ zonder sy ende zy, simmen ende zinnen, sinxen ende zinghen, suycker om zoeten ende een zuycker óf zuyger/ suffen ende zuchten: met ontellyke dierghelyke/ diemen nu altsamen met /s/ spelt/ nóchtans heel zonderling uytspreeckt. Om dezer ghelyke wóórden te konnen ⁺onderscheiden zó merckt dat de /s/ scherp ende lichter gheklanck heeft ⁺vóórtkomende de (46) tong an t' verhemelt des monds rakende/ maar de /z/ heeft dicker gheluyd de tong ant bovenste tand vleesch brenghende. Ick weet wel dat de Overlanders deze twe letters veeltyds recht anders als ick

+ gh.

+ k

+ s/ z.

+ s.

+ z.

[p. 31]

verhaalt hebbe/ ghebruyken/ de /z/ voor /ts/ ende de /s/ voor /z/ ófte voor /s/ naat hen past/ bezighende. Dóch hebben onze voorouders/ de ze, een zoon, zon, etc. met z, gheschreven diesvólgens zuldy bevinden dat wy de z, veel ende de s, minder behoeven/ daar wy nu int teghendeel de z, wainigh ende de s, steeds in haar plaats ghebruiken. Om te onderscheiden de v ende ⁺w, zó merckt dat de v met de lippen an de bovenste tanden roerende ende de w, met een open mond ende uytpuilende lippen uytghesproken worden/ zó ghy merckt int zegghen van va, ve ende wa, we, etc. dóch omt misbruyck in dezen ghehelyck te voorkomen/ zoudemen deze twe letters den kinderen/ ghelyck als de andere meklinkers met een byghevoeghde klinker moghen leren noemen inden a/ b: ende in plaats daar men nu zeid u, v, dubbel vv, zegghende u, va, wa. Waar mede verhoedt mocht worden/ datmen in deze letters (die dóch in gheklanck veel verschelen) niet meer als in d'ander ghemene letters (47) dolen zoude. R. Die redenen zyn ghoed/ dóch zalt den schoolmeesters vreemd schynen wilmen den a/ b/ verstellen. G. Den leerlinghen zalt zó veel te nutter wezen/ ende t' zal zonder twyffel velen Leermeesters die t' ghebreck mercken wel behaghen: my ghedenckt dat (ick lezen lerende) in ons school twe ghemaalde aanzichten hinghen/ d' een met de lippen an de bovenste tanden/ d' ander met een open uytpuilende mond gheschildert/ by de welke de voors. twe letters ghestelt waren/ op dat wy die mochten leren onderscheiden/ al dees en dierghelyke moeyten waar met het voor verhaalde voorkomen. Diesvólghens zoud' ick de j⁺ een meklinker zynde óóck je noemen/ ende het/ a/b: (die voors. letter /j/ daar in voeghende ende de ene r, die ons dóch niet nut is/ na latende) zoude by het vorighe ghetal van xxvii. letters blyven: de welcke men na⁺ der Hebreen ende Grieken wyze in drie maal neghen letters zou moghen verdelen/ daar van d' eerste neghen een enkel ghetal/ de twede een ghetal van thienen/ ende de leste neghen t' ghetal van honderden verstrecken zouden. Om deze volkomenheid des ghetals te kryghen hebben de Hebreen die maar xxii. letters hebben/ de vyf leste ghetalen met twe (48) der vorigher letteren afghebeeld/ ófte óóck somtyds de vyf endel-letters die zy hebben (ghelyck wy onse twede /s) welke niet dan achter ande wóórden moghen komen/ (van zonderling maxel maar van een kracht zynde als haars ghelycke letters) in die plaats ghebruyckt. Die Griecken die xxiiii. letters hebben/ hebben om de zelfde óórzaack/ iii. letters in haar a.b. ghevoeght/ zó H.C. Agrippa tuyght/ die om t' zelfde in de Latynse spraack in te voeren/ boven de j ende v meklinkers/ nóch een hi ende hu/ ant a/ b/ c/ hangt op dat hy t'ghetal van xxvii. zou moghen bekomen: t' welck wy zonder enighe

+ v/ w.

+ je.

+ Vant Talschrift.

[p. 32]

by voeghing volkomen ende welgeschickt van zelfs hebben. R. Ick versta niet wel wat ghy hier me zegghen wilt/ zouden wy met de letters tellen konnen? G. Ja men zeer ghereed en óóck mede talschrift (datmen nu opt hóófs incarnationes noemt) na lust stellen: waar in niet zommighe letters als een c, l, m, i, v, x, ende d, hun ghetal toe eighenende/ maar elcke letter zou ordentlyck zyn ghetal mede brenghen. R. Hier af lust my enigh voorschrift te zien. G. Dat zal ick u tónen/ zóó 't ener van d' onze tót een proefken ten deel op d'oude spelling voortyds ghedicht heeft/ (49) ende hoe wel t' selfde niet zó volkomen is alst wel zyn mocht/ zó zuldy de wyze van doen nóchtans daar an moghen spueren. De letters op haar ghetal ghestelt zynde/ zó ghy in dit cedulleken mooght zien/

a	b	c	d	e	f	g	h	i
1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.	9.
j	k	l	m	n	o	p	q	r
10.	20.	30.	40.	50.	60.	70.	80.	90.
ʃ	s	t	u	v	w	x	y	z.
100.	200.	300.	400.	500.	600.	700.	800.	900.

Wilmen hógher óf vermengt ghetal hebben/ men voeghe deze letters t'samen: een tittel boven de letter/ ófte een gróte hóófdletter/ mocht die duizend maal meer doen ghelden/ alzó by den Hebreen gheschiet. R. ick versta u mening/ wilmen XIII. hebben men stelle di/ wilmen XXV. hebben men stelle /ke/ ende zó vóórt. G. daar hebdyt wel. R. maar het voorghemelde proefdicht? G. Dat was ghestelt op de voornaamste oude gheschiedenissen in Hólland, daar Hólland spreeckt aldus:

⁺

⁺Ic diic
⁺li eenen róóf
⁺leiden haarlem maac ic b geliic
⁺Ic hóre t'ghelóóf
⁺heb Ghangholfs criich om de leer
⁺de geroemde Caarl is miin heer
⁺die baldaedige Denen plonderen miin goed
⁺noch een hóge vloed
⁺een caal ghraaf comt in miin land
⁺bald Amsteldam verbrand

+ Tal-dicht

+ 37.

+ 370.

+ 400.

+ 643.

+ 753.

+ 775.

+ 838.

+ 860.

+ 863.

+ 1300.

[p. 33]

In elck reghelken hebdy de Jaren dat zulx is gheschiet/ telt de letters. R. Int eerst heb dy t'ghetal van XXXVII. G. Ja doe werd Hólland met hulp van Kayzer Claudius bedyckt. R. int twede vind' ick CCCLXX. G. doen gheschiede de eerste overval der Noorluy ende Denen in deze Landen/ ende zó zuldyt vóórt vinden. R. dit staat my zonderling wel an/ ende behaaght my onghelyck beter als t'vorighe tal-dicht. ick hebber my dickwils in verwondert/ waarom d'ene letter meer als d'ander een ghetal mede bracht. G. De /i/ als een enkel schrabbeken zynde verstreckt by elck t'ghetal van een; vóórts by den Grieken is een Π. vyf/ een Δ. thien/ een H. hondert/ een X. duisent/ ende een M. thien duisent/ om dat de namen van elck der zelver ghetalen (zó zommighe menen) met de zelve letters beghinnen ófte die tót hóófdletters hebben: maar niet uyt zulke óórzaack bezighen de (51) Latinisten (ende d'onze dies vólghens óóck) een v. voor vyf/ een x. voor tien/ een l. voor vyftich/ een c. voor hondert/ een d. voor vyf hondert/ een m. voor duisend: van welcke de /c/ ende /m/ hóófdletters des zelven ghetals int Latyn verstrecken/ maar van d'ander kan men diesvólghens gheen óórspronck vinden; waar over ick wel by my zelven ghedacht heb óft uyt het fatsoen der letteren ghenomen mocht zyn (alzóót met de /i/ by elck gheschied) namentlyck dat op een rechte liny een dwers schrabbeken/ een; twe schuine schreefkens óft een kerf/ vyf; die van onder verdubbeld zynde tien mochten betekenen; (alzó V. ende X. in maxel verschelen:) dat een dwers schrabbeken onder met een voet ghetoghen zynde als een L. vyftich verstreckte/ t'selfde boven óóck alzó uyt ghetoghen zynde ende ghelykenis hebbende met C. hondert/ óóck van achteren ghesloten zynde ende dies met D. in maxel overeenkomende vyf honderd/ ende een V. ófte twe schuine schrabbekens tusschen twe rechte komende duizend makende/ ende een M. ghelyckfórmigh zynde; zó ick u hier met een kryd myn mening afbeelden zal.

R. Dats een oubóllighe inval/ maar men zoudet altemet alzó opt hóófd raken. G. ick heb gheen ghelyckstemmiger óórzaack konnen bedenken/ ende t'moet altyd enighe óórzaack ghehadt hebben: dóch dit over slaande zoud' ick óóck de letters noemen/ zó die elck na hun kracht ende wercking behóren ghenaamt te worden/ op dat int spellen t'vólghende gheluid over

[p. 34]

een stemme met de naam der letteren: hóórd met opmercking hoe ick die ghenoemt wilde hebben/

⁺a/ be/ ce/ de/ e/ ef/ ge/ ha/ i/ je/ ka/ el/ em/ en/ o/ pe/ que/ er/ esse/ es/ te/ u/ va/ wa/ ix/ ye/ zeet.

R. de g, j, q, s, v ende w, merck ick dat ghy anders noemt/ als ickse tót ⁺nóch toe heb hóren noemen. G. de /g/ naackt ghestelt heeft by ons het zelfde gheluyd ende de kracht als gue der Fransóyzen: dit zelfde gheklanck hebben zy van ons behouden in de wóórden dague, bague, etc. al zó hóórdyze klinken int heen ende weder lezen vant wóórdeken/ eg, egge, óóck in dag, vlag, leg, weg, zeg, rug, brug, róg, kóg, wig, wiggen, diggelen, troggelen (53) ende zulcke: óóck als de lansknechten roepen gelt, gelt, das dick gód dat zy niet als gheld ende ghód uyt spreken/ maar een dicker gheluyd dat met t'gheklanck vande /k/ wat ghelyckheids heeft: dit zelfde gheklanck heeft na myn achting der Hebreen Gimmel (die zommighe Guimmel noemen) ghehad/ daar mede zy gameel schryven/ betekenende t'zelfde dier dat wy kameel heeten/ dies met ons in gheklanck ende betekenis by naast ghelyckstemmigh/ alzó zy veel wóórden hebben met ons ghemeen. Dat het eyghen gheklanck vande /g/ dus dick moet uytghesproken worden/ doet my boven t'voors. óóck zó ghevoelen de ghewoonte datmer een /h/ by schryft daarze wat blazende vóórt komt/ alsze meestentyd by ons doet/ anders waart gheheel onnódigh de /h/ daar by te zetten. Terentianus, die van t' gheluyd der letteren op breedst by den Latinen geschreven heeft/ is met ons nópende de ghelyckheyd vande /k/ ende /g/ in een ghevoelen: maar Cappella, voeghter een blazend gheluid toe/ d'welck d'onze over ⁺al met een /h/ uyt beelden; hoe wel vele nu de /h/ hier nalatende de /g/ zelf het blazend gheluid toe-eighenen: van welck ghevoelen ick óóck gheweest ben/ maar de zaack wel na spuerende/ bevind 'ick (54) dat de /h/ by ons ouders hier niet te vergheefs ghebruyckt is; dóch alsze over de /l/ ende /r/ valt/ heeftmen om de veelheyd der letteren te myen de /h/ naghelaten/ hoe wel datse alsdan het blazende gheluyd behoud/ als in glad, gróót, etc. t'welck wy in zulx óóck (konnende hier van zekere reghel gheven) alzó vólghen: maar datmen het rechte gheklanck des letters eighentlyck hoort int woordeken eg, dag, etc. vólght na Priscianus zegghen/ quod omnis litera seu vox plus sonat ipsa sese cum postponitur quàm cum anteponitur. ⁺Vande je, va ende wa heb ick u voren bescheid ghedaan. Nópende de q, ⁺die ick que noeme/ alzomenze int spellen bézight/ gheschied mede om de voorverhaalde óórzaack der eenstemmicheyd inde spelling ende naam/ óóck kanmen anders de naam des letters met de letter zelfs niet spellen/

+ Namen onzer letteren.

+ g.

+ gh.

+ j/ v/ w.

+ q/ que.

[p. 35]

dat heel wanschicklyck is/ en ons niewers ghebreeckt: dies ick dit achte haar oude naam te wezen/ zó óóck Ald. Manut. tuight in zyn Ortogr. dat de ouders met/ q, que, uytbeelden. De voorste ʃ, noem ick esse om die⁺ vande kleine inde naam te onderscheiden/ alzó deze nimmermeer int leste vant wóórd/ ende de kleine niewers elders mach staan: dies het ons onder- (55)scheidlyke letters verstrecken. Nu meen ick zyn wy den a/ b/ ten end/ die ick u na myn ghoeduncken verdeelt/ ghenoemt/ ende elx kracht uyt-gheleit heb/ een ander beter ervaren zynde zoude hier af u bet vernoeghen konnen. R. ick ben hier wel in vernoeght/ isser nu óóck enigh misbruick meer in onze spraack? Ja gróflyck.

+ ʃ/ s.