Twe-spraack; Ruygh-bewerp; Kort begrip; Rederijck-kunst

Het vyfde capittel.
Vande maatklanck ende uytspraack.

De Spelling hebben wy overghehaalt ende komen nu ant twede deel des Letterkunsts Prosodia, die wy Maatklanck zouden moghen noemen/ om datze bevat het hóógh en laegh/ kort ende lang uytspreken der silben; want onder de silben zyn langhe, en korte, ende twyfelinghen, die nu lang ende dan kort zyn moghen; de korte rekentmen een póós ófte pause⁺ toe/ en de langhe twe pózen, de korte wort met een half rond u. en de langhe met een recht schrabbeken - afghemerckt; dit noemtmen voeten/ om dat de ghedichten der Rymers/ na de vervoeghing der zelver/ schicklyck óf wan-(56)schicklyck vóórtlopen. De Reedners van ouds/ hebben dit in haar schriften/ mede waarghenomen/ maar onder ons ist zó heel vreemd/ dat wy Rymers/ naulyx óyt daar af hebben hóren spreken/ ick laat staan/ dat wy in ons dichten daar op zouden achten. maar inde Liedekens/ zyn wy ghedwonghen/ t'selfde (dickwils onwetende) waar te nemen; want zullen die ghevoechlyck ghezonghen worden/ zó moeten de silben na de noten ófte de noten na der silben voeten ghevoeght worden. óóck vintmen dat zommighe Rymers hun ghedichten zoet/ der anderen wreed vallen/ dit komt doort wel ófte misstellen ende voeghen der silben: Colyn van Ryssel in zyn Spieghel der Minnen schynt uyter naturen (óf moghelyck met voordacht) op veel plaatsen zoet vallende silben waar ghenomen te hebben. Daar zynder óóck huydensdaaghs/ diëer op beghinnen te achten: ende ick laat my niet anders voorstaan/ zó men hier in met verstandighe opmerking vóórt vaart/ óf t'sal

+ Voeten.

[p. 36]

metter tyd een behachlyke cierlyckheyd ende welstand in onze taal brenghen: dóch dunckt my/ datmen meer na den aard van onze spraack/ als na den voet der Latynisten moet te werck ghaan: mits wy door de me-(57)nichte der een-silbighe grondwóórden/ zeer veel langhe silben hebben. By den Hebreen zouden wy moghelyck ghelyckfórmigher voorschrift vinden/ die ghelyck als ⁺wy somwyl int end van hun vaersen/ óóck inde sneden der selver/ Rym ghebruicken/ ende zeer veel langhe silben: alzó zy maar twe voeten bezighen/ de ene van een langhe silb/ d'ander van twe silben d'een kort d'ander lang/ zó datter wel veel langhe silben aen een vólghen/ maar gheen twe korte an een. R. Zoudy hier in den Rymers een zekeren voet weten te gheven ende reghels voor schryven? G. ick versta dat by de Grieken en Romainen de Poéten, eerst gheweest zyn/ die na lust verscheiden ghedicht ghestelt hebben/ na der welcker schriften de reghels na der hand ghemaackt zyn: ick verhaal dit maar om u te betonen/ wat ons al ghebreeckt/ int wel oeffenen onzes taals; het is veel ghedaan als wy nu tusschen de X. ende XIIII. silben onze reghels dwinghen/ daar na myn verstand/ ghelyck luydende reghels van ener langte behóren te zyn: altyd daart tgheklanck op de naastleste silb valt/ een silb langher als daart op de leste valt/ ende dat deze in Rym behóren buert om buert te komen: ghelyck wy zien dat de Fransóy-(58)-zen doen/ die in dezen ons verde verby zeylen: hoe wel onze taal veel gheschickter daar toe inder daad bevonden zal worden. Merckt alleen hoe velerhande sneden by ons ghebruickt worden/ eerst daar de toon op de leste silb valt (zó verhaalt is) als ick dicht, óf op de naastleste als dichten. Vóórts hebdy dat wy dubbeld noemen/ ende dit volkomen en onvolkomen dubbeld, als

⁺Met kleinen reghen men dickwils nat// werd
Wanneer de klimmere an t'hóóghste blad// terd
Dan valt de vrucht wel vanden ryze/ etc.

Volkomen dubbeld als

⁺O hovardye die een pynlyck inbyt// zyt
Vermaledyt// dat ghy int cryt// zyt
Want ghy stiert als een ypocryt// nyt
Dies druckich spyt// maackt myn jolyt// quyt/ etc.

Dit heet óóck distrograad, (datmen onvolkomen Ketting-dicht zou moghen heten) voor zó veel de sne op vermaledyt en spyt ankomt. Vóórt isser nóch Reciprocos dat ick Naklanck noeme/ onvolkomen Naklanck als

+ Cantices Helie.

+ Colyn.

+ Colyn.

[p. 37]

 

Nóch zeg ick dat hy veel lydens// lyd⁺

 

Die in onruste zyn drachten// draaght

en volkomen Naklanck

Zy zullen elck te nut als eewighe lichten// lichten
die eerst op maat zoetvallende ghedichten// dichten/ etc.

Hier an vólght Retrograad, van welcke het volkomen billyker Kreeft-dicht mócht heten ende het onvolkomen volmaackt Ketting-dicht als

Adieu lief die ick heb bemint
Mint// ghy een ander u wel beraad
Raad// of ick my/ etc.

Ende kreeftdicht heet ick datmen van wóórd tót wóórd aerzelinghs lezen magh/ lyke wel ghedicht blyvende/ als

Ontwaackt// nu gheesten oorboort dueghd
Maackt// ghedichten en kunstigh u verheught/ etc.

Dan maghmen óóck Letter-kreeftdicht maken dat van letter tót letter heen ende weder ghelezen wort: waar in/ in onze taal ryckheid bevonden zal worden om de menichte der kreeft-wóórden die wy hebben (zó ick u hier na verhalen zal) van dit Letter-kreefdicht heb ick eens een proefken ghezien/ al en ist niet heel volkomen/ t' sal u een voorschrift moghen verstrecken aldus.

Neder sit wort trow tis reden/⁺

Daar mede wy tot nedericheyd ende trouw/ (den mensch zó tót zyn eyghen/ als tót de ghemeen ruste zonderling boven al nódigh zynde) vermaant worden/ alzó de redelyckheid zulx van ons eyscht.

Vóórt maghmen behalven de voorghaande/ nóch velerley sneden daghelycks bedencken/ alzó wy inden Rym ryck zyn. Maar weder komende op de voeten/ die versta ick in Reviereinen, Balladen, Rondelen, Liedekens, ende zulcke ghedichten/ op eenparighe langte ende menichte/ behóren ghestelt te zyn: maar in spelen/ tzy sinspelen, truerspelen, (ick meen Tragedien) kluyten óf tafelspelen, daar in zoud' ick elck na lust vriicheid laten (ghelyckmen van ouds óóck ghehad heeft) op dat de taal het

+ Colyn.

+ Letterkreeft-dicht.

[p. 38]

ghewoonlyck spreken best ghelyke: datmer óóck spreeckwóórden na gheleghentheyd magh inmenghen. al quamen daar reghels van XV. XVI. silben andere weer van VIII. IX. ick zoudet niet laken/ zó wanneer het de zin/ plaats óf persoon eyschte/ daar alleenlyck na ghezien moet worden. óóck inde vervoeghing der voeten valt hier gróte verandering/ na de persoon ende zin voeght te spreken ende vóórt gebracht te zyn. Vóórts nópende de kortheid ende lanckheid der silben weet ick u gheen wetten voor te schryven/ maar het ghebruyck zal metter tyd hier af reghels maken: dat dubbele klinckers/ tweklancken/ ja veel me-klinkers langhe silben maken is ontwyfelyck: datmen óóck zulcke (61) wóórden als werlt, sterft, elck, kórl ende dierghelycke/ alst pas ghaaf voor twe silben zon moghen bezighen/ sta ick toe: ghelyckmen óóck zommighe twesilbighe wóórden by toelating enigher figuren dats ghestalten, tót een silb maken magh/ waar van de H. van S. Aldegonde in zyn Zouter velerley voorschriften betoont: zeer veel silben ende eensilbighe wóórden hebben wy dat twyfelingen zyn/ zó ghy daar op achtende zult bevinden. Maar dit overgheslaghen (t'welck ick u maar heb verhaalt om te bewyzen onze achtelóósheid) laat ons an de uytspraack komen. Dóch alzó elcke Land/ ja schier elcke Stad hier in haar byzonder misbruick heeft; wil ick maar anroeren enige vande groofste/ de aa word by velen als ae, de ae als aa uitghesproken/ deze zegghen waard, haart, paard, kaas, die waer, daer, jae, d'ander peart, measter. de ey word als ay uitghesproken in zeyde, leyde, schreyde, etc. de e, als a in scherp, perck, vercken, sterck, hert, etc. de nt wort als ngt ghesproken by zommighe hangd, mongd, hongd, voor hand, mond, hond zeggende. de u als e, in breg, pet, etc. andere zegghen kyeren, naat, wet ende wierom, etc. t'zou ons vervelen zulx al over te halen/ tis oock niet (62) wel doenlyck: want de verscheydenheid zó heel gróót is/ dat Landsluyden uyt verscheyden plecken by een komende/ alzó elck in dezen zyn byzonder ghebreck heeft/ elckander an de uytspraack op een prick kennen. R. dats onwedersprekelyck. G. wiens wyze van spreken zoud' ick u Neefken dan leren? R. de beste. G. hier zal t' gheschil zich wydlustig delen; de Brabander zal zegghen de vrindelyckste taal te hebben/ de Hóllander de zuyverste/ de Vlaming zal óóck de zyne willen voorstaan/ de Stichtse en Gelderse desghelyken om dat zy het Hóóghduyts wat naarder komen/ de Vries zal zyn spraacx oudheyd by brenghen. R. ófmenze al te hóóp by een riep om t'gheschil te effenen. G. Dat doet/ lust u te hóren/ hanen krayen/ hennen kaekelen/ katten maewen/ oyevaars klapperen/ mosschen tjilpen/ ravens króchen/ exters schateren/ duyven korren/ eenden quaecken/ koeckoex

[p. 39]

roepen/ muizen piepen/ honden blaffen/ paerden brinssen/ schaepen blaeten/ wolven huilen/ koeyen loeyen/ ezels balcken/ verckens knorren ende morren/ ende al dezen hóóp ghelyckelyck een duivels muzyck vóórt brengen. Dit zy vande uytspraack.