Oeuvres complètes. Tome III. Correspondance 1660-1661

N^o 885.
Christiaan Huygens à J. Hevelius.
22 août 1661.

La lettre se trouve à Paris, Bibliothèque Nationale.
Elle est la réponse au No. 882. J. Hevelius y répondit par le No. 892.

Amplissimo Clarissimoque Viro Domino J. Hevelio Chr. Hugenius S.P.

Longe gratissimae mihi fuere literae tuae quibus de peracto itinere gratularis, simulque ad instaurandum literarum commercium perhumaniter provocas, cui profecto materia nunquam deerit quamdiu eadem quae hactenus studia nobis cordi erunt. De ijs quae una cum Clarissimo Bullialdo observasti accurate ipse ad me scripsit¹⁾. Inter quae nempe et illa reputo quae a te Gedani ab illo viro Hamburgi ac Varsaviae simul observata fuere, veluti Cometae locus, nec non transitus Saturni prope Lunam. Hunc et ego vidi Londini²⁾ in horto Regio Whithall, distantiaque minima ♄ a Limbo ☾ apparebat circiter quanta montis Sinai³⁾ ab eodem Limbo, idque hora undecima si bene memini; sed neque horologia valde exacta aderant nec instrumenta ad capiendas altitudines, unde fortasse in tempore nonnihil est erroris. distantia per telescopium satis bene discernebatur; aderatque et meum 22 pedum, caeteris quae ibi habebant praestantius. De Mercurio magis doleo non adhibitam

1) Voir la Lettre N^o. 872.

2) ‘Observè dans le jardin de Whithal avec les grandes lunettes de M. Neal la conjunction de ♄ avec la lune. Saturne passa dessus fort proche. Le Duc de Yorck y estoit aussi.’ [Reys-Verhael]. C'était le 13 mai.

3) La montagne Tycho, d'après la nomenclature actuelle.

[p. 314]

fuisse eam diligentiam quam merebatur spectaculum adeo rarum; nam et hunc tantum ope telescopii sub dio, non autem ut oportuerat in tenebris spectavimus, quod parum ad res hujusmodi instructus esset is quocum observationi huic attendebam; perspicillorum scilicet artifex⁴⁾, caeterum astronomiae imperitus. Alij quidem mathematici in eadem urbe Londinensi curiosius omnia praeparaverant, sed cum toto tempore antemeridiano advigilassent, nec adhuc ☿ Solem ingressus esset, venturum desperabant relictoque observatorio ad prandium se contulerunt. Monui Dominum Bullialdum non pro accurata admodum observationem meam me venditare, quippe quae non debita cum cura peracta fuerit; nam nec tempus aliunde quam ex horologio parvo portabili, sed quod in meridio ad solem correctum fuerat, definitum habuimus: Locum vero ac situm ☿ in ☉ tantum ab imagine, ut scis, in telescopio percepta, in chartam subito annotavimus, quam potuimus optime. Vides igitur jam fere quantum descriptioni isti meae tribuendum sit. Ego vero tuam⁵⁾ avidissime expecto, quam sine dubio publico impertias, atque ad illam quod in mea aberratum est emendabo. Parallaxeos differentiam nullam sensibilem intervenire existimo, temporis vero quadrari debet differentiae Longitudinum, si modo quae inter Londinum vestramque urbem est, recte cognita est. Ceterum miror quod scribit Bullialdus Latitudinem ☿ in conjunctione illa a Te et me meridionalem esse animadversam, cum secundum se ac Keplerum borea futura expectaretur. Certe enim et mihi borea fuit, et nescio unde contra esse putaverit, nisi forte non



attenderit schema⁶⁾ invertendum esse, aut turbaverit eum quod incogitanter adscripsi Eclipticae vocabulum lineae quae ☿ semitam denotat. Debebat enim schema scribi hoc modo, deinde inverti debet, ut vera dispositio habeatur; ac tum profecto patet latitudinem fuisse boream.

Cometae observationem a Kechelio Leidae habitam, hisce adjungo⁷⁾, etsi vix dubito quin jam ante eandem videris. Eam Parisijs accepi, ubi sero nimis fama hujus astri ad me pervenit, ac nubilae etiam per dies aliquot coelum aspici vetuerunt. Sane a nemine quod sciam in ea urbe visus fuit, etsi noverim nonnullos, ac inter exteros Dominum Auzotium geometram insignem qui ejus gratia noctes insomnes agerint. Londini quoque et Oxoniae inobservatus praeterijt. Interim bene habet quod diversis temporibus a Te

4) Il s'agit ici de Reeves. Voir la Lettre N^o. 732, note 4.

5) Voir la Lettre N^o. 872, note 5.

6) Consultez la figure dans la pièce N^o. 866.

7) Nous n'avons point trouvé cette pièce dans nos collections.

[p. 315]

et Cechelio positus ejus ad fixas notatus fuit, aliquid enim hinc de itinere colligi poterit. attuli mecum Londino libellum manuscriptum⁸⁾ Jeremiae Horroxij⁹⁾ juvenis docti, quo fuse describit Venerem in Sole a se observatam, die 24 Novembris 1639. Miror hanc observationem non evasisse celebriorem cum rarior multo sit hujusmodi incursus Veneris in ☉ quam Mercurii; credo tamen causam esse, quod in lucem libellus non venerit; autore morte prevento. Quod si hac occasione Hermeticae conjunctionis nuperae quam edere jam credo apparas, etiam illam ab interitu vindicare vellis, vel si non omnia, saltem quae maximae ad rem spectant (nam alicubi etiam non necessaria quaedam interserit) excerpere; tuo arbitrio rem omnem atque ipsum libellum permitterem, quemadmodum meo permiserunt ij per quos mihi copia facta est. Defensionem¹⁰⁾ Systematis mei Saturnii contra Eustachum de Divinis tibi probari magnopere gaudeo. Renunciatum mihi fuit¹¹⁾ aliquid rursus contra me illos moliri, sed adhuc nihil prodijt. Audivi et Clarissimum Ricciolum cujus observationem quandam obiter perstrinxeram¹²⁾, aliquid apologiae simile¹³⁾ meditari; de quo, si etiamnunc commercium tuum illi intercedit, scire velim an nunquam in suis literis mentionem fecerit. Ego admiror multiplicem illius viri scientiam, neque eum ob leviculum errorem aliquem reprehendere voluissem, nisi argumenti ratio omnino me ad id induxisset.

Nescio an in ultimis meis¹⁴⁾ ad Bullialdum adscripserim, in Saturni annulo proportionem paulo aliam me constituisse. Nempe cum diametri annuli, ad globi, quem cingire eum pono, diametrum rationem esse scripserem antehoc quae 9 ad 4, nunc edoctus hujusce anni observatione accuratiori, inveni augendam esse, ut fiat proxime ea quae 17 ad 6. Ea enim forma ♄ hoc anno spectatur, ut extra annuli ellipsin ne minima quidem globi portio supra vel infra eminiat, quod contra foret in pristina illa diametrorum ratione. Posita autem novâ illâ 17 ad 6, tam quae nunc adest phasis quam quae venturae sunt hypothesin meam exacte, nisi admodum fallor, comprobabunt.

8) Venus in sole visa. Seu Tractatus Astronomicus, de Nobilissimà Solis & Veneris Conjunctione, Novembris die 24 styl. Juliano, m.dc.xxxix. Autore Jeremia Horroxio. [Gedani mdc.lxii.] in-folio.
Cette observation a été publiée par Hevelius dans l'ouvrage, cité dans la Lettre N^o. 874, note 5.

9) Jeremiah Horrox naquit en 1619 à Toxteth (Lancashire) et mourut le 13 janvier 1641. Après avoir achevé ses études universitaires, il vécut avec son ami William Crabtree à Broughton (près de Manchester), où il sit des observations astronomiques de 1636 à 1638; puis il alla s'établir à Liverpool.

10) C'est la Brevis Assertio. Voir la Lettre N^o. 782, note 3.

11) Consultez la Lettre N^o. 863.

12) Dans son Systema Saturnium.

13) Nous ne connaissons pas de tel ouvrage de Riccioli. Consultez la Lettre N^o. 746.

14) Consultez la Lettre N^o. 884.

[p. 316]

Ex Anglia nuperrimis literis¹⁵⁾ intellexi globum Lunarium quem Regis mandato Vivianius¹⁶⁾, doctissimus geometra et astronomus, fabricandum susceperat, perfectum esse. In eo montes omnes eodem situ ac symmetria qua in ipso Lunari corpore, effecti sunt. et maculae obscuritate a reliquis partibus distinguuntur, quod profecto visu jucundum esse existimo. Saepe autem miratus sum te ipsum non simile opus molitum, cujus ideam videris pridem concepisse ac proposuisse in fine accuratissimae tuae Selenographiae¹⁷⁾. Com ijsdem quas dixi literis etiam observationem tuam pareliorum 20 februarii hoc anno animadversorum accepi, anglico sermone scriptam¹⁸⁾, sed pluribus in locis mendosam, ut videatur eum, qui descripsit, aut ex latino convertit, non bene intellexisse. Verum plane eximiam fuisse apparet, atque adeo summi beneficij loco habebo si mecum communicare descriptionem ejus ac figuram quam apud Te Bullialdus se vidisse asserit, volueris. Quod si figuram depingendi otium non est, rudi delineatione contentus ero, vel nulla etiam, si modo diametri iridum soliumque positus scripto expresseris, quod jam ante in gratiam aliorum te fecisse apparet. Tres illi soles candidi quomodo in circulo magno dispositi fuerint ex anglicano schedio intelligere nequeo, nisi quod unum ex ijs ex opposito solis veri stetisse refert, de quo scire velim, an, quandiu duravit phaenomenon, perpetuo in ipso magno circulo haeserit. De arcubus vero inversis qui irides circumsolares contingebant, an omnino



circuli portiones retulerint. Nam secundum meam hypothesin, si paulo latius utrinque cornua eorum extra dantur, in hujusmodi formam curvatum iri illa puto.

Verum tu vir amicissime si vis mihi facere rem gratissimam, non tantum haec dubia resolve, sed de omnibus, quod facile potes, edoce.

Quod ut te invisam hortaris ac hospitium benigne offers, agnosco eximiam humanitatem tuam et scio operaepretium esse iter istud ingredi, ut tua consuetudine doctissimisque colloquijs gaudere liceat: sed nunc quidem ingruens hyems et satietas quaedam peregrinationis justam excusationem suppeditant atque omnino a talibus inceptis desistere suadent. Expecto autem hic Clarissimum Bullialdum quem de Te rebusque tuis omnibus avide narrantem audiam tumque propemodum tecum mihi esse videbor. Vale Vir amplissime et cum primum per otium licebit, beate me quaeso illo quod petij apographo phaenomeni pulcherrimi.

Dabam Hagae Comitis 22 Augusti 1661.

15) Dans la Lettre N^o. 865, du 13 juin 1661, Chr. Huygens n'a pas mentionné ce changement.

16) Huygens, par méprise, nomme Vivianus au lieu de Chr. Wren.

17) Ouvrage cité dans la Lettre N^o. 40, note 2.

18) Voir la pièce N^o. 871.