Briefwisseling van Hugo Grotius. Deel 15

6941. 1644 juli 2. Aan A. Oxenstierna.¹

Excellentissime et illustrissime domine,

Multae mihi, quas ab amicis Batavis accepi, literae²

1 Tekst naar copieboek Dresden, Sächs. Landesbibl., C 61, 201; gedrukt in Oxenst. Skrifter 2. afd., IV, p. 443 no. 539. Afschrift ook in copieboek Leipzig, UB, ms. 2633, f. 279. Zie voor een andere overlevering van de brieftekst, Grotius' brief aan Johan Oxenstierna en Johan Adler Salvius (no. 6942).

2 Van zijn correspondent Harald Appelboom had Grotius vernomen dat de Staten-Generaal de afkondiging van de algemene zeildag voor de Staatse koopvaarders naar

[p. 543]

² indicant dolorem Amstelodamensium et aliorum, quorum res in mari sitae sunt, ideo quod occasiones pulcherrimae,

2 Noorwegen en de Oostzee telkens hadden uitgesteld; vgl. no. 6908. Het lange wachten leverde de kooplieden een schadepost op van een ton gouds per dag (Kernkamp, De sleutels van de Sont, p. 52).

[p. 543]

quae se ostentarunt ad restituendam commerciorum libertatem Suedica ope, perierint arte eorum quibus Anglica affinitas nimium cordi est.³ Tarditas illa consultationum in re tam magni ad Batavorum commoda momenti,⁴ ut et impedimenta obiecta Societati Indiae Asiaticae⁵ ostendunt morbos istius reipublicae, quae nunc speciem magis quam vim habet verae ac solidae libertatis. Epistola palatini Posnaniensis⁶ omnibus aequis hominibus persuadet aequitatem nostrae contra Danos causae.

Hohentvilae praefectus,⁷ ut nunc apparet, propositis conditionibus quas sciebat a caesarianis non iri acceptatum et quae maxima sui parte a consensu Galliae pendebant, nihil aliud quaesivit quam tempus dare marescallo Turenae ad colligendas vires. Est autem huius equitatus melior quam Bavaricus, qui a duce Lotharingo opem exspectat adhuc incertam. Nam dux apud Wormatiam est eoque milites suos revocare dicitur. It et redit Plessiacus Vesontionensis e Gallia illuc, illinc in Galliam, nulla spe efficiendi quicquam.

Filius ducis Neoburgici Francofurtum transiit,⁸ multa ibi pro rege Angliae locutus. In conventu Francofurtensi laborant caesariani, ut persuadeant aliis in Gallorum procuratorio multa esse vitia, per quae stet quominus colloquium inchoetur; tum vero epistolam domini Davausii institutam ad commovendas in Imperio Germanico seditiones novas, nec quicquam fidei, etiamsi ad pacta veniatur, haberi posse pactis cum Gallia, minore regis aetate, quae multa illis effugia suppeditare possit. Laborant autem omni modo caesariani, ut is conventus ita ut nunc est maneat Francofurti, ne exemplo Lubecensium et Hamburgensium civitates Noremberga, Argentoratum, Ulma et ipsum Francofurtum⁹ aut mittant ad conventum qui est Monasterii et Osnabrugae, aut seorsim Gallis quod ex usu putabunt, respondeant. Erat autem fama Francofurti venisse Viennam nobilem e Polonia missum,¹⁰

3 Frederik Hendrik had de Staten-Generaal een wapenvereniging zoals vastgelegd in het Zweeds-Staats verdrag van 1/11 september 1640 ontraden.

4 Op 25 juni konden de ‘vulgaire’ en de ‘secreete instructie’ voor de Staatse vredesmissies naar de hoven van koning Christiaan IV en koningin Christina worden gearresteerd. Op 7 juli koos de vloot die de ambassadeurs naar het noorden moest brengen, eindelijk zee.

5 In afwachting van de uitkomst van de discussie over de vereniging van de Oost- en Westindische Compagnieën weigerden de Staten-Generaal de Verenigde Oostindische Compagnie een langdurig octrooi te verlenen. De onzekere toekomst van de Compagnie kwam de koers van de aandelen op de Amsterdamse beurs niet ten goede; zie nos. 6828, 6844 en 6885.

6 Krzysztof Opaliński (1609-1655), ‘woiwode’ van Poznań, had op 6/16 mei [= maart] 1644 een vredelievende brief aan de Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson geschreven (nos. 6826 en 6853, en Acta pacis Westphalicae; Die Schwedischen Korrespondenzen I, p. 241). Grotius vond de tekst een ruimere verspreiding waard; vgl. nos. 6931 en 6943.

7 Onderstaande berichten komen ook voor in Grotius' nieuwsbrief aan Nicolaes van Reigersberch dd. 2 juli 1644 (no. 6940).

8 Philipp Wilhelm (1615-1690), zoon van Wolfgang Wilhelm van Palts-Neuburg, was in 1642 te Warschau in het huwelijk getreden met de Poolse prinses Anna Catharina Constantia (ADB XXVI, p. 27-31). In het voorjaar van 1644 begeerde hij een Frans paspoort voor zijn terugkeer naar zijn landgoederen in het land van Kleef (Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. 254-255, en Gazette 1644, no. 75, dd. 2 juli 1644). Op doorreis sprak hij vermoedelijk met William (of Wilhelm) Curtius, Engels resident in Frankfort, over de strijd in Engeland.

9 Zie no. 6940 n. 40. De rijkssteden namen geen overhaaste stappen. In de Fränkische Kreits drong markgraaf Christian van Brandenburg-Kulmbach sterk aan op het zenden van vertegenwoordigingen naar Munster en Osnabrück. Het pleit had hij nog niet gewonnen (Dickmann, Der Westfälische Frieden, p. 112 en p. 167-169).

10 Begin juni bracht een Pools edelman in Wenen verslag uit van het verloop van zijn on-

[p. 544]

¹⁰ qui dicat Ragozium nova spe a Constantinopoli inflatum bello quam

10 derhandelingen met de Zevenburgse vorst György I Rákóczi. Ook uit andere rapporten bleek dat de vorst nog steeds vertrouwde op de stootkracht van zijn garnizoenen in Kośice (Kaschau), Preśov (Eperies) en Tokaj (Doc. Boh. VII p. 103 no. 278 en p. 110 no. 299).

[p. 544]

paci proniorem. Etiam residentem imperatoris captum Constantinopoli familiamque eius dissipatam ea de causa, quod splendida illa legatio solitum pro Hungaria tributum cum donis aliis allatura tam diu trahatur. Princeps eius legationis comes Zerinus iam ministeria sua praemisisse dicitur. Credebatur praeterea illis in locis Gotzius Cassovia et Tokovia receptis Turcicos reprimere excursus. Hazfeldium, quanquam a comite Schwartzenbergico¹¹ rogatum imperatoris iussu, ut ad Galassium eat, morbi uti excusatione; Zaradescium autem cum Hazfeldii copiis ire Hoffium, ubi nunc sit Galassius.

Rex Angliae apud Wincestriam¹² esse creditur. Eboracum esse in periculo, Oxoniam a Wallero quidem assultari, at Essexium minus obsequentem parlamenti praeceptis alio deflexisse, forte ad liberandam obsidio Limam, quam premit princeps Mauritius. Tentare principem Robertum, an Eboraco subveniri possit. Tam legatus Hispaniae quam imperatoris residens, nec minus Batavorum legati agnovere parlamentum quod Westmonasterii apud Londinium est, ita ut agnosci volunt; et agere inceperunt cum delegatis tam Scoticae quam Anglicae gentis, pacem ut videtur quisque molientes ex suo usu. Etiam Portugalliae legatus ab ipsis audiri cupit.

In fossa quae Gravelingam ambit, lunata est munitio,¹³ insulae in modum, quam aggressi sunt Galli ponte de fascibus structo, sed eo incenso multos suorum etiam de primoribus amisere. Castra ipsa defenduntur vallo et in eo excitatis sex bonis castellis fossaque patente in XXIV pedes. Accessere autem ad eum exercitum bis mille pedites, equites mille ducenti. Sed et hostium exercitus, qui ad Berchemum est et castella quaedam ad defendendam, ubi opus erit, Dunquercam facit, exspectat a Beckio sex militum millia, rusticorum Flandrorum decem millia et incrementa alia, per quae futuros se sperant ad XXX millia et de multis tentamentis adversus castra successurum aliquid. Interim quatuor ex locis verberatur Gravelinga.

Rumores hic nimium benigni fuere de rebus Catalaniae, quasi coactis ab obsidio Ilerdae discedere Hispanis, sed verum est exspectari a Motta Odincurtio militem quem a Villaregio adferet Castellanus, qui hic dicitur futurus ad XII millia, supra verum, ut puto. Sed et rex Hispaniae auget exercitum suum.

Datur hic opera, ut transigatur cum duce Bulionio, qui nunc Romae est. Emeriacus, cui nuper grave cum principe Condaeo iurgium intercessit, ex eo ius sedendi in consilio status accepit. Castellonovius, antehac custos sigillorum, ad rus suum proxime hanc urbem rediit. Tres Sorbonae doctores¹⁴ a toto collegio functionibus suis interdicti sunt,

11 De hofraad Johann Adolf van Schwarzenberg (1615-1683) had de keizerlijke veldmaarschalk Melchior von Hatzfeldt und Gleichen nog willen aansporen tot deelname aan de expeditie van het leger van Matthias, graaf Gallas, naar het noorden (Doc. Boh. VII, p. 99-101, nos. 260-265, p. 102 no. 273, p. 107 no. 292 en p. 110, nos. 299 en 301).

12 Lees: ‘Worcestriam’.

13 Grotius besluit deze nieuwsbrief met een verklaring van het woord ‘lunata munitio’ (lunette, een halfrond bastion in de hoofdgracht).

14 De Sorbonisten Hemère, de Flavigny en Bazire hadden op 20 mei 1644 hun instemming betuigd met het nieuwste werk van de Franse irenist Théophile Brachet de La Milletière, Le Pacifique Véritable, sur le debat de l'usage legitime du Sacrement de Penitence. Expliqué par la doctrine du S. Concile de Trente. Hun bijval kwam spoedig ter discussie te staan. Op verzoek van de syndicus van de theologische faculteit werd een heroverweging ingesteld. Op 25 juni nam het college van doctores van de Sorbonne het besluit om het boek alsnog te verbieden. Van de ‘approbateurs’ werd verlangd dat zij hun instemming zouden herroepen. Alleen Claude Hemère gehoorzaamde. Zijn collega's de Flavigny en Bazire trokken hun goedkeuring niet in. Een langdurige schorsing hing hen boven het hoofd (R.J.M. van de Schoor, De irenische theologie van Théophile Brachet de La Milletière, p. 171-185, en G. Hermant, Mémoires ... sur l'Histoire ecclésiastique I, p. 285-288).

[p. 545]

quod librum Mileterii, in quo quaedam acerba erant contra papam, approbaverint. Inter papam et vicinos principes pax restitui dicitur, ipso papa valde aegrotante. Princeps Mauritius Sabaudus Cassinum cepisse dicitur. Marescallus autem Turenae ire in agrum Trevericum, ut se cum duce Anguiano iungat, quanquam alii putant magis e re fore, ut hic se ad ducem Aurelianensem conferat, crescentibus hostium copiis et nihil magni agente principe Arausionensi. Magna panum copia coquitur Meti.

Cardinalis Mazarini propter potentiam in Gallia iam tanta est etiam Romae auctoritas, ut frater eius Aquensem iam episcopatum adeptus etiam cardinalis brevi futurus putetur. Regina regens cum nuper seditionis metus esset ad Carentonum,¹⁵ quo conveniunt qui se reformatos putant, militari praesidio locum circumsepsit, ne quae ab hominibus et suspicacibus et inquietis hoc tempore regni perturbatio oriretur.

Deus, excellentissime et illustrissime domine, consilia Sublimitatis tuae ad bonum publicum dirigat,

tuae Sublimitatis devotissimus cultor,
H. Grotius.

15 In de Parijse voorstad Charenton gingen de protestanten ter kerke. Omdat het volk ook hier luidkeels protesteerde tegen de belasting op nieuwgebouwde huizen (de zogenaamde ‘toisé’), werd uit voorzorg een cordon om de kerk geplaatst. Zie voor de belastingoproeren in de stad, Journal d'Olivier Lefèvre d'Ormesson I, p. 192-194.

Lutetiae, XXIV [sic] Iunii/II Iulii 1644.

Epistola palatini Posnae utilis hic est et senatoris Poloni testimonio iustitiam causae Suedicae contra Danos omnibus bonis persuadet.¹⁶ De pecunia ex foedere debita nulla hic erit difficultas.¹⁷ Velim sciri, quoties Galli publicum aliquid edunt, semper ab eis Danorum nomen Suedico praeferri. Et nunc regem Daniae priorem adit dominus Tuilleriacus, sed id compensatum putant, quod ante viderit Suedicos legatos.¹⁸ Ego haec non tam sollicite observarem, nisi scirem omnia ista a Gallis in acta referri. Et id negotium datum domino Gothofredo.¹⁹ Praefectus Casalis obsidet arcem Ponzoni bis mille peditibus, equitibus vero mille et ducentis, et machinis, quod parum est, duobus.

Lunatam, quam dixi, munitionem, ea est in ipso vallo exteriore sive contrescarpa, quae exterius fossam habet; quam transire Galli voluere.

16 De ‘woiwode’ van Poznań (supra, n. 6) sprak namens de Poolse senatoren zijn voorkeur uit voor handhaving van het wapenstilstandsverdrag met Zweden van 2/12 april 1635 (het verdrag van Stuhmsdorf (Sztumska Wieś)).

17 De wisselbrief met de halfjaarlijkse Franse subsidie aan de Zweedse legers in Duitsland was reeds in handen van de Franse resident in Hamburg, Claude de Meulles du Tartre. Op dit punt had de regering in Parijs voortvarend gehandeld. Er school echter een adder in het gras, want de wisselbrief ging vergezeld van een instructie waarin de Franse resident in Hamburg uitdrukkelijk bevolen werd om de betaling op te schorten tot het tijdstip dat opperbevelhebber Lennart Torstensson zijn hoofdmacht weer naar het front in Silezië en Bohemen-Moravië had gevoerd; vgl. Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. 340 en p. 349, en H. Kellenbenz, ‘Hamburg und die französisch-schwedische Zusammenarbeit im 30jährigen Krieg’, in Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte 49/50(1964), p. 96-99.

18 De missie van de Franse vredesbemiddelaar Gaspard Coignet, sieur de La Thuillery, naar Kopenhagen en Stockholm. Onderweg had de Fransman bezoeken afgelegd aan de residentie van de Zweedse gevolmachtigden te Osnabrück (4-16 mei) en het hoofdkwartier van de Zweedse opperbevelhebber Lennart Torstensson te Haderslev (18-23 juni). Met een vrijgeleide van de Deense rijksmaarschalk Anders Bille (Bilde) kon hij zijn reis naar het hof van koning Christiaan IV voortzetten (Fridericia, Danmarks ydre politiske historie II, p. 437-438).

19 Théodore Godefroy, juridisch adviseur van de Franse delegatie ter vredesconferentie, bevond zich momenteel in Den Haag, naar men vermoedde, om zijn dossiers met diplomatieke acten aan te vullen met documenten die betrekking hadden op de buitenlandse politiek van de Staten-Generaal. Zie voor de ‘Collection Godefroy’, Acta pacis Westphalicae; Die Französischen Korrespondenzen I, p. LXXXVII.

[p. 546]

Bovenaan de brief in de copie te Leipzig: Argumentum. Batavorum dolor, tarditas. Posnaniensis epistola pro Danis. Hohentvilae praefecti consilium. Alia de copiis in Germania. Acta Neoburgici et caesareorum in conventu Francofurti. Fama de Ragozio. Legatio ad Turcas. De caesareorum ducibus. Anglica. Gesta ad Gravelingam. Veriora ex Catalania. Acta cum Bulionio. Quaedam de aula Gallorum. Rumor de papae pace; Cassino a Sabaudo capto. De Turena. Panis Meti coctus. Mazarini auctoritas. Carentonum milite circumseptum. De epistola Posnaniensis. De pecunia ex foedere nulla difficultas. Monita de loco priore Danos inter et Suedos. Ponzonum in Italia obsessum. De lunata munitione Gravelingae.