Van Afra tot de Zevenslapers. Heiligen in religie en kunsten

Cassianus van Imola,

waarschijnlijk gemarteld in 304 tijdens vervolgingen onder Diocletianus, verdient vermelding vanwege de opmerkelijke wijze waarop deze leraar in de stenografie uit het einde van de 4e eeuw naar verluidt de dood zou hebben gevonden. Toen zijn leerlingen van de school te Forum Cornelii (Imola, in de Romagna) ontdekten dat Cassianus christen was, grepen zij hem en staken hem dood met de stalen stiletten waarmee zij hun wastabletten beschreven.

Cassianus wordt voor het eerst ca. 403 vermeld in de 9e hymne van het Peristephanon, gedichten ‘over [martelaar]kronen’ van de hand van de Spaanse dichter Prudentius, die daarin van zijn bezoek aan het graf te Imola vertelt, en in het Martyrologium Hieronymianus, een martelarenkalender op naam van »Hieronymus, in werkelijkheid ca. 450 door een onbekende in Midden-Italië uit ouder, vooral Romeins materiaal samengesteld. Een middeleeuwse legende uit de 12e eeuw maakte van Cassianus de eerste bisschop van Sabiona (Säben bij Brixen in Zuid-Tirol), waardoor hij de, overigens pas vanaf de 18e eeuw zeer vereerde patroon van deze steden en van Tirol werd. Men roept hem aan bij allerlei problemen; zijn feest valt in het Westen op 13 september. Dezelfde marteldood door de hand van heidense leerlingen wordt ook van anderen verteld: een legendarische Felix in Pincis (op de Monte Pincio te Rome; »Felix & Adauctus), Marcus van Arethusa en Artemas van Puteoli (Pozzuoli bij Napels).

De oudst bekende afbeelding van Cassianus bevond zich bij zijn graf te Imola, waar Prudentius van de ‘aedituus consultus’ (koster) uitleg kreeg van wat hij - ‘colorum picta imago’ (in kleur afgebeeld) - voor zich zag: een deerlijk doorstoken martelaar omringd door een grote groep scholieren die hem doden. Later werd hij als bisschop voorgesteld met een geopend bock (15e-eeuws fresco in het bisschoppelijk museum te Brixen) of als leraar (Aspertini ca. 1510). Slechts zelden vindt men een cyclus (reliëfs 1498 aan een vleugelaltaar in de Sankt Kassian te Regensburg en gewelffresco's 1746-52 van Troger in de dom te Brixen). De moordpartij wordt getoond op 18e-eeuwse devotieprenten, waarbij een bisschopsstaf aan Cassianus' voeten ligt.

Felix in Pincis staat afgebeeld op een miniatuur ca. 1495 in het Breviarium Mayer van den Bergh in het gelijknamige museum te Antwerpen (in koorhemd, met een boek in de hand, samen met zijn jongere broer, een al even legendarische Romeinse priester Felix). Het martelaarschap van Artemas werd in beeld gebracht door Lanfranco op een schilderij ca. 1635 in de kathedraal te Pozzuoli.

De historicus Flodoard van Reims beriep zich in zijn gedicht ca. 940 over Cassianus op Prudentius' hymne. Een Russische volksver-

[p. 89]

telling werd in 1962 naverteld door Van der Meer: na hun dood stijgen Cassianus en »Nicolaas samen op naar de hemel. Cassianus' wonden stralen en Nicolaas bewondert hem. Op hulpgeroep keert alleen de laatste om en helpt een boer zijn vastgelopen wagen uit de modder te trekken. Als Nicolaas beschaamd en met slijk bespat in de hemel komt blijken echter Cassianus' tekens minder fel te stralen en - de pointe - Nicolaas krijgt van zijn Heer vier feesten per jaar (sterfdag, translatie, kerkwijding, votieffeest) en Cassianus, omdat hij niet hielp, slechts een om de vier jaar (29 februari; in Rusland).

Van der Meer 1962; Sparber 1942.