Van Abraham tot Zacharia. Thema's uit het Oude Testament in religie, beeldende kunst, literatuur, muziek en theater

[p. 216]

Samuël verzoent het volk met Jahwe, fresco in de dom te Anagni, ca. 1255.

Samuël,

zoon van Elkana en Hanna, uit de stam Efraïm in Rama op het einde van de 11e eeuw geboren, was een belangrijke figuur uit de geschiedenis van de eenwording van de stammen van Israël en het begin van het joodse koningschap (»David, »Saul).

Elkana had twee vrouwen, van wie Peninna kinderen kreeg en Hanna niet. Na een jaarlijks terugkerend bezoek aan Silo, waar Jahwe's heiligdom onder de priester Eli zich nog bevond en waar Hanna om een zoon gebeden had met de belofte hem aan het heiligdom af te zullen staan, werd zij zwanger en baarde zij haar zoon Samuël, wiens naam ‘van God afgesmeekte’ of: ‘de onnoembare God is El’ betekent. In Silo voedde Eli hem van kinds af aan op.

Omdat Eli's zonen Chofni en Pinechas zich misdroegen, werd Samuël door Jahwe in een visioen in hun plaats geroepen en aangesteld als bedienaar van het heiligdom. Maar hij werd ook »rechter en »profeet van Israël (1 Sam. 3,20 en 7,15). Koningen werden door hem gezalfd en aangesteld in de lijn van de opvattingen over de jahwistische theocratie: een koningschap met beperkingen en verplichtingen zowel naar Jahwe als naar het volk. Toen Saul zich daaraan onttrok, zette Samuël hem dan ook af (1 Sam. 15,28). Samuël werd begraven in Rama. Zijn leven en rol in de koningsgeschiedenis worden verteld in het bijbelboek 1 Samuël.

Samuël werd in reeksen afgebeeld samen met andere »profeten. Episoden uit zijn leven die voor uitbeelding vooral in aanmerking kwamen, waren: gebeurtenissen voor zijn geboorte (soms als kleine cycli: miniaturen Bijbel van Stavelot 1097; Samuël en Eli (Dou na 1628 Rijksmuseum Amsterdam) en scènes met Saul of David (de, onmiddellijk aan klassieke codex-verluchting verwante, Itala-fragmenten uit Rome begin 5e eeuw Berlijn; randminiatuur Stoudios-psalterium 1066 uit

[p. 217]

Constantinopel: waar Maria en haar kind toezien op de zalving van voorvader David door Samuël). Op het doek van Victors 1653 met de zalving van David door Samuël domineert de profeet. Soms verschijnt hij in de middeleeuwse monumentale schilderkunst (Samuël verzoent de Israëlieten met God, voor 1255 crypte te Anagni). Verder komt zijn figuur voor in barokke platenbijbels (gravures van Merian en medewerkers 1625-27, en van Sluyter en anderen in Figures de la Bible 1720 Amsterdam). Typologisch staat Samuëls ‘overgave aan Eli’ voor de opdracht van Jezus in de tempel (fresco 13e eeuw Sankt Maria Lyskirche te Keulen), terwijl hij zelf in de patristische en middeleeuwse literatuur gezien werd als een voorafbeelding van Johannes de Doper (door Augustinus ca. 400, Gregorius de Grote en Isidorus van Sevilla ca. 600).

Uit 1551 stamt een toneelstuk van de ‘Weense Hans Sachs’ Schmeltzl Samuël en Saul. Ook in diens Eine schöne tröstliche Hystoria von den Jüngling David uit 1545 speelt Samuël uiteraard een rol. Calaminus (Georg Röhring) schreef in 1591 in Straatsburg een tragedie Heli, waarin het probleem van de opvoeding van kinderen werd geïllustreerd aan de hand van Eli's moeilijkheden met zijn onrechtmatig van de offergaven aan Jahwe profiterende zonen. Pergament wijdde in 1959 een opera aan de geschiedenis van Eli.

Hertzberg 1956; Lassus 1928; Wildberger 1957.