Algemeen letterkundig lexicon

open access

Etym: Eng. vrije toegang.

De term ‘open access’, vaak afgekort tot OA, benoemt het principe dat teksten in een digitale omgeving zonder betaling voor de eindgebruiker toegankelijk zijn of zouden moeten zijn. Het betreft wetenschappelijke teksten in het bijzonder, zoals dissertaties, monografieën, papers, congresverslagen (acta), of artikels in wetenschappelijke tijdschriften. De controverse omtrent OA heeft vooral betrekking op dit laatste publicatietype. In een parallel debat wordt vaak betoogd dat ook het materiaal dat aan het gepubliceerde onderzoek ten grondslag ligt (bijv. de ruwe data en onderliggende analyses), publiek moet worden gemaakt ter algemene bevordering van intellectuele transparantie en als wapen in de strijd tegen wetenschappelijke fraude.

De zgn. open access-beweging is opgekomen samen met het internet. Men kan haar situeren binnen de context van een aantal andere ‘open’ bewegingen (open software, open science, open data, open education, open government, enz.). Meer specifiek ontstond ze als een reactie op de vaak overdreven prijzen die machtige internationale uitgevers durven te rekenen voor abonnementen op wetenschappelijke tijdschriften of voor het consulteren (‘pay-per-view’ of downloads) van individuele publicaties.

Een mijlpaal in de beweging was de ‘Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities’ ontstaan in 2003 uit een conferentie georganiseerd door het Max-Planck-Gesellschaft. Wat betreft het Nederlandse taalgebied valt een initiatief als NARCIS (vanaf 2004) te vermelden. Het is een portaal (‘toegangspoort’) waardoor men toegang krijgt tot open access-publicaties afkomstig uit alle Nederlandse universiteiten, KNAW, NWO en een aantal wetenschappelijke instellingen.

Het verschijnsel gaf aanleiding tot geanimeerde debatten, waarbij de betrokken partijen (schrijvende en lezende onderzoekers, tijdschriftredacties, bibliothecarissen, subsidiërende instanties, uitgevers, enz.) verschillende belangen laten gelden, en waarbij naast commerciële en economische ook uiteenlopende persoonlijke (‘publish or perish’, rankings en citatie-indexen), legale (auteursrechtelijke aspecten), wetenschappelijke (kwaliteitsbewaking) en ethische (toegang tot kennis voor minder kapitaalkrachtige individu’s, instellingen of landen) argumenten aan bod komen.

In de veelheid aan bestaande modellen en praktijken kan men grosso modo de volgende scenario’s onderscheiden:

•	Groene OA: de auteur deponeert (zgn. zelf-archivering), vaak verplicht daartoe door zijn onderzoeksinstelling, de tekst in een online archief (zgn. repository), waar het dan gratis geconsulteerd kan worden, hetzij meteen, hetzij na een zgn. embargoperiode met een ‘moving paywall’ van bijv. 6 of 12 maanden. Niet-commerciële tijdschriften laten doorgaans toe de pdf van het officieel gepubliceerde artikel (zgn. offprint of uitgeverspdf) te deponeren, maar bij commerciële uitgevers beperkt de toestemming tot zelf-archiveren zich meestal tot het ongepubliceerde manuscript. Daarbij onderscheidt men enerzijds de zgn. preprint versie (de tekst zoals initieel ingediend, voorafgaand aan evaluatie, eventuele revisie en eindbeslissing), anderzijds het zgn. AAM of ‘author’s accepted manuscript’ (de versie van de tekst die werd aanvaard door de redactie, vaak na herwerking, maar voorafgaand aan finale copy-editing en lay-outen).
•	Gouden OA: de officieel gepubliceerde versie van de definitieve tekst is meteen gratis raadpleegbaar, waarbij de kosten van de publicatie gedragen worden door de auteur of zijn onderzoeksinstelling door betaling van een zgn. APC of ‘article processing charge’. Bij ‘for-profit’ uitgevers kunnen deze bijdragen erg hoog oplopen, wat binnen de open access-beweging geleid heeft tot allerlei alternatieve ‘non-profit’ of ‘fair OA’ initiatieven. Zo ontstond in 2015-2016 heel wat ophef toen de redacteuren en redactieraad (geleid door de Leidse taalkundige J. Rooryck) en masse ontslag namen bij Lingua (Elsevier) om vervolgens Glossa op te richten in overeenstemming met de principes van fair OA.
•	Platinum OA or Diamanten OA (weliswaar vaak beschouwd als een van de varianten van Gouden OA): alle kosten voor het uitgeven van het (online) tijdschrift worden integraal gedragen door een bepaalde universiteit, uitgever of andere instelling, zodat het proces helemaal gratis is voor auteurs zowel als lezers.

Vermelden we tot slot sociale netwerken voor onderzoekers als Academia.edu of ResearchGate.net die met een zeker opportunisme inspelen op de open access-beweging en de hierboven vermelde modellen doorkruisen.

Lit: P. Suber, Open access (2012) • M.P. Eve, Open access and the Humanities. Contexts, controversies and the future (2014) • D. Matthews, ‘Do academic social networks share academics’ interests?’ in Times higher education (2016) • Directory of open access journals.

opdracht

open couplet