Algemeen letterkundig lexicon

psychomachie

Etym: Gr. zielestrijd < psuchè = ziel; machè = strijd.

Middeleeuws episch of romanesk verhaal over een allegorische strijd tussen deugden en gebreken (allegorie). Het prototype hiervoor is het in het Latijn geschreven allegorisch epos Psychomachia van de Spaanse dichter Prudentius (348-begin 5^de eeuw). Hierin leveren de zeven hoofddeugden en de daartegenover staande ondeugden een strijd op leven en dood om de menselijke ziel. De populariteit van dit werk was zo groot dat er meer dan driehonderd handschriften van zijn overgeleverd. Prudentius werd herhaaldelijk nagevolgd, o.m. in de gedichten van de troubadour Marcabru en de Roman de la Rose van Guillaume de Lorris en Jean de Meun.

In de 20^ste-eeuwse literatuurstudie wordt de term psychomachie ook gebruikt ter karakterisering van teksten waarin de grens tussen (verhaal)object en subject (de ziel van het personage) vervaagd is. De hoofdfiguur loopt door een verhaalwereld die eruit ziet alsof hij door de eigen psyche van de protagonist leven ingeblazen krijgt. Hij loopt als het ware rond in de verbeelding of ‘veruiterlijking’ van een eigen zielsconflict. Voorbeelden uit de Nederlandse literatuur zijn De trein der traagheid van Johan Daisne en Archibald Strohalm van Harry Mulisch. Een auteur die bij uitstek het genre van de moderne psychomachie heeft beoefend is Ferdinand Bordewijk. In zijn als surrealistisch te karakteriseren verhalen heeft hij de zielenstrijd van de protagonisten op psychomachische wijze gestalte gegeven. Die verhalen worden gerekend tot de hoogtepunten van zijn oeuvre en zijn o.m. verzameld in De wingerdrank (1937), Vertellingen van generzijds (1950) en Studiën in volksstructuur (1951).

Zie ook fantastische literatuur, magisch realisme.

Bladzijde uit Prudentius' Psychomachia uit een uitgave van ca. 875. [bron: A.G.H. Bachrach e.a. (red.), Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur, dl 5 (1982²), p. 273].

Lit:  M. Dupuis, ‘De donkere kamer van Damocles als “psychomachia”’ in Verboden toegang. Essays over het werk van Willem Frederik Hermans gevolgd door een vraaggesprek met de schrijver (1989), p. 122-154 • H. Anten, Het bekoorlijk vernis van de rede. Over poetica en proza van F. Bordewijk (diss., 1996), vooral hoofdstuk 3 • D. Cumps, De eenheid in de tegendelen. De psychomachische verhaalwereld van F. Bordewijk en de mythe van de hermafrodiet (diss., 1998) • M. Dupuis, De psyche in de spiegelkamer. Psychomachie in de hedendaagse roman (2000) • M. Zink (ed.), 'Bataille des Vices contre les Vertus' in Oeuvres complètes/Rutebeuf (2001) • N. Laan, ‘Literatuurpsychologie’ in Nederlandse letterkunde 7 (2002), p. 197-206.

psychologische roman

publiek-1