Algemeen letterkundig lexicon

vertaalwetenschap

Interdisciplinair georiënteerd onderzoeksveld dat de systematische studie beoogt van allerlei vormen en functies van vertaling. Ze onderzoekt aldus het tolken, het vertalen/tolken voor doven en blinden, het ondertitelen of dubben (nasynchroniseren) van audiovisuele teksten, de computervertaling, de software localisation, de vertaling van sacrale teksten en wetsteksten, de literaire vertaling, enz. Door deze verbreding krijgt ze aansluiting met een bredere transfertheorie.

Volgens de invloedrijke indeling van de Amerikaans-Nederlandse vertaler en vertaalwetenschapper J.S Holmes (‘The name and nature of translation studies’, orig. publ. 1972) kan het ‘zuivere’ vertaalonderzoek overwegend descriptief of theoretisch zijn. De beschrijvende vertaalstudie wordt dan verder opgedeeld in 1. een productgerichte studie (de beschrijving van individuele of reeksen vertalingen); 2. een functiegerichte studie (de beschrijving van functies van vertalingen in de ontvangende socioculturele situatie: welke teksten worden vertaald? welke invloed hebben vertalingen?); en 3. een procesgerichte studie (de beschrijving van het vertaalproces zelf: wat gebeurt er precies wanneer iemand vertaalt?). Theoretische vertaalstudie van haar kant (ook vertaaltheorie genoemd) gebruikt de resultaten van het descriptief onderzoek en stelt modellen op om de (geconstateerde) fenomenen uit te leggen of zelfs te voorspellen.

Naast het zuivere onderzoek onderscheidt Holmes nog een aantal ‘toegepaste’ takken, zoals bijv. de vertaalkritiek (analyse, interpretatie en evaluatie van vertalingen; vgl. literaire kritiek), de vertaalopleiding en de ontwikkeling van vertaalhulpmiddelen.

Met deze indeling wou Holmes de vertaalwetenschap vormgeven als een empirische en academisch onderbouwde discipline. G. Toury en vele anderen hebben het onderzoeksprogramma van Holmes verder verfijnd en uitgevoerd. Nog anderen echter voelen zich toch minder aangesproken door de descriptieve, empirische oriëntatie ervan. Dat heeft enerzijds te maken met de voorgeschiedenis van de vertaalwetenschap, die zich als onderzoeks- en onderwijsdiscipline na WO II ontwikkelde o.m. vanuit de groeiende behoefte aan meer en beter geschoolde vertalers en tolken (toenemende internationalisering van het economisch, politiek en cultureel leven). Deze omstandigheid verklaart het normatieve, toegepaste of praktijk-georiënteerde karakter van een aantal benaderingen tot vandaag: bij velen leeft nog steeds de idee dat de discipline vooral een nuttigheidswaarde moet hebben door voor elk type vertaalsituatie de ‘ideale’ equivalentierelatie of vertaalstrategie te bepalen en te propageren. Anderzijds wordt de mogelijkheid van de idee van ‘zuiver’ vertaalonderzoek door een aantal recentere ontwikkelingen in de literatuurwetenschap en de culturele studies in twijfel getrokken. Deconstructionistisch (deconstructie) geïnspireerde theoretici bijv. voeren aan dat het streven naar wetenschappelijkheid op illusies berust, terwijl bijv. feministisch en postkoloniaal geïnspireerde onderzoekers betogen dat een ideologisch engagement even noodzakelijk als onvermijdelijk is (activisme). Een van de taken die een aantal meer activistisch ingestelde vertaalwetenschappers zichzelf hebben gesteld, is om de vertaler uit de vergetelheid en onzichtbaarheid te halen en meer erkenning te geven als een onmisbare culturele bemiddelaar.

Het vakgebied heeft een sterke ontwikkeling gekend vooral vanaf 1980. Een hele reeks internationale tijdschriften en boekenreeksen werden opgericht, publicaties worden verzameld en vermeld in bibliografieën zoals Translation studies bibliography  en BITRA (Bibliography of Interpreting and Translation), doctoraatsopleidingen werden opgericht (bijv. CETRA Leuven) en vertaalwetenschappers hebben zich verenigd in internationale verenigingen als EST (European society for translation studies) en IATIS (International association for translation and intercultural studies).

Zie ook terminologie.

Lit: R. van den Broeck & A. Lefevere, Uitnodiging tot de vertaalwetenschap (1984²) • J.S Holmes, Translated! Papers on literary translation and translation studies (1988) • Target. International journal of translation studies (1989-) • The Translator. Studies in intercultural communication (1995-) • H. Kittel e.a. (red.), Übersetzung – Translation – Traduction. An international encyclopedia of translation studies, 3 dln. (2004-) • T. Naaijkens e.a., Denken over vertalen. Tekstboek vertaal­wetenschap (2006, 2010²) • J. Lambert, Functional approaches to culture and translation (2006) # M. Baker & G. Saldanha (red.), Routledge encyclopedia of translation studies (2009²) • Y. Gambier & L. van Doorslaer (red.), Handbook of translation studies, 4 dln. (2010-2012) • G. Toury, Descriptive translation studies and beyond (2012²) • G. Saldanha & Sh. O'Brien, Research methodologies in translation studies (2013) • A. Pym, Exploring translation theories (2014²) • J. Munday, Introducing translation studies (2016⁴) • G. de Sutter & I. Delaere (red.), In balans. Een inleiding tot vertaal- en tolkwetenschap (2019).

vertaals

vertaling