Algemeen letterkundig lexicon

simultaneïteit

Etym: Lat. simul = tegelijkertijd, tezamen.

Simultaneïteit komt vooral in het drama voor waarin het gelijktijdig voorkomen van handeling en dialoog het meest normaal zijn. Voorwaarde is wel dat handeling en dialoog elkaar aanvullen of ondersteunen. Omdat de handeling mede bepaald wordt door de regieaanwijzingen, is het niet goed mogelijk simultaneïteit bij het drama als een tekstgegeven op te vatten. Wel zal men gewoonlijk door interpretatie van de tekst trachten vast te stellen waar simultaneïteit in de vertolking noodzakelijk zal zijn. Geeft de dialoog bijv.: ‘Waarom loop je zo zenuwachtig heen en weer?’, dan zal de handeling door die vraag mede bepaald worden.

Maar ook in andere genres als het drama wordt gebruik gemaakt van simultaneïteit. Onder invloed van de film ontstond in de periode tussen 1920 en 1940 een groot aantal romans waarin de gelijktijdigheid van verschillende gebeurtenissen getracht wordt weer te geven. Ter Braak sprak in dat verband van ‘simultaanromans’. (Ter Braak 1949: 80-81) Als voorbeeld van een dergelijke simultaanroman kan J. dos Passos’ Manhattan transfer (1925) genoemd worden. Simultaneïsme speelt een rol in het modernisme en het postmodernisme. Dadaïsten bijv. droegen in hun cabaretvoorstellingen teksten in verschillende talen tegelijkertijd voor en in de spektakelstukken van de futuristen werden verschillende handelingen gelijktijdig uitgevoerd.

Zie ook synchronie-1.

Lit: W. Hoogendoorn, Lezen en zien spelen: een studie over simultaneïteit in het drama (1976) • H. van den Bergh, ‘Simultaneïteit’ in Teksten voor toeschouwers (1979), p. 59-62 • S.P. Anselmo [e.a.], Simultanéisme = Simultaneità (1987) • D. Viart (red.), Jules Romains et les écritures de la simultanéité (1996).

simultaantoneel

singer-songwriter