synesthesie

Etym: Gr. sun-aesthanesthai = samen waarnemen.

Term uit de stijlleer voor die vorm van metaforisch taalgebruik (zie metafoor) waarbij ervaringen uit verschillende zintuiglijke gebieden (bijv. oog en tastzin) met elkaar worden verbonden, meestal op grond van een gevoelsovereenkomst. In het symbolisme, dat de neiging had alles met alles te verbinden, functioneerde de synesthesie op een specifieke manier. Een bekend voorbeeld van synesthesie is Baudelaires sonnet 'Correspondances' (uit de bundel Les fleurs du mal, 1861) met o.m. volgende versregels:

Les parfums, les couleurs et les sons se répondent.
Il est des parfums frais comme des chairs d’enfant,
Doux comme les hautbois, verts comme les prairies.
(Baudelaire, Oeuvres complètes, Bibliothèque de la Pléiade, 1961, p. 11)

In de Nederlandse literatuur was de synesthesie overigens een geliefde stijlfiguur van de Tachtigers (bijv. in Mei van Gorter, het proza van Van Deyssel, enz.). Zo schrijft Kloos in zijn sonnet ‘Madonna’ over ‘Den zilvren toon, die van twee lippen vliet’ (De Nederlandsche Spectator, 11/12, 1882, p. 49). Ook het modernisme biedt menig voorbeeld, zoals:

Van kleuren, die rillen in d’adem
Der geurende herten
(P. van Ostaijen, VW Poëzie, dl. 1, 1979, p. 44)

De Vijftiger Lucebert spreekt van het ‘oorverdovend zonlicht’ aan het slot van zijn bekende ‘Ik tracht op poëtische wijze’ (G. Komrij, De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in duizend en enige gedichten, 1979, p. 838).

Uiteraard vindt men deze stijlvorm ook in het dagelijks taalgebruik terug (bijv. ‘warme kleuren’). Sommige gevallen zijn zo afgesleten dat men de beeldspraak niet meer als zodanig ervaart, zoals in het cliché ‘klankkleur’ ter aanduiding van het begrip timbre.

Een specifieke vorm van synesthesie is de zgn. ‘audition colorée’.

Lit: G. Kazemier, In de voorhof der poëzie (1965), p. 126 e.v. • C.E. Osgood, 'The Cognitive Dynamics of Synesthesia and Metaphor' in Review of research in Visual Arts Education 7 (1981) 2, p. 56-80 • C. van Dongen e.a., ‘Synesthesieën bij Huysmans’ in Forum der letteren 23 (1982), p.10-123 • S. Odin, 'Blossom scents take up the Ringing. Synaesthesia in Japanese and Western Aesthetics' in Soundings 69 (1986) 3, p. 256-281 • P. Hadermann, ‘Synästhesie: Stand der Forschung und Begriffsbestimmung’ in U. Weisstein (red.), Literatur und Bildende Kunst (1992), p. 54-72 • H. Parret, ‘(Syn)esthési Arts Educationes du visible’ in Versus 65/66 (1993) p.59-70 • J.L. Cupers (red.), Synesthésie et rencontre des arts (2012).