Algemeen letterkundig lexicon

vorstenspiegel

Ethische en pedagogische tekst (didactische literatuur) waarin de normen en waarden waaraan een goed vorst zich dient te houden, opgesomd worden. De vorstenspiegel is een representant van de standenleer (spiegel), een tekst die leefregels en voorschriften voor ideaal gedrag bevat.

De middeleeuwse vorstenspiegel is gebaseerd op antieke voorbeelden: als voorloper wordt wel eens Xenophons Kyropaedie (letterlijk ‘de opvoeding van Cyrus’; ca. 360 v. Chr.) vermeld; de rond 1266 door Jacob van Maerlant aan de jonge graaf Floris V opgedragen Heimelijkheid der heimelijkheden (ed. Verdenius, 1917) is een vertaling van de Secreta secretorum, een tekst waarvan men veronderstelde dat deze door Aristoteles was geschreven voor Alexander de Grote. Door zijn direct-didactische inslag en door zijn grote betrokkenheid op de bestaande politieke realiteit onderscheidt het genre zich van de utopische literatuur.

In de 16^de eeuw, toen de macht van het gecentraliseerde gezag toenam, werd ook de behoefte aan morele gedragsregels voor vorsten groter. Bekende voorbeelden van vorstenspiegels zijn The Boke named the Governour (1531) van Sir Thomas Elyot en Erasmus' Institutio principis christiani (1516) voor de toen zestien jaar oude Karel V. De dichter, die door studie inzicht verworven heeft in de door God geordende wereld, is de aangewezen persoon om de vorst te wijzen op zijn ethische en morele taak. Een uitzondering op deze regel is Il Principe (1513) van Machiavelli (1469-1527), waarin voor de vorst het te verwezenlijken doel alle middelen heiligt. Latere vorstenspiegels zetten zich dan ook vaak af tegen dit werk, dat overigens erg toegespitst is op de in die tijd zeer chaotische situatie in Italië.

De vorstenspiegel is ook bij niet-vorstelijke lezers populair geweest. Dit komt door de algemene geldigheid van de inhoud: alleen een goed mens kan een goed vorst zijn. Er verschenen dan ook soortgelijke werken voor bestuurders op lager niveau, zoals het door Mattheus Smallegange vertaalde werk van Bouchin: De volmaekte magistraet, of een afbeeltsel der hoedanigheden van een goeden Rechter en volmaekte Magistraet (1659), opgedragen aan de stadsbestuurders van Goes.

Een aantal vorstenspiegels maakt gebruik van de voor dit genre bij uitstek geschikte emblematiek, zoals de Emblemata politica (1635) van Boxhorn, de van oorsprong Spaanse Idea de un Principe politico-cristiano (1640) van Diego Saavedra Fajardo voor Filips II, die een enorm succes hadden, getuige vertalingen in het Italiaans, Latijn, Duits, Frans, Engels en Nederlands (door Mattheus Smallegange: Christelyke Staets-vorst, in hondert sin-spreuken afgebeeld (1662)) en de LVII Morale sinne-beelden (1641) van J. Barbonius, opgedragen aan Frederik Hendrik.

Als een laat voorbeeld van een vorstenspiegel zou men Multatuli’s Vorstenschool (1872) kunnen beschouwen en ook Couperus' koningsromans Majesteit (1893) en Wereldvrede (1895).

Verwant aan de vorstenspiegels zijn de middeleeuwse en renaissancistische verhalen en traktaten (traktaat) waarin de vorsten een spiegel wordt voorgehouden hoe ze zich niet horen te gedragen; ze vertellen op moraliserende toon hoe bekende Bijbelse, mythologische en historische figuren door hoogmoed, hebzucht of gebrek aan godsvrucht ten onder gingen volgens het ‘tragische’ patroon van het neergaande rad der fortuin. Bekende voorbeelden uit de middeleeuwen zijn Boccaccio’s De casibus virorum illustrium (ca. 1374), Chaucers The monk’s tale (einde 14^de eeuw) en The fall of Princes (1431-38) van John Lydgate. Uit 1474 stamt The mirror for magistrates van John Higgins. Die werken vormden een rijke schat aan tragische verhaalintriges voor latere auteurs.

Lit: E.K. Grootes, ‘Goede raad voor Frederik Hendrik; een emblematische vorstenspiegel uit 1641’ in Literatuur 3 (1986), p. 144-151 • H.O. Mühleisen & Th. Stammen, Politische Tugendlehre und Regierungskunst: Studien zum Fürstenspiegel der frühen Neuzeit (1990) • J. Jansen, Brevitas; beschouwingen over de beknoptheid van vorm en stijl in de Renaissance (1995), p. 336-338 • U. Grassnick, Ratgeber des Königs: Fürstenspiegel und Herrscherideal im spätmittelalterlichen England (2004).

vormingstoneel

vorticisme