Algemeen letterkundig lexicon

decadentie

Etym: Fr. décadence = verval < Lat. de-cadere = naar beneden vallen.

Term afkomstig uit de 18^de eeuw ter aanduiding van het verval van het laat-Romeinse keizerrijk, maar sindsdien breder toegepast op elke veronderstelde neergang van een cultuur. Aan het eind van de 19^de eeuw, het fin de siècle, werd er de levenshouding mee aangegeven van een groep kunstenaars die een sterke onafhankelijkheid van de kunst nastreefden onder de leuze l'art pour l'art. Kunst moest losstaan van de realiteit en uitsluitend esthetisch gericht zijn. Dit leidde tot een uiterste verfijning van esthetische prikkels en de ontvankelijkheid daarvoor: het estheticisme. Doorgaans ging dit gepaard met een sterke gerichtheid op het artificiële en tevens de problematisering en soms zelfs de verwerping van elke moraal.

In Frankrijk ontstond een groep schrijvers die men decadenten noemde (Baudelaire, Verlaine e.a.) die zich in leven en werk uitsluitend door schoonheid lieten leiden. Er is een nauwe samenhang met het symbolisme omdat het ‘hogere’ zich in zijn essentie alleen in de schoonheid van de kunst zou kunnen weerspiegelen. Ook allerlei sexueel-morbide trekken zijn in het decadentisme aan te wijzen, herkenbaar in de neiging om de uitersten van leven en dood, pijn en liefde, moraal en immoraliteit met elkaar te verbinden. Dergelijke verschijnselen werden sterk gevoed door het idee aan het ‘einde der tijden’ te staan.

Een sublieme verbeelding van de decadente sfeer aan het einde van de 19^de eeuw gaf J.K. Huysmans in A rebours (1884), een roman die wel de Bijbel van het decadentisme is genoemd. De hoofdpersoon van deze roman, Des Esseintes, sluit zich af van de buitenwereld in zijn speciaal voor hem gebouwde en ingerichte villa, waarin hij opgaat in een sterk artificiële en tot het uiterste door esthetiek bepaalde atmosfeer en waarin hij op een bijna mystieke wijze zijn zintuigen laat prikkelen door interieur, kunst, gebruiksvoorwerpen en allerlei fijnzinnige vondsten. Niet toevallig wordt Des Esseintes getekend naar het Franse voorbeeld van het dandyisme, De Montesquiou. Ook de opera’s van Richard Wagner (speciaal de broer/zuster verhoudingen daarin) en de schilderijen van Gustave Moreau spelen een belangrijke rol.

De verwoording van deze en soortgelijke opvattingen vindt men in Frankrijk in tijdschriften als La Revue Wagnérienne, Le Décadent en La Vogue. De Angelsaksische variant van het decadentisme is aan te wijzen in een beweging als de ‘Nineties’, zoals die zich manifesteerde in een figuur als Oscar Wilde, en in kringen als The Rhymers Club en de groep rond The Yellow Book en de Savoy. In Nederland vond de decadentie in de literatuur vooral navolging onder de Tachtigers (bijv. bij Lodewijk van Deyssel) en bij Louis Couperus. Invloed ervan onderging ook het schrijverscollectief Joyce en Co., bijv. in Erwin (1974).

Lit: W. Gaunt, The aesthetic adventure (1945, 1975²; reprint 1988) • A. Balakian, The symbolist movement (1967; repint 1984) • Ph. Jullian, Decadente dromers (1973) • J. Fontijn, Leven in extase (1983) • C. Ruppert & G. Steen (red.), Decadentie (1985) • J. Goedegebuure, Decadentie en literatuur (1987) • M. Praz, Lust, dood en duivel in de literatuur van de romantiek (1992²) • L. Dirikx, Louis Couperus en het decadentisme: een thematologische confrontatie (1993) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 2 (1994), kol. 473-481 • G. Peylet, La littérature fin de siècle de 1884 à 1898: entre décadentisme et modernité (1994) • J.D.F. Halsema, Te zoeken in deze angstige eeuw: sporen van décadence-voorstellingen in de Nederlandse letterkunde aan het einde van de negentiende eeuw (1994) • P. McGuinness, Symbolism, decadence and the fin the siècle: French and European perspectives (2000) • C.G. Schoolfield, A Baedeker of decadence: charting a literary fashion, 1884-1927 (2003) • J.Y. Frétigné & F. Jankowiak (red.), La décadence dans la culture et la pensée politique (2008) • M. Koomen, Dandy’s en decadenten: Engelse schrijvers van Byron tot Amis (2008) • J. Desmarais & D. Weir (red.), Decadence and literature (2019).

debuut

decasyllabe