commutatio

Etym: Lat. com-mutare = (af)wisselen.

Term uit de retorica voor het tegenover elkaar plaatsen (antithese) van een idee en de daaraan tegenovergestelde gedachte via herhaling van twee woordstammen onder gelijktijdige verwisseling van syntactische functie.

Een voorbeeld van commutatio is te vinden in Joost van den Vondels Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste: 

Wie voor Poeet wil gaen, moet van een' rijmer wel Poeet, maer van Poeet geen rijmer worden. 
(WB-ed, dl. 5, 1931, p. 486)

Ook het bekende 

Een gedicht moet een sprekend schilderij zijn, een schilderij een zwijgend gedicht 
(Simonides van Kos, 6^de eeuw v.Chr) 

is een geval van commutatio (zie ook ut pictura poesis).

De commutatio lijkt op een chiasme, hetzij doordat de woordstammen kruiselings geplaatst zijn, hetzij doordat de syntactische functie van plaats wisselt. Ook met de distinctio is er overeenkomst.

Lit: G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, Bd. 1 (1992), kol. 708-713 (sv antimetabole).