Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 72]

Portretten van kleurige eenzaamheid
Vijf Latijns-Amerikaanse dictators

Bloedjas Schandkroniek van de Latijns-Amerikaanse dictator door Robert Lemm Uitgever: De Arbeiderspers / Wetenschappelijke Uitgeverij, 195 p., f32,50

Maarten Steenmeijer

Dat de dictator een diepgeworteld figuur is in de Spaansamerikaanse werkelijkheid blijkt onder meer uit de talrijke dictator-romans van auteurs als Gabriel García Márquez, Miguel Angel Asturias, Augusto Roa Bastos en Alejo Carpentier. Deze - voor het merendeel - fictieve dictators uit de Spaansamerikaanse literatuur maakten criticus/vertaler Robert Lemm nieuwsgierig naar de dictators van vlees en bloed. Het resultaat van deze nieuwsgierigheid is Bloedjas, vijf biografieën van even zoveel negentiende-eeuwse dictators.

Hoewel Lemm in de inleiding zijn voorkeur voor Santa Anna (Mexico), Gabriel García Moreno (Ecuador), Mariano Melgarejo (Bolivia), doctor Francia (Paraguay) en Juan Manuel de Rosas (Argentinië) niet verantwoordt, is het verleidelijk om te veronderstellen dat ze gekozen zijn omdat deze vijf waarschijnlijk de meest barokke tirannen uit het negentiende-eeuwse Spaans-Amerika zijn.

De talrijke anekdotes bevestigen deze veronderstelling: Santa Anna liet een pompeuze begrafenis voor zijn gesneuvelde been organiseren, de jonge García Moreno plaste op het bonnet van een leraar die geen orde kon houden, Melgarejo liet voor een heildronk met zijn nieuwe ministers zijn paard en een krib met bier aanrukken en dwong zijn ministers met het paard te toasten, doctor Francia molk zelf zijn twee koeien uit angst voor vergiftiging en Rosas' vrouw mocht op haar sterfbed geen biechtvader ontvangen omdat ze te veel wist en de clerus zich niet hield aan het biechtgeheim.

Het is verleidelijk om dit soort anekdotes als sensationeel en onwetenschappelijk te bestempelen, maar dat lijkt me niet eerlijk. De pretentie van de schrijver was immers niet om een zuiver wetenschappelijk werk te schrijven (wat dat in dit geval ook had mogen zijn), maar: in zo kort mogelijk bestek de portretten van de dictators neerzetten. Daartoe is gebruik gemaakt van vele documenten, geschiedkundige en literaire werken. Sarmiento, Gálvez, Galeano en Roa Bastos - voor iedereen die enigszins thuis is in de Spaansamerikaanse literatuur geen onbekende namen - worden meer dan eens aangehaald, terwijl Neruda en Borges met lange poëziecitaten vertegenwoordigd zijn.

Reputatie

Deze literaire bronnen, gevoegd bij de expliciet vermelde inspiratiebronnen (De vita Caesarum van Suetonius en Wereldschandkroniek van Borges) doen een literaire ambitie vermoeden. Mocht deze ambitie inderdaad gekoesterd zijn door de schrijver, dan maakt hij deze geenszins waar. Al wijst de ondertitel in die richting, een Wereldschandkroniek à la Borges is Bloedjas niet geworden. Daarvoor is de schrijver te weinig aanwezig. Daarvoor beperkte zijn rol zich te veel tot het verzamelen, ordenen, selecteren en aan elkaar schrijven van het materiaal. Daarvoor is het materiaal te weinig bewerkt. Bloedjas is naar mijn gevoel dan ook niets meer (maar ook niets minder) dan een verzameling van vijf goed gedocumenteerde biografieën, inclusief een (gelukkig beperkt) notenapparaat en een uitgebreide bibliografie. Jammer dat er geen namenregister in staat, want door de enorme hoeveelheid feitenmateriaal (het aantal jaartallen en namen is duizelingwekkend) is dit boek zeer geschikt als naslagwerk.

Overdadig

Aan feitenmateriaal dus geen gebrek. Toch is Lemm slechts gedeeltelijk geslaagd in zijn poging om ‘in zo kort mogelijk bestek de portretten van de dictators neer (te) zetten.’ Er worden talrijke oordelen over de tirannen geciteerd, positieve, negatieve, neutrale, maar hier wordt de lezer weinig wijzer van. Over de dictators zelf komen we weinig te weten. Waarom waren ze zo ambitieus? Wat waren hun drijfveren? Vaderlandsliefde? Egoïsme? Wat dachten ze? Wat wilden ze? Hoe voelden ze zich? Het enige dat tussen de regels valt te lezen is hun volstrekte eenzaamheid. De schrijver vraagt zich in de inleiding weliswaar af wat de dictators gemeen hebben, maar komt niet verder dan de volgende verklaring: ‘Allen werden bewogen door een verlangen om indruk te maken, een reputatie te verwerven, gewaardeerd te worden door de mensen, een zo algemene en universele passie dat wat dat betreft de dictators niet verschillen van de “moderne politici” of mensen zoals u en ik.’

Om enig idee te krijgen van een tirannengeest lijkt het me beter om romans als De herfst van de patriarch (García Márquez), De dood van Artemio Cruz (Carlos Fuentes), Pedro Páramo (Juan Rulfo) of El recurso del método (Alejo Carpentier, vertaling in voorbereiding) te lezen. Weliswaar niet allemaal dictatorromans in de strikte zin des woords, maar wel fijnzinnige verbeeldingen van het klimaat waarin dictators en andere tirannen gedijen (hoewel dit in wezen voor de hele Latijnsamerikaanse literatuur geldt).

Maar voor wie geïnteresseerd is in de Gebakjesoorlog, het ontstaan van kauwgom en de vele bloedbaden uit de Spaansamerikaanse geschiedenis, is dit een heel aardig, zij het soms wat overdadig boekje. Deze overdadigheid is niet altijd noodzakelijk, naar mijn gevoel, omdat hij soms het gevolg is van de wel bijzonder compacte presentatie en van enkele onduidelijkheden en slordigheden.

Tot slot een voorbeeld van deze compactheid: ‘Toen José Ballivián president werd, werd Mariano (Melgarejo, de persoon waar het om gaat - M.S.) kapitein. In het bij de Argentijnse grens gelegen Tarija raakte hij onder de bekoring van een plaatselijke schone die hij schaakte en in wie hij een bastaard plantte die hij tot kolonel zou maken en uithuwelijken aan de zuster van zijn latere maîtresse. Belzu, zijn rivaal en eveneens de vrucht van een vrije liefde, verloor in hetzelfde Tarija zijn hart aan een andere schone, de Argentijnse belletriste Juana Gorriti, die met haar ouders voor de tiran Rosas was gevlucht. Haar huwelijk met de brute Belzu weerhield de verfijnde Juana er niet van zich door de charmante president Ballivián te laten verleiden. Belzu werd naar een verre grens weggepromoveerd, maar nam wraak door de president met behulp van de Indianenmassa te verdrijven, hetgeen hem het applaus zou opleveren van de linkse intelligentsia. Mariano volgde zijn meester in ballingschap en trad na diens bezwijken aan de gele koorts in het strijdperk voor Linares, die president wilde worden om zijn land te moraliseren.’

John D. Rockefeller. Tekening van Erik Johan Smith