De Tweede Ronde. Jaargang 25

[p. 93]

Van een mus die opsteeg om als feniks weer te keren
Klaus Siegel

The bigger they are, the harder they fall, moet menigeen gedacht hebben toen hij in de dag- en weekbladpers voor het eerst iets over een vermeend plagiaat van Nabokov las. Daar plaatste zich weer eens iemand op de voorgrond door middel van het modieuze gezelschapsspel ‘reputatietje vernietigen’. Maar nadat ik me verdiept had in de bron van het nieuws, bleek de sensationele berichtgeving, met name die in Europa, op vals alarm te berusten. Nabokovs zoon Dimitri moet de aantijging als ‘een journalistieke orkaan in een glas water vol doelbewuste mystificatie’ hebben gekarakteriseerd. Oorsprong van de opwinding bleek een volstrekt integer essay van Michael Maar, getiteld Curse of the first Lolita, in Times Literary Supplement van 2 april jongstleden. Hij toont daarin aan dat Nabokov op een gegeven moment ‘Lolita’ kan hebben gelezen, een van de twaalf vertellingen uit Die verfluchte Gioconda van een zekere Heinz von Lichberg, een boek dat in 1916 bij Falken Verlag verscheen. Ofschoon een oudere man daarin verliefd wordt op een vampje dat Lolita heet, lijkt het Michael Maar onwaarschijnlijk dat Nabokov zich schuldig zou hebben gemaakt aan letterdieverij. Daartegen pleit volgens hem alleen al het feit dat in voorstadia van de roman Lolita, die tientallen jaren in beslag namen, de vroegrijpe jongedame door de auteur telkens met een andere naam bedacht werd. Trouwens, ligt het voor de hand dat een plagiator zijn ‘schepping’ dezelfde titel zou geven als de bron van zijn ‘inspiratie’?

Michael Maar maakt aan de hand van een schat aan passages aannemelijk dat Lichbergs Lolita als nucleus kan hebben gediend voor talrijke thema's en verwikkelingen, voor een stoet van verleidelijke kindvrouwtjes, en zelfs voor namen in Nabokovs uitgebreide oeuvre nadien. Hij meent in Nabokov het fenomeen te herkennen dat je bij veel andere schrijvers aantreft: gebeurtenissen maar ook lectuur worden in het onderbewuste opgeslagen om tijdens het schrijfproces de ‘verbeelding’ van impulsen te voorzien. Hij introduceert daarvoor het begrip ‘cryptomnesia’, tot dusver alleen in de dieptepsychologie gehanteerd, en breidt het daarmee uit tot het gebruik van, laten we zeggen, ‘legitieme’ bronnen voor literaire

[p. 94]

inspiratie. In zekere zin kun je het met hem eens zijn. Is een schrijver als Shakespeare minder groot omdat hij stof ontleende aan inferieure teksten?

Michael Maar ontkracht de bewering van Nabokov dat hij het Duits niet machtig was. Hij licht de lezer er eveneens over in dat de twee schrijvers tegelijkertijd vijftien jaar in dezelfde wijk in Berlijn gewoond hebben.

Op 19 april jongstleden verscheen de volgende aflevering van de plagiaat-soap, een even vals-humoristisch als op nuchtere feiten gebaseerd artikel in de New York Observer van een zekere Ron Rosenbaum. Die plaatst om velerlei redenen een hele zak kritische noten bij Maars theorieën. Hij vindt het totaal overbodig een term als ‘cryptomnesia’ te verzinnen om de integriteit van Nabokov intact te laten; in zijn ogen gaat van het woord veeleer de suggestie uit van een aardrijkskundige naam voor een geheimzinnige archipel.

Rosenbaum poneert dat Nabokov velerlei hints geeft die erop neerkomen dat hij Lichbergs Lolita wel degelijk kende, maar dat hij dit op de hem eigen manier als het ware met een knipoog duidelijk wil maken. Als een van zijn belangrijkste bewijsgronden voert hij inhoud en titel van Pale Fire aan. De intrigerende en nauwelijks navertelbare plot vol dwaalsporen van het duizend regels tellende gedicht met zijn tweehonderd pagina's bizarre annotaties, komt immers neer op de bewering van de ‘bezorger’ Charles Kinbote dat hij en niet John Shade, zijn buurman, hoogleraar Engelse Letterkunde aan de universiteit van ‘New Wye’, de inspirator, ten dele de auteur en zelfs de hoofdpersoon is van Pale Fire. Dus een geval van vermeend plagiaat (Shade is nota bene gespecialiseerd in Pope en die wordt menigmaal in Pale Fire geciteerd.) Dat sterkt Rosenbaum in zijn overtuiging dat Nabokov zichzelf en zijn gespiek in de Lolita van 1916 spiegelt en ridiculiseert in het personage van Charles Kinbote.

Rosenbaum vindt een sterker argument in de titel Pale Fire. De term is afkomstig uit Shakespeares Timon of Athens. Daarin staan de regels: ‘The moon's an arrant thief, / And her pale fire she snatches from the sun.’ Haar veelbezongen licht steelt de maan dus van de zon. In andere woorden: wat is originaliteit? Het maanlicht van de kunst is immers net als Nabokovs Lolita in laatste instantie afkomstig van een verborgen bron.

Hoe het ook zij, ik vind Rosenbaum inderdaad overtuigend, te meer omdat er nog andere overeenkomsten te vinden zijn. In het

[p. 95]

begin van Lichbergs Lolita wordt bijvoorbeeld al over de verhouding tussen fictioneel en werkelijk leven gefilosofeerd. En is de kern van Pale Fire niet een bespiegeling over de relatie van kunst en werkelijkheid? Dan is er nog de zelfdoding van Shades dochter én de neiging tot pederastie van de hoofdfiguur (al dan niet een ‘gestoorde’ Russische banneling!).

Een ander voorbeeld van zo'n knipoog naar de lezer ontleen ik aan een brief van de eerdergenoemde Michael Maar die op 7 mei in TLS gepubliceerd werd. Daarin wordt gewezen op een passage in Nabokovs boek. Humbert Humbert, die zich aan de rand van het zwembad verlustigt in de aanschouwing van zwemmende meisjes, zegt daar: ‘I really do not think that any of them ever surpassed her in desirability, or if they did, it was so two or three times at the most [....] - once in the case of a pale Spanish child’ [...]. Twee pagina's verder noemt hij het Spaanse meisje ‘the lesser nymphet’ en ‘her litüe Spanish friend’ en neemt dan afscheid van haar, ‘flashing a smile to the sly, dark-haired page girl of my princess’. Dit zou inderdaad een wel heel subtiele verwijzing kunnen zijn naar de Spaanse Lolita van Lichberg.

Wie was deze Lichberg, naar wie men in literatuur-naslagwerken tevergeefs zal zoeken? Tevergeefs, maar afgaande op zijn Lolita, waarschijnlijk terecht tevergeefs. Lichberg is het pseudoniem van de in 1890 geboren laag-adellijke Heinz von Eschwege die, na enkele publicaties in belangrijke literaire tijdschriften als Simplicissimus en Jugend, de inspiratie van zijn pen hoofdzakelijk voor journalistieke doeleinden zou gebruiken. Het spreekt voor Lichberg die, als zoveel andere door de Eerste Wereldoorlog gefrustreerde officieren, zijn heil zocht in het fascisme, dat hij al na een jaar als politiek onbetrouwbaar uit de redactie van de Völkische Beobachter werd gezet. Daarna verscheen er nog een roman, Nantucket-Lightship, van zijn hand. Hij stierf totaal vergeten in 1951.

Je vraagt je af wat een uitgever kan hebben bewogen Lichbergs in warrig Duits geschreven maakwerk Die verfluchte Gioconda uit te geven. Daarmee heeft het verschijningsjaar 1916 veel te maken. Dat valt in een periode waarin er een soort legitimatie van de kitsch heerste. Twee jaar eerder was de absolute bestseller in de triviaalliteratuur verschenen: Die Heilige und ihr Narr van Agnes Günther. De dikke roman speelt net als Lichbergs Lolita in ‘doorluchtig’ gezelschap. Agnes Günther was, evenals Lichberg, niet van de straat en zou het volk wel eventjes literair verheffen boven de lectuur van de

[p. 96]

nog steeds gretig verslonden Hedwig Courths-Mahler. Ondanks de sjiek verpakte clichés slaagde Günther er niet in haar tweedelige roman uit te tillen boven de kitsch van wat we tegenwoordig een Bouquetreeks-werkje noemen. Maar het grote publiek vrat en vreet tot op de dag van vandaag haar ‘hogere’ leesvoer. Er werden miljoenen exemplaren van gedrukt, meer dan van menige klassieke schrijver. In 1996 verscheen de 142^ste oplage. Geen wonder dat de uitgever zijn kans schoon zag toen hij bij Lichberg passages aantrof als:

En toen kwam die avond van een onvergetelijke echtheid en tegelijk sprookjesachtig dromerig, de avond dat Lolita, zoals zo vaak, op mijn balkon zat en op zachte toon liederen voor me zong. [...] En terwijl haar ogen de glinsterende maneschijn in het water zochten, sloeg ze als een bedelend kind haar bevende tengere armen om mijn hals, legde haar hoofd tegen mijn borst en begon onbedaarlijk te snikken. Haar ogen stonden vol tranen, maar haar zoete mond lachte. [....] ‘Je bent zo sterk,’ fluisterde ze.

Het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat gruwelverhalen over de loopgravenoorlog in België en Frankrijk, die in het vaderland doordrongen, er de oorzaak van werden dat triviaalliteratuur, met inbegrip van alle romantische kitsch uit die tijd gedoogd en zelfs gelegitimeerd werd: even vluchten uit de werkelijkheid. Intellectuelen zongen zonder esthetische wroeging luidkeels het Vilja-lied, dat een tekst heeft die alle ooit op schrift gestelde prulwerk in de schaduw stelt. ‘ Vilja, o Vilja, Du Waldmägdelein, laß mich, o laß mich dein Trautliebster sein. Vilja, o Vilja, was tust du mir an? Bang fleht ein liebkranker Mann.’ Ineens mocht iedereen schrijvers als Ganghofer en Spoerl lezen. Bellettrie volgens overbekend schema. Dialogen uit het zakje, eenheidsproductie voor de sprookjesbehoeftige consument. De schrijfmachine-output is onderling verwisselbaar. Vergelijk eens een willekeurige passage uit Lichbergs Lolita met een alinea uit het bejubelde Narziß und Goldmund van de Nobelprijswinnaar Hermann Hesse:

Toen schrok hij wakker en staarde ongelovig: de kamerdeur had zich geopend, in het donker trad een gestalte in een lang wit hemd binnen, geruisloos kwam Lydia op haar blote voeten over de stenen vloertegels de kamer in, sloot zachtjes de deur, en ging op zijn sponde zitten.

[p. 97]

‘Lydia,’ fluisterde hij, ‘mijn hertje, mijn witte bloem! Lydia, wat doe je?’
‘Ik kom bij je,’ zei ze, ‘een ogenblikje maar, hoor. Ik wil tenminste één keer zien hoe mijn Goldmund in zijn bedje ligt. Mijn gouden hartendief.’
Ze ging bij hem liggen, stil lagen ze, met hevig kloppend hart. Ze stond toe dat hij haar kuste, liet zijn bewonderende handen over haar ledematen spelen; meer was hem niet vergund. Na een tijdje maakte ze zijn handen zachtjes los van haar lijf, kuste hem op zijn ogen, stond stilletjes op en verdween.

In dit literaire klimaat pakt Lichberg zijn kans. Zijn literaire aspiraties zijn groot; hij wil E.T.A Hoffmann evenaren. Maar hij legt de lat meters te hoog en struikelt. Tal van malen kan men constateren dat de zesentwintigjarige, nota bene latere journalist, het Duits bijzonder slecht beheerste. Van zijn onnozelheid in de letteren getuigt bijvoorbeeld ook zijn opvatting over wat een ‘groteske’ zou zijn. ‘Grotesken’ is nota bene de ondertitel van zijn verhalenbundel. Hij noemt in de passage over de twee broers het belachelijke als element van de groteske. Maar ‘groteske’ is een strikt gedefinieerde omschrijving van een literair genre waarin beslist geen plaats is voor lachwekkendheid. Zeker in de Duitse literatuuropvatting vermengen zich daarin tragische en komische elementen van de condition humaine tot een op zichzelf onbestaanbare mélange.

Rondweg ridicuul is het smartelijke happy end van Lichbergs Lolita. De held verlost zijn deerniswekkende garconne uit de eeuwenlange vloek die op alle vrouwen uit haar geslacht rust, doordat hij nobel afziet van de consummatie van hetgeen zij hem lijkt te bieden. Daarvoor moet ze zich wel van kant maken. Nabokovs Lolita moet ook sterven, maar haar dood vervolmaakt Nabokovs satire van de senex amans.

Hoe het ook zij, Lichberg verdient de nodige eer omdat zijn nepnimfje, direct of via de kronkelige wegen van het onderbewustzijn, een mogelijke inspiratiebron werd voor een aanbiddelijke romanfiguur, die tot de verbeelding spreekt van de vele Humbert Humberts onder ons.

Het uiteindelijke oordeel over Nabokovs eventuele letterroof zij na lezing van mijn vertaling van Lichbergs Lolita (zie pagina 100) aan de lezer overgelaten. Het lijkt me, na alles wat nu boven water is gekomen, op zijn minst aanvaardbaar te veronderstellen dat Lich-

[p. 98]

bergs Lolita de oudtante van Nabokovs geesteskind is geweest. Temeer daar de latere Lolita onder eenzelfde, zij het geïnverteerde vloek lijkt te lijden: zij sterft aan de geboorte van een doodgeboren kind. Als dat geen Nabokoviaanse humor is, weet ik het niet meer. En dan hebben we aan hem ook nog, zij het indirect, de literatuurwetenschappelijke term ‘cryptomnesia’ te danken.

Een komische noot bij dit alles is dat Hoffmann, die naast schrijver en componist ook nog een uitstekend karikaturist was, een voorgevoel moet hebben gehad van het misbruik dat precies honderd jaar na de publicatie van zijn Nachtstücke van zijn meesterschap zou worden gemaakt. Onbarmhartig portretteerde hij het gezelschap waarin Lichberg zijn verhaal vertelt. De titel die hij zijn prent gaf is even raak als dodelijk: Ästhetischer Tee.

‘Ästhetischer Tee’ van E.T.A. Hoffmann