De Revisor. Jaargang 10

[p. 59]

Jorge Luis Borges
Emanuel Swedenborg

Voltaire heeft gezegd dat de ongewoonste mens die in de geschiedenis geboekt staat Karel XII is geweest. Ik zou zeggen: misschien was die ongewoonste mens - als we zulke superlatieven tenminste aanvaardbaar vinden - wel de geheimzinnigste van Karel XII's onderdanen, Emanuel Swedenborg. Ik wil eerst iets over zijn persoon zeggen, en daarna zal ik het hebben over zijn leer, voor ons het belangrijkste.

Emanuel Swedenborg werd in 1688 in Stockholm geboren, en stierf in 1772, in Londen. Een lang leven, zeker als we de korte levens van destijds in aanmerking nemen. Hij had bijna honderd kunnen worden. Zijn leven valt uiteen in drie perioden van intense bedrijvigheid. Ieder van die perioden duurt - heeft men uitgerekend - achtentwintig jaar. De vader van deze Swedenborg was een luthers bisschop, en Swedenborg werd opgevoed in het lutheranisme, waarvan de voornaamste grondslag, naar men weet, de redding door genade is, waar Swedenborg niet in gelooft. In zijn systeem, in de nieuwe religie die hij predikte, is sprake van redding door werken, maar die werken zijn stellig geen missen of andere ceremoniën: het gaat om echte werken, werken waarmee de hele mens is gemoeid, dat wil zeggen zijn geest en, wat nog opvallender is, ook zijn verstand.

Welnu, deze Swedenborg begint als priester en gaat zich vervolgens interesseren voor de natuurwetenschappen. Ze interesseren hem bovenal om hun praktische toepassingen. Later heeft men ontdekt dat hij vooruitliep op veel uitvindingen die naderhand werden gedaan. Bij voorbeeld de nevelhypothese van Kant en La Place. Verder ontwierp Swedenborg, evenals Leonardo da Vinci, een voertuig om door de lucht te bewegen. Hij wist dat het onbruikbaar was, maar hij zag het mogelijke vertrekpunt voor wat wij heden ten dage vliegtuigen noemen. Ook ontwierp hij voertuigen om onder water te bewegen, zoals Francis Bacon had voorzien. Later raakte hij geïnteresseerd - eveneens iets heel bijzonders - in mineralogie. Hij werd mijnadviseur in Stockholm en raakte ook geïnteresseerd in anatomie. En hij was, net als Descartes, geïnteresseerd in de preciese plek waar de geest in verbinding staat met het lichaam.

Emerson zegt: Ik betreur het te moeten zeggen dat hij ons vijftig banden heeft nagelaten. Vijftig banden waarvan er vijfentwintig, minstens, aan de wetenschap, aan de meetkunde, aan de anatomie zijn gewijd. Hij weigerde de leerstoel Anatomie aan de Universiteit van Uppsala omdat hij wars was van alles wat naar theorie rook. Hij was een practicus. Hij werd genieofficier van Karel XII, die hem vereerde. Ze gingen veel met elkaar om: de held en de toekomstige ziener. Swedenborg bedacht een werktuig om schepen over land te vervoeren, in een van die welhaast mythische oorlogen van Karel XII waarover Voltaire zo mooi heeft geschreven. Ze konden de oorlogsschepen verplaatsen over een afstand van twintig mijl.

Later verhuisde hij naar Londen, waar hij de vakken timmerman, schrijnwerker, typograaf en instrumentmaker leerde. Ook tekende hij kaarten voor wereldbollen.

Hij was dus een practicus bij uitstek. En ik denk aan een opmerking van Emerson; die luidt dat niemand een werkelijker leven heeft geleid dan Swedenborg. Het is noodzakelijk dat we dit weten, dat we al die wetenschappelijke en praktische arbeid van hem in hun samenhang zien. Hij was bovendien politicus; hij was rijkssenator. Op zijn vijfenvijftigste had hij al zo'n vijfentwintig banden over mineralogie, anatomie en geometrie het licht doen zien.

Toen vond het voornaamste voorval van zijn leven plaats. Het voornaamste voorval in zijn leven was een openbaring. Die openbaring kreeg hij in Londen, en was voorafgegaan door dromen, die in zijn dagboek staan opgetekend.

Ze zijn niet gepubliceerd, maar wij weten dat het erotische dromen waren.

En daarna kwam de visitatie, die sommigen hebben beschouwd als een aanval van krankzinnigheid. Maar dat wordt weersproken door de helderheid van zijn werk, door het feit dat we geen moment het gevoel hebben dat we te maken hebben met een krankzinnige. Hij schrijft altijd met grote duidelijkheid, wanneer hij zijn leer uiteenzet.

In Londen kwam een onbekende die hem op straat was gevolgd zijn huis binnen en vertelde hem dat hij Jezus was, dat de Kerk in verval was - net als de joodse kerk toen Jezus Christus op het toneel verscheen -, en dat hij de plicht had de Kerk te vernieuwen door een derde kerk te scheppen, die van Jeruzalem.

[p. 60]

Dit lijkt allemaal ongerijmd, ongelooflijk, maar wij hebben Swedenborgs werk. En dat werk is heel uitgebreid, geschreven in een heel kalme stijl. Hij redeneert nergens. Wij kunnen denken aan die uitspraak van Emerson, die luidt: Argumenten overtuigen niemand. Swedenborg zet alles uiteen met gezag, met kalm gezag.

Welnu, Jezus vertelde hem dat hij hem de missie toevertrouwde om de Kerk te vernieuwen en dat hem was toegestaan de andere wereld te bezoeken, de wereld van de geesten, met zijn talloze hemelen en hellen. Dat hij de plicht had de Heilige Schrift te bestuderen. Voor hij iets neerschreef, wijdde hij twee jaar aan de studie van de Hebreeuwse taal, want hij wilde de oorspronkelijke teksten lezen. Hij bestudeerde de teksten opnieuw, en meende daarin de grondslag van zijn leer te vinden, een beetje op de manier van de kabbalisten, die voor wat ze zoeken bewijsgronden vinden in de heilige tekst.

Laten we, voor alles, kijken naar zijn visioen van de andere wereld, zijn visioen van de persoonlijke onsterfelijkheid, waarin hij geloofde, en wij zullen zien dat dat allemaal is gebaseerd op de vrije wil. In Dante's Divina Commedia - dat literair zo mooie werk - eindigt de vrije wil op het moment van de dood. De doden zijn veroordeeld door een gericht en verdienen de hemel of de hel. In Swedenborgs werk gebeurt juist niets van dat al. Hij vertelt ons dat een mens als hij sterft zich er geen rekenschap van geeft dat hij is gestorven, aangezien alles om hem heen gelijk is gebleven. Hij bevindt zich in zijn huis, ontvangt bezoek van zijn vrienden, loopt door de straten van zijn stad, en bedenkt niet dat hij is gestorven; maar later begint hij iets te merken. Hij begint iets te merken dat hem aanvankelijk verheugt maar later verontrust: alles, in de andere wereld, is krachtiger dan in deze.

Wij denken aan de andere wereld als iets wazigs, maar Swedenborg vertelt ons dat het precies andersom is, dat de gewaarwordingen in de andere wereld veel krachtiger zijn. Er zijn, bij voorbeeld, meer kleuren. En als wij bedenken dat in Swedenborgs hemel de engelen, hoe dan ook, altijd met het aangezicht naar de Heer staan, kunnen wij ook denken aan een soort vierde dimensie. In ieder geval vertelt Swedenborg ons bij herhaling dat de andere wereld veel krachtiger is dan deze. Er zijn meer kleuren, er zijn meer vormen. Alles is concreter, alles is tastbaarder dan in deze wereld. En wel zozeer - zegt hij - dat deze wereld, vergeleken met de wereld die ik heb gezien bij mijn talloze omzwervingen door hemelen en hellen, als een schaduw is. Het is als leefden wij in de schaduw.

Hier denk ik aan een uitspraak van Augustinus. In zijn De Civitate Dei zegt Augustinus dat het zinnelijk genot in het Paradijs ongetwijfeld heviger was dan hier, want men kan niet veronderstellen dat de val iets ten goede heeft veranderd. Hij spreekt van de vleselijke geneugten in de hemelen en hellen van de andere wereld en zegt dat ze veel krachtiger zijn dan die van hier.

Wat gebeurt er wanneer een mens sterft? Aanvankelijk geeft hij zich er geen rekenschap van dat hij is gestorven. Hij zet zijn gebruikelijke bezigheden voort, hij krijgt bezoek van zijn vrienden, praat met hen. En dan, langzaamaan, zien de mensen tot hun schrik dat alles krachtiger is, dat er meer kleuren zijn. De mens denkt: Ik heb al die tijd in de schaduw geleefd, en nu leef ik in het licht. En dat kan hem even verblijden.

En dan komen er onbekenden op hem af en praten met hem. En die onbekenden zijn engelen en duivels. Swedenborg zegt dat de engelen niet door God zijn geschapen, dat de duivels niet door God zijn geschapen. Engelen zijn mensen die tot engelen zijn opgeklommen; duivels zijn mensen die tot duivels zijn afgedaald. De hele bevolking van de hemelen en van de hellen bestaat dus uit mensen, en die mensen zijn nu engelen en zijn nu duivels.

Welnu, de engelen komen op de dode af. God veroordeelt niemand tot de hel. God wil dat alle mensen worden gered.

Maar tegelijkertijd heeft God de mens de vrije wil gegeven, het vreselijke voorrecht zichzelf tot de hel te verdoemen, of de hemel te verdienen. Dat wil zeggen dat Swedenborg de leer van de vrije wil - die in de orthodoxe leer bij de dood ophoudt - tot na de dood laat voortbestaan. Er is dus een tussengebied, dat het gebied van de geesten is. In dat gebied bevinden zich de mensen, bevinden zich de zielen van wie gestorven zijn, en zij praten met engelen en met duivels.

Dan komt dat moment dat een week kan duren, een maand kan duren, vele jaren kan duren; wij weten niet hoe lang het kan duren. Op dat moment besluit de mens een duivel te worden, of ten slotte een duivel of een engel te worden. In een van de gevallen verdient hij de hel. Dat gebied is er een van dalen en daarna van kloven. Dat kunnen laag gelegen kloven zijn, die in verbinding staan met de hellen; of hoger gelegen kloven, die in verbinding staan met de hemelen. En de mens zoekt, praat en volgt het gezelschap van wie hem aanstaan. Als hij een duivelse gemoedsgesteldheid heeft, verkiest hij het gezelschap van de duivels. En als hij een engelachtige gemoedsgesteldheid heeft dat van de engelen. Als u een uiteenzetting van dit alles wilt die stellig veel welsprekender is dan de mijne, zult u die vinden in het derde bedrijf van Man and Superman, van Bernard Shaw.

Merkwaardig dat Shaw Swedenborg nergens noemt. Ik voor mij geloof dat hij het uiteindelijk toch deed via zijn eigen leer. Want in John Tanners systeem staat de leer van Swedenborg vermeld, maar zonder dat diens naam valt. Ik vermoed dat het geen onbetamelijkheid van Shaw was maar dat hij hem uiteindelijk oprecht geloofde. Ik vermoed dat Shaw tot de zelfde conclusies is gekomen via William Blake, die de door Swedenborg voorzegde heilsleer beproeft.

Goed. De mens praat met engelen, de mens praat met duivels, en de ene groep trekt hem meer aan dan de andere; dat hangt van zijn gemoedsgesteldheid af. Wie zichzelf tot de hel verdoemen - want God verdoemt niemand - voelen zich

[p. 61]

De hel (detail), fresco van Nardo di Cione

aangetrokken tot duivels. Wat zijn dat dan wel voor hellen? De hellen hebben, volgens Swedenborg, verschillende aanblikken. De aanblik die ze voor ons zouden hebben, of voor de engelen. Het zijn moerassige gebieden met steden die door branden verwoest lijken; maar daar voelen de verdoemden zich gelukkig. Ze voelen zich gelukkig op hun manier, dat wil zeggen, ze zijn vol haat en er is geen monarch in dat rijk; ze zweren voortdurend samen tegen anderen. Het is een wereld vol lage politiek, van samenzwering. Dat is de hel.

Vervolgens hebben we de hemel, die het tegenovergestelde is en symmetrisch bij de hel past. Volgens Swedenborg - en dit is het onwaarschijnlijkste gedeelte van zijn leer - zou er tussen de helse krachten en de engelenkrachten een evenwicht bestaan, dat voor het voortbestaan van de wereld noodzakelijk is. In dat evenwicht is het altijd God die beveelt. God laat toe dat de helse geesten zich in de hel bevinden omdat ze alleen in de hel gelukkig zijn.

En Swedenborg vertelt ons het geval van een duivelse geest die opklimt tot de hemel, de geur van de hemel opsnuift, de gesprekken in de hemel hoort, en alles komt hem gruwelijk voor. De geur komt hem voor als walgelijke stank, het licht komt hem zwart voor. Dan keert hij terug naar de hel want alleen in de hel is hij gelukkig. De hemel is de wereld van de engelen. Swedenborg voegt er aan toe dat de hele hel de vorm van een duivel heeft, en de hemel de algemene vorm van een engel. De hemel bestaat uit engelengemeenschappen en daar is God. En het zinnebeeld van God is de zon.

Oftewel de zon hoort bij God en de slechtste hellen zijn de Westelijke en die van het Noorden. De hellen naar het Oosten en Zuiden toe zijn daarentegen vriendelijker. Niemand is tot ze verdoemd. Iedereen zoekt de gemeenschap die hij wil, zoekt de gezellen die hij wil, en hij zoekt al naar gelang de geneigdheid die zijn leven heeft beheerst.

Zij die in de hemel komen hebben een verkeerd beeld. Ze denken dat ze in de hemel voortdurend zullen bidden; en ze mogen ook bidden, maar na verloop van enkele dagen of weken krijgen ze er genoeg van: ze beseffen dat dat de hemel niet is. Dan vleien ze God; ze prijzen hem. God houdt er niet van gevleid te worden. En die mensen krijgen er ook genoeg van God te vleien. Dan denken ze dat ze gelukkig kunnen worden door met de wezens die ze liefhebben te praten, maar na verloop van enige tijd begrijpen ze dat geliefde wezens en illustere helden even vervelend kunnen zijn in het andere als in dit leven. Ze krijgen er genoeg van en op dat moment beginnen ze aan het ware werk van de hemel. En hier denk ik aan een regel van Tennyson; die zegt dat de ziel geen gouden zetels verlangt, zij verlangt, simpelweg, dat haar de gave wordt verleend door te gaan en niet te hoeven stoppen.

Swedenborgs hemel is dus een hemel van liefde en, bovenal, een hemel van arbeid, een onzelfzuchtige hemel. Elk van de engelen werkt voor de anderen; allen werken voor de overigen. Het is geen passieve hemel. Het is evenmin een beloning. Als iemand de gemoedsgesteldheid van een engel heeft, krijgt hij de hemel en is daar op zijn gemak. Maar er is een ander, veel belangrijker verschil in Swedenborgs hemel: zijn hemel is bij uitstek verstandelijk.

Swedenborg vertelt het aandoenlijke verhaal van een man die zich tijdens zijn leven heeft voorgenomen de hemel te verdienen; hij heeft derhalve afgezien van alle zinnelijke geneugten. Hij heeft zich teruggetrokken op een eenzame plaats. Daar houdt hij zich van alles afgezonderd. Hij heeft gebeden, hij heeft om de hemel gebeden. Dat wil zeggen, dat hij allengs verarmd is. En wanneer hij sterft, wat gebeurt er dan? Wanneer hij sterft, komt hij in de hemel, maar in de hemel weten ze geen raad met hem. Hij probeert de gesprekken van de engelen te volgen, maar hij begrijpt ze niet. Hij probeert de kunstzinnige vaardigheden te leren. Hij probeert alles te horen. Hij probeert alles te leren maar het lukt hem niet, omdat hij zichzelf heeft verarmd. Hij is, eenvoudig, een rechtschapen maar mentaal arm mens. En dan verlenen ze hem als gave het vermogen een beeld te projecteren: de woestijn. In de woestijn bad hij zoals hij op aarde placht te bidden, maar zonder zich van de hemel los te maken, want hij weet dat hij zich de hemel onwaardig heeft betoond met zijn boetvaardigheid, omdat hij zijn leven heeft verarmd, omdat hij niet heeft toegegeven aan de genietingen van het leven, wat ook een vorm van kwaad is.

Dit is iets nieuws van Swedenborg. Want men heeft altijd gedacht dat de redding van ethische aard is. Men denkt dat een mens wordt gered, als hij maar rechtschapen is. Het Koninkrijk der hemelen is voor de armen van geest, et cetera. Dat is de boodschap van Jezus. Maar Swedenborg gaat verder. Hij zegt dat dat niet voldoende is, dat een mens zich ook verstandelijk moet redden. Hij stelt zich de hemel bovenal voor als een reeks theologische gesprekken tussen de engelen. En als een mens die gesprekken niet kan volgen is hij de hemel onwaardig. In dat geval moet hij alleen leven. En dan zal William Blake komen, die er een derde redding aan toe

[p. 62]

voegt. Hij zegt dat we ons ook via de kunst kunnen - of moeten - redden. Blake legt uit dat Christus ook kunstenaar was, aangezien hij niet predikte met woorden maar met gelijkenissen. En gelijkenissen zijn, uiteraard, esthetische uitingen. Dat wil zeggen, dat de redding tot stand zou komen via de intelligentie, via de ethiek en via kunstbeoefening.

En hier denken wij aan enkele van de zinnen waarin Blake, op de een of andere wijze, Swedenborgs lange spreuken heeft getemperd; wanneer hij, bij voorbeeld, zegt: De dwaas zal de hemel niet betreden, hoe heilig hij ook is. Of: Heiligheid moet worden afgeworpen; men moet zich kleden met intelligentie.

We hebben dus die drie werelden. We hebben de wereld van de geest en vervolgens, na verloop van een zekere tijd, heeft een mens de hemel verdiend, heeft een mens de hel verdiend. De hel wordt werkelijk geregeerd door God, die dat evenwicht nodig heeft. Satan is, eenvoudig, de naam van een gebied. De duivel is eenvoudig een wisselend personage, aangezien de hele wereld van de hel een wereld is van samenzweringen, van personen die elkaar haten, die zich aaneensluiten om iemand anders te bestoken.

Vervolgens praat Swedenborg met diverse mensen in het paradijs, met diverse mensen in de hellen. Dat alles is hem geoorloofd om de nieuwe kerk te stichten. En wat doet Swedenborg? Hij preekt niet; hij publiceert boeken, anoniem, geschreven in een sober en dor Latijn. En hij verspreidt die boeken. Zo verstrijken de laatste dertig jaren van Swedenborgs leven. Hij woont in Londen. Hij leidt een heel eenvoudig bestaan. Hij voedt zich met melk, brood en groenten. Soms komt er een vriend uit Zweden over en dan neemt hij een paar dagen vrij af.

Toen hij naar Engeland ging, wilde hij Newton leren kennen, want hij was erg geïnteresseerd in de nieuwe astronomie, de wet van de zwaartekracht. Maar hij heeft nooit kennis met hem gemaakt. Hij was erg geïnteresseerd in de Engelse poëzie. In zijn geschriften noemt hij Shakespeare, Milton en anderen. Hij prijst hen om hun verbeeldingskracht; met andere woorden, deze man had gevoel voor schoonheid. Wij weten dat hij wanneer hij landen bereisde - want hij reisde door Zweden, Engeland, Duitsland, Oostenrijk en Italië - de werkplaatsen, de arme buurten bezocht. Hij hield veel van muziek. Hij was een toenmalige gentleman. Hij werd ten slotte een rijk man. Zijn bedienden bewoonden de benedenverdieping van zijn huis, in Londen (het huis is kort geleden afgebroken), en ze zagen hem praten met de engelen of discussiëren met de duivels. In een tweespraak wilde hij nooit zijn denkbeelden opleggen. Hij stond vanzelfsprekend niet toe dat men met zijn visioenen spotte; maar hij wilde ze evenmin opleggen: veeleer probeerde hij het gesprek een andere wending te geven.

Er is een wezenlijk verschil tussen Swedenborg en de andere mystici. In het geval van Johannes van het Kruis hebben we heel krachtige beschrijvingen van extase. De extase wordt ons verhaald in termen van erotische ondervindingen of met wijnmetaforen. Bij voorbeeld, een mens die God vindt, maar God is hemzelf gelijk. Er is sprake van een metaforenstelsel. In het werk van Swedenborg is van dat alles geen sprake. Het is het werk van een reiziger die door onbekende landen is getrokken en deze kalm en minutieus beschrijft.

Daarom is hem lezen niet precies onderhoudend. Zijn boeken zijn verbazend en worden pas geleidelijk aan onderhoudend. Ik heb de vier delen Swedenborg gelezen die in het Engels zijn vertaald en uitgebracht bij de Everyman's Library. Ze hebben me verteld dat er een Spaanse vertaling is, een keuze, die is uitgebracht bij de Editora Nacional. Ik heb enkele korte notities over hem gezien, met name de schitterende lezing die Emerson heeft gegeven. Emerson heeft een reeks lezingen gehouden over representatieve mannen. Hij zette er boven: Napoleon of de man van de wereld; Montaigne of de scepticus; Shakespeare of de dichter; Goethe of de boekenmens; Swedenborg of de mysticus. Dat was de eerste inleiding tot het werk van Swedenborg die ik heb gelezen. Die lezing van Emerson, die de moeite waard is, doet Swedenborg niet helemaal recht. Iets in hem stond Emerson tegen: misschien dat Swedenborg zo pietluttig, zo leerstellig was. Want Swedenborg legt verschillende malen bijzondere nadruk op de feiten. Hij herhaalt het zelfde denkbeeld. Hij zoekt geen analogieën. Hij is een reiziger die door een zeer vreemd land is getrokken. Die door de talloze hellen en hemelen is getrokken en er nu over verhaalt.

Nu zullen we een ander onderwerp van Swedenborg bezien: de leer van de correspondenties. Ik voor mij houd het er op dat hij die correspondenties bedacht om zijn leer in de Bijbel terug te kunnen vinden. Hij zegt dat ieder woord in de Bijbel minstens twee betekenissen heeft. Dante geloofde dat er vier betekenissen waren voor iedere passage.

Alles moet worden gelezen en geïnterpreteerd. Bij voorbeeld, als het licht ter sprake komt, is dat licht voor hem een metafoor, een duidelijk symbool voor waarheid. Een paard wil zeggen intelligentie, omdat het ons brengt van de ene plaats naar de andere. Hij heeft een heel correspondentiestelsel. Daarin lijkt hij veel op de kabbalisten.

Hierna kwam hij op de gedachte dat alles in de wereld is gebaseerd op correspondenties: de schepping is een geheimschrift, een cryptografie die wij moeten interpreteren. Dat alle dingen eigenlijk woorden zijn, behalve de dingen die wij niet kunnen begrijpen en die wij letterlijk nemen.

Ik denk aan die vreselijke uitspraak van Carlyle, die Swedenborg niet zonder profijt heeft gelezen en zegt: De geschiedenis is een schrift dat wij voortdurend moeten lezen en schrijven. En het is waar: wij zijn voortdurend getuige van de geschiedenis en wij spelen onze rol. En wij zijn ook letters, ook wij zijn symbolen: Een goddelijke tekst waarin wij geschreven worden. Ik heb thuis een speciaal woordenboek. Je kunt er ieder woord van de Bijbel in opzoeken en zien wat de geestelijke betekenis is die Swedenborg er aan gaf.

Hij geloofde, uiteraard, bovenal in redding door de werken.

[p. 63]

Emanuel Swedenborg

Niet alleen in redding door de werken van de geest maar ook van het brein. In redding door de intelligentie. De hemel is voor hem, vooral, een hemel van lange theologische beschouwingen. Wat de engelen bovenal doen is praten. Maar ook is de hemel vol liefde. Trouwen is in de hemel toegestaan. Alles wat zinnelijk is in deze wereld is toegestaan. Hij wil niets weigeren noch verarmen.

Er is heden ten dage een swedenborgiaanse kerk. Ik geloof dat ergens in de Verenigde Staten een kristallen kathedraal staat. En er zijn enkele duizenden volgelingen in de Verenigde Staten, in Engeland (vooral in Manchester), in Zweden en in Duitsland. Ik weet dat de vader van William en Henry James swedenborgiaan was. Ik ben op swedenborgianen gestuit in de Verenigde Staten, waar een gemeenschap is die zijn boeken nog altijd uitgeeft en in het Engels vertaalt.

Merkwaardig dat Swedenborgs werk, al is het in vele talen vertaald - met inbegrip van het Hindoe en het Japans - niet meer invloed heeft gehad. Men is niet tot de vernieuwing gekomen die hij wilde. Hij dacht een nieuwe kerk te stichten, die voor het christendom zou zijn wat de protestantse kerk voor Rome is geweest.

Hij had in beide gedeeltelijk het geloof verloren. Toch kreeg hij niet die wijdverspreide invloed die hij had moeten hebben. Ik geloof dat dat allemaal hoort bij het Scandinavische lot. Bij voorbeeld, verschillende eeuwen voor Columbus ontdekken de vikings Amerika maar er gebeurt niets. De romankunst wordt in IJsland uitgevonden maar maakt geen school. We hebben figuren die wereldnamen zouden moeten zijn - Karel XII, bij voorbeeld -, maar wij denken aan andere veroveraars die militaire ondernemingen op hun naam hebben staan die misschien onderdoen voor die van Karel XII. Swedenborgs denken had de kerk in alle delen van de wereld moeten vernieuwen, maar het hoort bij dat Scandinavische lot dat het is als een droom.

Ik weet dat in de Biblioteca Nacional een exemplaar van De wereld, de hel en hun wonderen staat. Maar in sommige theosofische boekhandels zul je geen werken van Swedenborg vinden. Toch is hij veel complexer dan de andere mystici; die hebben ons alleen verteld dat ze in extase zijn geweest, en geprobeerd die extase op zelfs literaire wijze over te brengen. Swedenborg is de eerste onderzoeker van de andere wereld, een onderzoeker die wij serieus moeten nemen.

In het geval van Dante, die ons ook een beschrijving van Hel, van Louteringsberg en van Paradijs biedt, begrijpen we dat het om een literair verzinsel gaat. Wij kunnen niet echt geloven dat alles wat hij verhaalt terug te voeren is op een persoonlijke belevenis. Bovendien is daar het vers dat hem bindt: het vers kan hij niet hebben ondervonden.

In het geval van Swedenborg hebben we een uitgebreid oeuvre. Wij hebben boeken als De christelijke religie in de Goddelijke Voorzienigheid, en bovenal dat boek dat ik u allen aanbeveel over hemel en hel. Dat boek is vertaald in het Latijn, in het Engels, in het Duits, in het Frans en ik geloof ook in het Spaans. Daarin staat de leer verteld met grote helderheid. Het is absurd te denken dat een krankzinnige dat boek heeft geschreven. Een krankzinnige had niet zo duidelijk kunnen schrijven. Bovendien veranderde het leven van Swedenborg in die zin dat hij al zijn wetenschappelijke boeken opgaf. Hij dacht dat de wetenschappelijke studies een goddelijke voorbereiding waren geweest om de andere werken het hoofd te bieden.

Hij wijdde zich aan het bezoeken van hemelen en hellen, aan het praten met engelen en met Jezus, en vervolgens aan een verslag van dat alles in sereen proza, in een voor alles helder proza, zonder metaforen of overdrijvingen. Er zijn veel gedenkwaardige persoonlijke anekdotes, zoals die welke ik u vertelde over die man die de hemel wil verdienen maar alleen de woestijn kan verdienen omdat hij zijn leven heeft verarmd. Swedenborg nodigt ons allen uit ons te redden via een rijker leven. Ons te redden via rechtschapenheid, via deugd en ook via intelligentie.

En dan zal Blake komen, die er aan toevoegt dat een mens ook kunstenaar moet zijn om zich te redden. Dat betekent een drievoudige redding: wij moeten ons redden door goedheid, door rechtschapenheid; door abstracte intelligentie; en verder door de beoefening van kunst.

9 juni 1978

uit Borges oral (1979)

vertaling Barber van de Pol