Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2007 (nrs. 117-122)

[p. 179]

Over Joeri Olesja
Arthur Langeveld

Hij was er niet over uit op wie hij meer leek: op Beethoven of op Charley Chaplin, of toch eerder op Napoleon? In ieder geval was hij klein van stuk, stevig gebouwd met een groot hoofd en een breed voorhoofd. In de jaren veertig en vijftig kon je hem meestal aantreffen in ‘National’. Daar placht hij te resideren in het restaurant, aan een grote tafel voor het raam met uitzicht op het Kremlin. Hij was alcoholist en waar hij van leefde was iedereen een raadsel. In ieder geval was hij erg goed in geld ‘lenen’ van beter gesitueerde kennissen. Tien, vijftien roebel, een enkele keer twintig of vijfentwintig als hij geluk had, en zijn dag was weer goed. Iets nieuws was er al jaren niet meer van zijn hand verschenen. Twintig jaar lang - van 1935 tot 1956 - was zijn naam überhaupt taboe geweest in de Sovjetunie. Als door een wonder was hij erin geslaagd de Stalinterreur en de Tweede Wereldoorlog te overleven. Pas na 1956, toen de ‘dooi’ onder Chroesjtsjov inviel, werden de werken waarmee hij in de jaren twintig beroemd was geworden weer herdrukt. Dat waren een korte roman, Afgunst, een kinderboek, De drie dikzakken, en een paar verhalen. Dit plus enkele toneelstukken waarvan er één, De lijst van weldaden, in 1931 is opgevoerd onder regie van Meyerhold, een paar scenario's, een toneelbewerking van Dostojevski's De idioot en wat kortere publicistische werken, vormde op dat moment zijn gehele oeuvre. Zijn toneelwerk heeft geen repertoire gehouden, maar Afgunst geldt nog steeds als een van de meesterwerken van het sovjetmodernisme uit de jaren twintig en ook De drie dikzakken is in Rusland een klassieker, een van die zeldzame boeken die een publiek van acht tot tachtig blijven aanspreken.

Joeri Olesja werd geboren in 1899 - zeventig jaar na de dood van Napoleon, vermeldde hij er graag bij - in Jelizavetgrad, een kleine stad in Oekraïene. Toen hij drie was verhuisde het gezin naar Odessa, en in die zuidelijke havenstad met zijn kosmopolitische bevolking heeft hij zijn jeugd doorgebracht. De Olesja's kwamen uit Polen, Pools was ook zijn moedertaal. In Odessa ging hij naar het gymnasium waar hij eindexamen deed in 1917, het jaar van de Russische revolutie. De burgeroorlog die hierop volgde ging ook aan Odessa niet onopgemerkt voorbij. In 1919 stierf zijn zuster Wanda aan tyfus, waarmee haar broer haar had besmet, althans naar eigen zeg-

[p. 180]

gen. In 1921 verhuisde Olesja naar Charkov en een jaar later kregen zijn ouders toestemming naar Polen te gaan, dat in 1918 onafhankelijk was geworden. Joeri bleef alleen achter in Rusland. Zijn ouders heeft hij nooit teruggezien maar wel is hij zijn levenlang met hen blijven corresponderen. In 1922 vertrok hij naar Moskou waar hij medewerker werd aan het blad ‘Goedok’ (Stoomfluit), het bedrijfsblad van de spoorwegen, waaraan overigens ook Michail Boelgakov, de later auteur van De meester en Margarita, meewerkte. Voor ‘Goedok’ schreef hij naast gewone artikelen ook feuilletons op rijm waarmee hij veel furore maakte.

In 1924 schreef hij De drie dikzakken, nog steeds in Rusland zijn populairste werk. Het is een sprookjesachtige avonturenroman waarin hij erin slaagt op speelse wijze een positief beeld van de Russische Revolutie te geven. Het boek werd meteen een groot succes en Olesja werd opgenomen in de kring van jonge sovjetschrijvers. In 1927 volgde een tweede meesterwerk, de korte roman Afgunst, waarin de kwestie van het nieuwe tegenover het oude Rusland wat minder ondubbelzinnig wordt behandeld. Van de zes personages die in het boek optreden behoren er drie tot de ‘nieuwe mens’, de burgers die steunpilaren zijn van de nieuwe Sovjetunie, en drie tot de oude, de dichters en bohémiens, de nietsnutten en kankeraars die voor de nieuwe maatschappij van geen enkel nut zijn. De laatste zijn niet zozeer contrarevolutionairen die de nieuwe orde daadwerkelijk bestrijden, als wel mensen die zich op zijn zachtst gezegd ongemakkelijk voelen temidden van het ongebreidelde optimisme van de nieuwe tijd, veel kritiek hebben op het ongeremde vooruitgangsgeloof waardoor deze wordt gekenmerkt en op de bureaucratische nachtmerrie waarin deze bezig is te veranderen, maar die zelf geen alternatief hebben. Ze zijn ‘overblijfselen van het verleden’ zoals dat in de Sovjetunie toen heette. Doordat Olesja het verhaal grotendeels vanuit hun optiek vertelt, worden de positieve helden, ondanks of juist door alle bewondering die de anderen voor hen voelen, onwillekeurig toch geïroniseerd.

Een bohémien die in de verkeerde tijd was verdwaald, dat leek ook steeds meer Olesja's eigen positie in de Sovjetunie. Opgegroeid in de tamelijk liberale - ‘kleinburgerlijk’ noemt hij het zelf, bewust of onbewust gebruik makend van de sovjetterminologie - atmosfeer die in de eerste twee decennia van de twintigste eeuw in Odessa heerste, kon hij maar slecht wennen aan de meedogenloosheid en het fanatisme van de nieuwe tijd. In de jaren

[p. 181]

twintig was er nog ruimte voor de fellow travellers: mensen die een afwachtende houding aannamen ten opzichte van het nieuwe regime, die de nieuwe machthebbers accepteerden maar zich wel het recht van kritiek voorbehielden. Zo iemand, dan was Olesja een fellow traveller in hart en nieren, iemand die niet zonder bewondering keek naar de omwenteling die om hem heen plaatsgreep, naar het totaal nieuwe land dat voor zijn ogen ontstond, maar die toch niet echt enthousiast werd. Een agnost die zo graag zou willen geloven maar het niet kon.

Aan het einde van de jaren twintig, met het aan de macht komen van Stalin, verhardde de politieke situatie in de Sovjetunie. In 1932 werd de Schrijversbond opgericht en kwamen er steeds dwingender richtlijnen waaraan een literair werk moest voldoen. Op het grote schrijverscongres van 1934 kregen deze richtlijnen een naam: het socialistisch realisme. Een literair werk moest voortaan een positieve held hebben die een voorbeeldfunctie had, het moest de partijlijn volgen, voor een breed publiek toegankelijk zijn (lees: geen modernistische fratsen bevatten) en een beschrijving geven van een samenleving zoals die spoedig onder het socialisme werkelijkheid zou worden. Op dit congres voerde ook Olesja het woord. Zijn rede was een van de interessantste en eerlijkste op dit propagandafestijn. Hij bekende dat hij, ook al deed hij nog zo zijn best zich aan de nieuwe omstandigheden aan te passen en de idealen van de nieuwe samenleving tot de zijne te maken, toch de ‘oude mens’ in zichzelf niet kon onderdrukken. De nostalgie naar het vroegere leven was gebleven.

‘Het was het eerste vijfjarenplan... Dat was niet mijn thema. Ik had naar een bouwplaats kunnen gaan, op een fabriek temidden van de arbeiders leven, hen in een reportage of een roman kunnen beschrijven, maar dat was niet mijn thema, het was niet het thema dat mij in het bloed zat, dat was verbonden met mijn adem. Bij dit thema zou ik geen echte kunstenaar kunnen zijn. Ik zou gelogen, gefantaseerd hebben, ik zou niet wat men noemt geïnspireerd zijn geweest... Ik vind het moeilijk het karakter van een arbeider, een revolutionaire held te doorgronden. Ik kan dat zelf niet zijn. Dat gaat mijn krachten, mijn begrip te boven, daarom schrijf ik daar niet over.’

Verderop in zijn voordracht hield hij een pleidooi voor meer humanisme, volgens hem was het communisme niet alleen een economisch maar ook een moreel systeem. De nieuwe generatie, de jonge mannen en vrouwen

[p. 182]

die nu opgroeien zullen deze kant van het communisme gaan belichamen, aldus Oljesja. Deze oproep tot humanisme vond enige weerklank, voor de rest werd hij natuurlijk door de communistische diehards als een dromer en ‘idealist’ beschouwd.

Al gauw bleek dat humanisme wel het laatste was wat de sovjetstaat zijn inwoners te bieden had. Kort na het schrijverscongres barstte de terreur in alle hevigheid los. Talrijke schrijvers en kunstenaars zouden hiervan het slachtoffer worden. Onder hen ook de Meyerholds, met wie Olesja zeer bevriend was geraakt. Zinaïda Rajch, Meyerholds beeldschone echtgenote en een heel bekend actrice, werd in 1938 op beestachtige wijze in hun woning vermoord. Meyerhold zelf verdween een jaar later in een kamp.

In de oorlog werd Olesja naar Asjchabad, de hoofdstad van Toerkmenië, geëvacueerd waar hij de rol van raadgever van jonge Toerkmeense schrijvers op zich nam. De naoorlogse jaren tot aan de dood van Stalin in 1953 behoren tot de meest troosteloze in de toch al zo droevige geschiedenis van Rusland. Al gauw werd alle hoop op een beter leven de kop ingedrukt en begon de terreur, die tijdens de oorlog op een lager pitje was gezet, weer onweerstaanbaar toe te nemen. Vooraanstaande kunstenaars als de componisten Sjostakovitsj en Prokofjev, de filmer Eisenstein, de dichteres Anna Achmatova en de humorist Zosjtsjenko werden het slachtoffer van felle hetzes in de pers. Het culturele leven beperkte zich hoofdzakelijk tot lofzangen op het Grote Genie der Mensheid. Pas na Stalins dood in 1953, maar pas echt in 1956, toen Chroesjtsjov de destalinisatie inzette, klaarde de lucht wat op.

Al die jaren schitterde de naam van Olesja in de Sovjetunie door afwezigheid. Zoals hij zelf al had voorspeld verschenen er van zijn hand geen romans over arbeiders die waterkrachtcentrales bouwen en ook niet over poolvorsers of over geleerden die tot heil van de natie belangrijke ontdekkingen doen.

Maar dat wil niet zeggen dat hij niet schreef. ‘Geen dag zonder regel’ was zijn devies.

Olesja was inderdaad al die jaren rustig door blijven schrijven, geen afgeronde romans of verhalen, maar korte fragmenten over van alles en nog wat: jeugdherinneringen, mensen die hij gekend had, beschouwingen over literatuur, het leven en vooral over zichzelf en het schrijven, en tussen de regels door ook over de tijd waarin hij leefde:

[p. 183]

(189) ‘Ik heb respect voor Kozlovski. Opeens wordt hij belachelijk gemaakt in de krant. Ik weet niet wat ik moet... Respect hebben? Geen respect hebben? Ze leren me aan mijn mening te verbergen. Daardoor is het moeilijk, uitputtend om te leven. Ik denk dat ik, als ik in een of ander deeltje van Zwitserland terecht zou komen, verlicht door de zon met de bewegende (...) schaduw van een boom langs de weg - wel tot mezelf zou komen.’

Kort na zijn dood in 1960 is door de literatuurwetenschapper Viktor Sjklovski, die een vriend van Olesja was, in samenwerking met Olesja's weduwe uit de gigantische verzameling mappen met korte fragmenten een selectie gemaakt en uitgegeven met als titel het bovengenoemde devies van de schrijver, Geen dag zonder regel. Dit is sindsdien een gevleugeld woord geworden in Rusland. Sjklovski en mevrouw Olesja hebben hun keuze thematisch geordend: kinderjaren, Odessa, Moskou, ontmoetingen met beroemde tijdgenoten, over literatuur, diversen.

Hoewel het resultaat een van de opmerkelijkste boeken uit die tijd was, was het ook meteen al zonneklaar dat de minst controversiële stukken waren geselecteerd en dat ook daarin nog was ‘geredigeerd’. Misschien daarom heeft dit boek het nooit tot een Nederlandse vertaling gebracht. Het was te duidelijk een aftreksel van een ongetwijfeld interessanter origineel.

Pas vele jaren later, in 1999, is er in Moskou een veel uitgebreider keuze uit het overvloedige materiaal verschenen, ditmaal onder de titel Afscheidsboek. Nu werd pas duidelijk wat er in de oude uitgave allemaal was veranderd. Het ging soms om zeer kinderachtige, onbetekenende dingen die echter voldoende waren om een heel stuk te bederven. Zo vertelt Olesja dat toen hij een kleine jongen was er op een goede dag overal feestverlichting was en dat iedereen het had over de nieuwe ‘erfgenaam’ die zojuist was geboren. Gedoeld wordt op de geboorte van het jongste kind en enige zoon van tsaar Nicolaas ii in 1904. Het kind is gefascineerd door het hem onbekende woord ‘erfgenaam’. Die middag gaat zijn vader met hem naar de kapper en vraagt deze gekscherend om zijn ‘erfgenaam’ te knippen. De vijfjarige Olesja is stomverbaasd dat ook hij een erfgenaam is, wat valt er bij hen nou te erven? In de sovjetuitgave ontbreekt de passage over het feest ter gelegenheid van de geboorte van de tsarenzoon, daar vraagt de vader de kapper plompverloren om zijn ‘erfgenaam’ te knippen. Weg is het hele effect, de humor, wat overblijft is slechts een lichtelijk bevreemdend fragment.

Het was Olesja al omstreeks 1930 duidelijk dat hij in plaats van over stoot-

[p. 184]

arbeiders en kolchozboeren slechts over zichzelf kon schrijven. ‘Ik denk dat het enige werk dat ik kan schrijven dat van betekenis kan zijn, dat de mensen nodig hebben, een boek over mijn eigen leven is.’ In andere tijden en andere landen - in het Zwitserland van Olesja's dromen - zou dat niet het minste probleem hebben opgeleverd, maar in de Sovjetunie van de jaren dertig was een dergelijke onderwerpkeuze uit den boze. Egodocumenten waren daar alleen acceptabel wanneer ze van verdienstelijke revolutionairen afkomstig waren, die van een kleine bourgeois als Olesja maakten geen enkele kans. Maar dat wil niet zeggen dat Olesja's werk uniek was in de literatuur, zijn fragmentarische herinneringen en observaties sluiten heel goed aan bij bijvoorbeeld Schopenhauers Parerga en Paralipomena en wijzen vooruit naar bijvoorbeeld het werk van Pérec.

Zijn stukken waren niet alleen vanwege het genre onacceptabel. Er was nog iets veel belangrijkers. In de jaren dertig bereikte het ideologische fanatisme en de ideologische scherpslijperij een in de wereldgeschiedenis ongekend hoogtepunt. Niet iedereen kon daarin natuurlijk even gemakkelijk meegaan. Deze twijfelaars dreigden daarom buiten de maatschappij te vallen. Wanneer iedereen om je heen steeds maar eenstemmig vierentwintig uur per dag hetzelfde beweert en er iedere nacht mensen spoorloos verdwijnen, dan moet je wel heel sterk in je schoenen staan om je niet aan te passen. Niets is moeilijker dan om wanneer de hele maatschappij luid hetzelfde roept te blijven volhouden dat jij gelijk hebt en alle anderen gek zijn. Toch waren zulke mensen er. De dichters Osip Mandelstam en Daniil Charms waren zulke krachtige persoonlijkheden die wisten dat zij normale mensen waren die in een gekkenhuis verzeild waren geraakt. ‘Ik ben in de hemel verdwaald, wat moet ik doen’ luidt een regel van Mandelstam. Zij zijn dan ook beide slachtoffer geworden van de terreur.

Olesja was een minder sterke persoonlijkheid. Hij was van goede wil, hij wilde niets liever dan een goede communist zijn maar het was of dat hem fysiek onmogelijk was. Bij hem is het gevoel de enige normale in een gekkenhuis te zijn minder uitgesproken maar voor de goede lezer toch heel duidelijk. De verbazing over de wereld waarin hij, zoon van Poolse ‘kleinburgers’, terecht is gekomen spreekt voor de goede lezer uit bijna elke bladzijde.