De Gids. Jaargang 149

[p. 210]

Buitenlandse literatuur
Paul Celan

Ton Naaijkens
Paul Celan (1920-1970)

DU WIRFST MIR Ertrinkendem
Gold nach:
vielleicht lässt ein Fisch
sich bestechen.

Paul Celan

Celan zou als hij nog leefde, pas vijfenzestig jaar oud zijn. Meer nog dan nu al het geval is, zou zijn werk het trigonometrische punt van de naoorlogse Europese dichtkunst op zijn minst raken - vooral omdat men door zijn woorden geconfronteerd wordt met de grens waarop nog net of net niet meer poëzie kan ontstaan. Met name bij deze dichter wordt de vraag naar het bestaansrecht van de poëzie actueel.

Volgens Henri Michaux verscheen er om Celans mond steevast een glimlach als hem voorgehouden werd dat er na de verschrikkingen van deze eeuw, de wereldoorlogen en de atoombommen, van gedichten toch geen sprake meer kon zijn. Alsof die ‘sourire’ het positieve antwoord zowel sanctioneerde als bedenkelijk maakte. Soms lijkt het bovendien of Celan zich als de laatste dichter überhaupt beschouwde, en of hij door zijn dood in de Seine het spreken op het snijvlak van de verstomming zijn ultieme dimensie wilde geven.

Misschien dat de intensieve aandacht die Celan in de jaren tachtig wederom beschoren is, te maken heeft met een corresponderend tijdsgevoel, namelijk dat de mensheid bezig is aan haar slotakkoorden. Enkel ‘ein Spät-/ geräusch’ zou nog te horen zijn. In een recent opstel houdt Marlies Janz, die al eerder de klemtoon legde op de wel degelijke aanwezigheid van engagement in de zogenaamde ‘absolute poëzie’ en daardoor tegenwicht gaf aan een naar metafysische verten afdwalende uitleg van dit soort poëzie, een pleidooi voor een nuchterder kijk op Celans woorden. Als deze al steeds meer in de belangstelling komen te staan, zou men ze eerder moeten lezen als exponenten van een concrete historische ervaring: die van de confrontatie met het fascisme. Anders dan Janz komt mij de poëzie van de Duits-Roemeense dichter niet louter en alleen voor als een pleidooi voor een menswaardiger bestaan. Haar ontbreekt al met al de nodige harmonie om utopisch te zijn; veeleer legt zij getuigenis af van een proces waarin en ten behoeve waarvan zij ‘eerst en vooral zich zelf kruisigt’ (Bernhard Böschenstein).

Ook Celans zelfmoord wordt weleens als verlaat gevolg van de oorlog gezien. In de onlangs ook in het Nederlands verschenen roman Malina van Ingeborg Bachmann, gepubliceerd in 1971, komt een vreemdeling voor die een zwarte mantel draagt en in Celan-verzen spreekt. Deze vreemdeling wordt vijfentwintig jaar na het officiële einde van het Duitse fascisme het slachtoffer van een deportatie. Bachmann, die Celan goed heeft gekend en hem zeer bewonderde, verklaart de zelfmoord als een vorm van uitgestelde moord: de vreemdeling verdrinkt - op transport - in de Donau. ‘Die Meridiane wandern, noch immer,’ zou Celans

[p. 211]

commentaar geluid kunnen hebben, doortrokken als hij was van de idee dat niets zonder reden en samenhang geschiedt. Al eerder, in 1960 en 1963, had hij zelf de Europese rivieren in elkaar over laten vloeien, alsof zij een omlijsting vormen van het continent en dit kleiner maken. De rivieren krijgen de functie van meridianen, en de ‘meridiaan’ is een centraal begrip uit Celans poëtica. De Meridiaan is ook de titel van de toespraak die de dichter hield toen hij in 1960 de Büchner-prijs ontving en waarin hij onder meer beweert dat via taal lijnen kunnen worden uitgezet die tot ‘ontmoetingen’ voeren en existentiële distanties opheffen. In het volgende fragment zien we dat geconcretiseerd:

Von der Brückenquader,
von der
er ins Leben hinüberprallte,
flügge
von Wunden, - vom
Pont Mirabeau.
Wo die Oka nicht mitfliesst. Et quels
amours! (Kyrillisches, Freunde, auch das
ritt ich über die Seine,
ritts übern Rhein.)

Celan heeft het hier niet over zichzelf maar over een boomstam die een schrijftafel wordt en een vlot, en over anderen, dichters die hij vertaalde. Het is een gedicht uit het begin van de jaren zestig en het lijkt vooruit te lopen op zijn zelfmoord. Maar wie of wat daar ook van de Pont Mirabeau de Seine in springt, het heeft een intermediaire functie en verbindt Parijs, de woonplaats van de dichter en van de geciteerde Apollinaire, met het oosten van Europa waar de dichter vandaan kwam, waar de Oka stroomt en de ballinge Marina Tsvetajeva woonde voor zij naar Parijs moest vluchten. Deze dichteres keerde tenslotte naar Rusland terug, pleegde er zelfmoord en ligt daar nu in dezelfde bodem begraven als de door Celan vertaalde en bewonderde Osip Mandelsjtam.

Een macaber beeld: al die dode dichters die via de Europese rivieren nader tot elkaar drijven. Een begrijpelijk beeld echter als men weet dat Celan deze eenwording, al vertalend en dichtend, bij uitstek wilde. Hij beschouwde de meridiaanse verbinding ook als thuiskomst en zag het gedicht als de laatste plaats waar zoiets kon geschieden. Zo komt zijn dood in een ander licht te staan. Van de postume bundel Schneepart (1971), die zo heet alsof de dichter de andere ‘meesters van ijs en steen’ definitief vergezelt en aldus in zijn ‘lit de neige, dans son “Schneebett” désolé, désesperant, admirablement dur’ (Michaux) zijn laatste partij blaast, is elk gedicht te lezen als een verklaring en benadering van de eigen dood.

WARUM DIESES JÄHE ZUHAUSE, mittenaus, mittein?
Ich kann mich, schau, in dich senken, gletschrig,
du selbst erschlägst deine Brüder: eher als sie
war ich bei dir, Geschneete.

Naar aanleiding van de dood van zijn vriend Celan beweerde Hans Mayer dat voor deze dichter het verleden even permanent aanwezig was als alles wat hij ooit beleefd, ervaren of gelezen had. Mayer heeft op het titelblad van zijn Jesenin-uitgave een opdracht van Celan, de vertaler, staan waarin deze al in 1961 citeert uit een van Jesenins afscheidsgedichten: ‘Wir entfernen uns.’ Mayer sluit zich aan bij de constatering dat Celans ‘vertrek’ correspondeerde met de stand van zijn poëzie, waar de taal van alledag langzaam uit verdween en de overblijvende taal ‘reikte tot aan de grens van het verstommen’. Celan dichtte als iemand die voortdurend afscheid van het leven nam. Wil men de Franse dichter Yves Bonnefoy geloven, dat Celan Mandelsjtam ‘heroïscher’ zou hebben gevonden omdat deze in een kamp was omgekomen, dan traden op 20 april 1970, via de Seine, de Elbe, de Donau en de Wolga, de meridianen pas echt in werking. En is het verder toeval dat al in 1960 de dichter Johannes Bobrowski (1917-1965) in zijn privé-bloemlezing, die onlangs gepubliceerd werd, van Celans ge-

[p. 212]

dicht ‘Oben, geräuschlos’ de regels 13 en 14 aankruiste: ‘Wasser: welch/ ein Wort. Wir verstehen dich, Leben?’

Enkele jaren voor zijn dood schreef Celan naar aanleiding van de publikatie van Fadensonnen (1968) aan de schrijver Arno Reinfrank: ‘Mijn laatste boek wordt alom als uitermate verhullend beschouwd. Geloof me - elk woord is met directe realiteitszin geschreven. Maar nee, daar willen ze gewoon niet aan.’ Het werd Celan vaak verweten dat hij onbegrijpelijk was, en hij kon ongemeen fel reageren als men zijn hermetisme te berde bracht. ‘In het geheel niet hermetisch,’ schijnt voor in het exemplaar van een bundel te staan die hij aan zijn Engelse vertaler Michael Hamburger ten geschenke gaf. Hamburger zou de door hem bewonderde dichter later ten volle bijvallen door in het voorwoord van zijn Celan-vertalingen te schrijven dat de gedichten geenszins hermetisch van opzet zijn: anders zouden ze juist toegankelijker zijn, omdat de lezer zich dan de poging tot ontcijfering had kunnen besparen.

Men zou Celan een in alle opzichten ‘modernistisch’ schrijver kunnen noemen omdat hij ‘zinvolheid’ ontwerpt en geen leesteken zonder zin blijkt te zijn. Hij wilde zo precies en helder mogelijk zijn of, om een geliefkoosd beeld te gebruiken, zo diafaan als een kristal, met alle consequenties vandien, inclusief de talloze hoeken van lichtval die de glazen steen biedt.

In veel herinneringen aan de dichter komt telkens naar voren hoe opgetogen deze bijvoorbeeld kon zijn over de verschillende betekenissen van een woord als ‘Lichtzwang’, de titel van een bundel uit 1970. De betekenissen worden door de woordcombinaties zelf gegenereerd, maar Celan vond ze ook in de woordenboeken die hij gebruikte en las, op zoek als hij steeds was naar het ‘slijpvlak’ waarop een gedicht een andere wending kon nemen. Celan gebruikte diverse ethymologische woordenboeken en de grote essayistische lexica van Adelung en de gebroeders Grimm. Bovendien riep hij, opgegroeid als hij was op het kruispunt van verschillende talen, in zijn poëzie graag de interferenties met andere talen op. Men weet dat hij Pawlowsky's Russisch-Duitse woordenboek gebruikte en kan uit sommige woordkeuzes opmaken dat de Frans-Duitse encyclopedische glossaire van Sachs-Villatte werd geraadpleegd. Elk woord wordt aan alle kanten afgetast en ontwikkelt bovendien een eigen geschiedenis.

Het meest kenmerkend voor Celans poëzie is zijn permanente kennis van al wat hij ooit vertaald en geschreven heeft. In zijn late poëzie, die van een veertiger nota bene, speelt hij die eigenschap extreem tegen haar zelf uit. De tekens die hem houvast bieden, moeten in dezelfde ademtocht meteen ook ongeldig verklaard worden. De moeilijkheidsgraad van de poëzie wordt erdoor versterkt. Steeds intensiever wordt er een beroep gedaan op de kracht van het afzonderlijke woord en steeds nadrukkelijker wordt de vraag naar wat op een eigenlijk niveau bedoeld zou zijn, afgewezen.

Paul Celan is een dichter uit de Boekovina, het noordelijkste deel van Moldavië aan de oostflank van de Boskarpaten, van oudsher een land met veel bevolkingsgroepen. In 1774, toen het een provincie van het Habsburgse rijk was, woonden er onder anderen Oekraïeners, Roemenen, joden, Duitsers en Slaven. Toen het ‘land der beuken’ in 1918 bij Roemenië werd ingelijfd, probeerden de minderheden een eigen status te verkrijgen. Vanaf 1920, het geboortejaar van Paul Antschel, zoals de dichter feitelijk heet, nam Roemenië het heft in handen. Duits werd de voertaal op de joodse scholen, Hebreeuws en Jiddisch keuzevakken. Eind jaren twintig moesten de examens in het Roemeens worden afgelegd. In 1940 werd de Boekovina, een land met een rijk cultureel leven, door Russische troepen bezet. De Russen trokken zich, na ettelijke deportaties naar Siberië (naar verluidt op 13 juni 1941 ongeveer 4000 personen) te hebben gerealiseerd, eind juni 1941 terug. Een maand later kwamen de Roemenen terug, dit keer onder Duits commando en met alle

[p. 213]

gevolgen vandien.

Sovjetrusland bezette de streek in het voorjaar van 1944 voor de tweede keer. Gedurende de Duitse bezetting werd Celan te werk gesteld in het kamp Tabareşti, waar hij voornamelijk moest ‘schaufeln’. Celans ouders, Oosteuropese joden die afhankelijk van de politieke constellatie in de Boekovina, Oost-Galicië, Bohemen en Moravië hun tenten opsloegen, kwamen in de concentratiekampen om. Celans moeder door een nekschot, uitgevoerd door een lid van de Organisation Todt. Het gedicht ‘Nähe der Gräber’ (1941) is een van de vele gedichten waarin de dichter zijn moeder gedenkt. Het eindigt met de regels

Und duldest du Mutter, wie einst, ach, daheim,
den leisen, den deutschen, den schmerzlichen Reim?

Ook na deze navrante vraag heeft Celan steeds gezegd dat hij niet anders dan in zijn ‘moedertaal’ kon dichten, ook al was het de taal van de moordenaars van zijn moeder.

De gespannen verhouding tot de Duitse taal is echter altijd aan de gedichten af te lezen. Het enige ‘fraaie’ gedicht dat hij schreef, de beroemde ‘Todesfuge’, ontleent er zijn macaberheid aan. De laatste vijftien jaar van zijn leven heeft Celan geweigerd het gedicht dat hem beroemd maakte voor te dragen. De Duitse poëzie is ‘nuchterder, feitelijker geworden,’ stelt hij in 1958 naar aanleiding van een vraag van de Librairie Flinker vast. ‘Ze wantrouwt het “mooie”, ze probeert waar te zijn. Het is (...) een “wredere” taal, een taal die (...) haar “muzikaliteit” daar onderbrengt waar zij niets meer gemeen heeft met de “schone klanken” die nog min of meer onbekommerd opklonken ter begeleiding van en naast het meest vreselijke.’ Men hoort de echo van de beroemdste dichtregels:

Er ruft spielt süsser den Tod der Tod ist ein ein Meister aus Deutschland
er ruft streicht dunkler die Geigen dann steigt ihr als Rauch in die Luft
dann habt ihr ein Grab in den Wolken da liegt man nicht eng

Na de oorlog volgde Celan, eerst in Wenen, later in zijn ballingsoord Parijs, de Duitse Wiedergutmachungs-politiek. Zijn versie van een Mandelsjtam-gedicht, in vergelijking met de lineaire vertaling in de eerste regel zeer aangescherpt, geeft de omvang van de existentiële problematiek duidelijk weer:

DIESE NACHT: NICHT GUTZUMACHEN,
bei euch: Licht, trotzdem.
Sonnen, schwarz, die sich entfachen
vor Jerusalem.

Sonnen, gelb: grössres Entsetzen -
schlaf eiapopei.
Helles Judenhaus: sie setzen
meine Mutter bei.

Sinds enige tijd verschijnen artikelen die het gehele oeuvre van Celan pretenderen te bestrijken. Toch blijken de omvangrijke studies van met name Dietlind Meinecke (Wort und Name bei Paul Celan, 1970) en Marlies Janz (Vom Engagement absoluter Poesie, 1976) naast de gedichten zelf de vruchtbaarste bronnen voor een nadere studie, en dit niet alleen omdat zij boordevol inzichten zijn die uit persoonlijk contact met de dichter zijn gewonnen. Er bestaan inmiddels zeer verhelderende opstellen van Peter Szondi (Celan Studien, 1973), van Bernhard Böschenstein, Peter Horst Neumann en Christoph Perels. In 1979 verscheen de eerste uitgebreide biografische schets: Israel Chalfen: Paul Celan. Eine Biographie seiner Jugend. Twee jaar geleden verschenen de Gesammelte Werke in vijf delen, bezorgd door Beda Allemann en Stefan Reichert, die binnenkort ook de historischkritische uitgave zullen presenteren. Vorig jaar werden in een luxe-uitgave de jeugdgedichten gepubliceerd (Gedichte 1938-1944, met een kort voorwoord van jeugdvriendin Ruth Kraft).

Zeer recent is een boek van Leonard Moore Olschner, dat uitgebreid ingaat op de door de Gesammelte Werke gebundelde vertalingen van Celan. Het boek, Der feste Buchstab (1985), toont

[p. 214]

aan wat al lang vermoed werd: dat de vertalingen allesbehalve los te zien zijn van Celans andere werk. Het boek vervult voor een gedeelte een wens die Celan in 1961 tegenover Hans Bender heeft geuit: ‘Misschien komt ooit de dag waarop men merkt dat ook mijn vertalingen en De meridiaan in het teken staan van de wet waaronder ik mij heb gesteld en gepresenteerd; het zijn stuk voor stuk ontmoetingen, ook hier ben ik met mijn bestaan ter sprake gegaan.’

In Nederland is Celan nog altijd sporadisch gepresenteerd. Afgezien van de bewonderenswaardige bloemlezing door Peter Nijmeijer, Spreektralie (1976), de vertaling van de cyclus Ademkristal (door A. Nypels in 1978) en van de prozatekst Gesprek in de bergen (door Jan Gielkens in 1984) lijkt Celan hier doodgezwegen. Toch is dat niet zo. Rein Bloem schreef herhaaldelijk en met zeer veel engagement over de dichter. En Celan komt verrassend veel ter sprake in de Nederlandse poëzie. C.O. Jellema schreef in 1970 een driedelig In Memoriam Paul Celan: ‘Hij heeft het woord ontvleesd/ om woorden te hervinden.// Van niets vervuld ging hij/ voorgoed het water in.’ J. Bernlef publiceerde onlangs in Winterwegen een aan Celan opgedragen gedicht. Jacques Hamelink gaf er meermaals blijk van Celan als een van de meester-dichters te beschouwen, na Dante wel te verstaan zoals uit Vuurproeven blijkt. In Wat ze zei (1978) laat Hans Tentije ‘dat graf in de lucht’ samenvallen met wat in de Seine ‘tot op de bodem zichtbaar’ blijft. In hoeverre Celans poëzie invloed uitoefende of uitoefent op de Nederlandse poëzie, in hoeverre de Nederlandse dichters zich tegenover hem ‘verantwoorden’, moeten zij allereerst zelf uitmaken. Het lijkt mij in ieder geval tijd om Celan ook in Nederland nauwkeuriger, staps-, bundel- en woordgewijs te lezen.