Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 19

[p. 21]

Peter de Voogd
Hollandse Sirenen

Ulysses vertalen is lastig. Neem bijvoorbeeld het woord dat steeds gekoppeld is aan Blazes Boylan, en dat als Leitmotiv nadrukkelijk aanwezig is in ‘Sirens’, episode 11 uit Ulysses, zo'n veertien keer, in vele verbuigingen: ‘jaunty’. Afkomstig van het Franse ‘gentil’ betekent het zoiets als ‘zwierig’, maar ook ‘kwiek’, en ‘zelfverzekerd’. Eén van de verbuigingen heeft daarbij een specifieke Ierse betekenis in de frase ‘jaunting car’, een open tweewielig rijtuigje, nog een reden waarom er steeds de associatie met Boylan is: hij toert opzichtig door Dublin in zo'n ‘jaunting car’. Het zelfstandig naamwoord ‘jaunt’ betekent ‘snoepreisje’ (en Bloom is zich maar al te zeer bewust van Boylans geplande reis met Molly naar Belfast en Liverpool), het werkwoord ‘to jaunt’ betekent ‘een plezierreisje maken’. ‘Jaunt’ komt vaak samen met ‘jingle’ voor in ‘Sirens’. ‘Jingle’ heeft weer andere associaties. De ‘jingle’, het liedje over de Seaside Girls waarmee Boylan geassocieerd wordt, is er een van, maar het is ook het geluid dat het oude koperen ledikant in de slaapkamer van de Blooms maakt wanneer je erop beweegt - bijvoorbeeld om halfvijf in de middag op 16 juni 1904. En ook hier doemt het koetshuis op, want een ‘jingle’ is in Ierland een tweewieler met een dakje erop.

In het muzikaalste hoofdstuk van Ulysses wordt heel wat afgejinglejauntied, in vele varianten, te beginnen in de ouverture: ‘Jingle jingle jaunted jingling’. In de nieuwe vertaling van Bindervoet en Henkes wordt dat ‘Tinkel tinkel tippetie tinkelend’, en dat is jammer, want in het origineel zijn het twee verschillende klanken, en juist in deze episode wordt voortdurend met klank gespeeld. De vertalers hebben ook wel pech, want ook in ‘kwiek’ zit weer die ie-klank, en iets anders is van ‘jaunty’ moeilijk te maken. De associatie met rijtuigjes kunnen we helemaal vergeten, ook al blijken de vertalers het wel te hebben geweten: ‘a gay hat riding on a jaunting car’ (11.302) wordt vertaald met ‘een vrolijke hoed in een rijtuigje’ (b&h 311) - al is het jammer dat de associatie met ‘jaunty’ en ‘jaunt’ verdwenen is, en ‘in’ dat open rijtuigje had beter ‘op’ kunnen zijn.

Nog zo'n lastig woord in ‘Sirens’ is het terugkerende ‘bothered’ dat aan de dove ober Pat kleeft. Dankzij de commentaren weten we dat ‘bothered’ in het Hiberno-Engels ‘doof’ betekent (naar het Ierse woord ‘bodhar’). Voor de vertaler goed nieuws, want ‘deaf’ is simpel te vertalen, terwijl ‘bothered’ een complex semantisch veld dekt: van drukbezet tot bezorgd. Toch zal een Engelstalige lezer bij ‘bothered’ absoluut niet aan ‘doof’ denken, te meer waar Joyce de ober ook een paar maal ‘deaf’ noemt. Een ‘bothered’ ober - daar kan ik me wel iets bij voorstellen: druk rondlopend, stuurs kijkend, val me niet lastig, ja ja ik kom al. Zo'n soort ober is Pat ook. Hier hadden de vertalers iets op moeten vinden, en het is jammer dat ze de gemakkelijke weg hebben gekozen (net zoals hun voorgangers overigens) en ‘bothered’ overal eenvoudigweg met ‘doof’ hebben vertaald. Behalve dan natuurlijk in de frase ‘Deaf, bothered’ (11.1003), waar ze op bladzijde 333 terecht ‘Doof, stokdoof’ van maken.

De echte vertaalproblemen in ‘Sirens’ hebben te maken met de specifieke eigenaardigheden

[p. 22]

van deze aan de muziek gewijde episode. De verbale inkleuring, zo typerend voor Joyce' taalgebruik, leidt ertoe dat het idioom doorspekt is met muziektermen: mensen ‘conduct themselves’ en ‘make overtures’, ‘compose’ hun kleren, gelach klinkt direct als het luiden van klokken, er wordt voortdurend met klank, ritme en rijm gespeeld. Daarnaast worden woorden en frases herhaald en gevarieerd als waren het muzikale strofen. De herhalingen gaan bij Henkes en Bindervoet prima, op twee gevallen na: in de vertaling van ‘O saints above! miss Douce said, sighed above her jumping rose’ (11.181) is het tweede ‘above’ helaas niet meegenomen. En het is onnodig dat de echo in de door Lenehan herhaalde vraag van Simon Dedalus - ‘Who may he be?... Who may he be?’ (11.255-57) - verdwijnt in de lelijke herhaling ‘wie mag dat zijn... wie mag dat wezen’ (b&h 310).

De muzikale inkleuring wordt over het algemeen mooi gedaan, ook al lukt het niet altijd: bij ‘conduct himself’ (11.104) verdwijnt de dirigeerstok in ‘zich gedragen’ (b&h 305); ‘stops’ (11.244) worden eenvoudige ‘punten’ op bladzijde 309, zodat de stoppen van een orgel zijn verdwenen; ‘pitched’ (11.371) wordt ‘stuiteren’ (b&h 313) met verlies van ‘pitch’ in de betekenis van toonhoogte; ‘operacloaks’ (11.491) worden gewone avondmantels (b&h 317), ‘pay the piper’ (11.616) verliest de doedelzak in de vertaling met ‘Om zn loontje’ (b&h 321). Maar daar staat heel veel tegenover. ‘Where it concerted’ (11.423) wordt fraai ‘harmonieerde’ (b&h 315), het seksuele ‘got the horn’ (11.432), dat later nog geducht terugkomt, is ‘aan de fluit’ (b&h 315), de spreekwoordelijke ‘rift in the lute’ (11.789-90) wordt een fraaie ‘wanklank’ (b&h 326), en ronduit geniaal is de vertaling van ‘tenors get women by the score’ (11.686): tenoren zijn ‘mateloos in tel’ (b&h 323), een metronomische vertaling! Ook de vele malle rijmen lukken, zelfs een lastige als ‘... to Flora's lips did hie. / High, a high note pealed in the treble clear’ (11.396-97). Dit wordt ‘... naar Flora's lippen snel. / Schel, een schelle noot schalde hoog in de heldere discant’ (b&h 314), met knap behoud van assonantie en allitteratie. Pat speelt nog een bizarre hoofdrol in het muzikale spel tegen het einde van ‘Sirens’ in een drietal monosyllabische toonladders: ‘Bald deaf Pat brought quite flat pad ink. Pat set with ink pen quite flat pad. Pat took plate dish knife fork. Pat went’ (11.847-48). Deze octaafjes lopen gesmeerd in de vertaling: ‘Neet pot Pat bracht zeer plat blok inkt. Pat deed bij inkt pen zeer plat blok. Pat nam bord schaal mes vork. Pat ging’ (b&h 328 - maar wat is ‘neet’?). Tot slot heb ik genoten van de slimme en verrassende omzetting van een van Joyce' ironische varianten op Thomas Moores beroemde gedicht ‘The Harp That Once Through Tara's Halls’ in Irish Melodies: ‘The harp that once or twice’ (11.581-82). Dat wordt ‘O harp die ons of pond’ (b&h 320).

Ulysses is een buitengewoon gecompliceerde tekst, en de muggen zijn snel gezift, zeker op deze plaats. Er zijn ook nogal wat kleine tekortkomingen in deze derde Nederlandse vertaling. Eerst maar een dranktechnische: waarom wordt de (Ierse) whiskey steeds op z'n Schots als ‘whisky’ gespeld? Er zijn echte fouten en slordigheden, bijvoorbeeld geslachtsverandering: ‘Yes, she was back’ (11.564) wordt ‘Ja, hij was er weer’ (b&h 319). Waarom wordt ‘kale Pat’ verdubbeld op bladzij 323: ‘kale Pat, kale Pat’? Jammer dat een duidelijke registergrap is gemist wanneer de nuffige Miss Kennedy iets ‘ladylike’ terugzegt, ‘rejoined’ (11.106-107) - dan is ‘zei’ (b&h 305) te zwak en had ‘repliceerde’ voor de hand gelegen. Er zijn niet-vertaalde woorden of frases: ‘fair’ in ‘fair miss Kennedy’ is op bladzijde 313 verdwenen, Simon Dedalus' tweede herhaalde frase ‘is

[p. 23]

that a fact’ is daar ook weggevallen, ‘colportage’ is mooi vertaald met ‘mooie praatjes verkopen’, maar dat het aan de deur gebeurt (‘at doors’) is verdwenen, en Dolores is zoek op bladzijde 318 in de vertaling van ‘Idolores, a queen, Dolores, silent’ (11.518). Op bladzijde 305 wordt ‘as’ foutief vertaald als ‘zodat’ in plaats van ‘terwijl’, een beginnersfout; en de ober met een handgebaar wenken (‘signed to’) is niet hetzelfde als ‘signaleerde’; ‘harpen’ is geen Nederlands werkwoord, althans niet in deze betekenis, zodat het Hamlet-citaat (Polonius zegt het tegen Claudius) ‘Still harping on his daughter’ (11.644) dwaas overkomt als ‘Blijft maar harpen over zijn dochter’ (b&h 322), en ook elders wordt Shakespeare weinig recht gedaan. Het herhaalde ‘tup’ (11.706-10) komt uit Othello en betekent ‘neuken’ en zeker niet ‘tuk’ (b&h 324). ‘Wip’ was hier beter geweest. De kleine meneer Peake (11.624) heet niet Peak (b&h 321), en een piano heeft een klavier (‘keyboard’, 11.473) en geen ‘tastatuur’ (b&h 316), wat niet alleen een onnodig Duits leenwoord is maar toch voornamelijk gebruikt wordt voor het toetsenbord van een computer. Ik heb me verbaasd over de vertaling van ‘symmetry under cemetry wall’ (11.833 - dit verwijst naar het spellingsprobleempje dat Bloom bezig houdt in de ‘Aeolus’-episode). Dat wordt ‘symmetrie van citroenbomen op de dodenakker’ (b&h 328) met nooit in de tekst geplante citroenbomen. Onnodig is een toevoeging, tot tweemaal toe, waardoor ‘wise Bloom’ (11.296/299) een ‘wijze niet domme Bloom’ wordt (b&h 311). Het is niet duidelijk waarom de blinde pianostemmer (de ‘blind stripling’ die zijn stemvork heeft laten liggen in de Ormond Bar) een ‘melkmuil’ wordt genoemd, in plaats van gewoon ‘jongeman’ (de woordenboekvertaling van ‘stripling’, maar ‘kereltje’ had ook gekund, denk ik). Het was geen ongewoon woord voor iemand in de onzekere leeftijd tussen pubertijd en volwassenheid in 1904, en geen enkele mij bekende vertaling heeft de behoefte gevoeld er iets anders van te maken. Er is ook geen reden om aan te nemen dat de blinde pianostemmer een onervaren groentje is, iets dat het woord ‘melkmuil’ suggereert. De behoefte het anders te doen heeft de vertalers hier misschien parten gespeeld. In al deze gevallen wreekt zich de afwezigheid van een uitgeversredacteur die de ingediende tekst nog eens nauwkeurig en kritisch heeft nagelopen. De stofkam levert te veel van deze kleinigheden op. Desondanks is Ulixes de beste vertaling van Ulysses tot nu toe.