Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 12

[p. 10]

Jack van der Weide
Lost in translation

Er zijn maar weinig mensen die het werk van James Joyce zo zorgvuldig, listig en inventief benaderen als de Zwitser Fritz Senn. Senn geeft er al bijna een halve eeuw blijk van zo niet de ideale dan toch zeker een uitzonderlijke lezer te zijn van Ulysses, Finnegans Wake en de rest. Vaak weet hij aan de hand van een klein zinnetje duidelijk te maken hoe ingenieus, complex of grappig een boek is. Niet zelden betrekt hij ook het vertaalproces daarbij en laat hij zien hoe bij Joyce voortdurend de taal, en dus ook het vertalen, wordt gethematiseerd. In vrijwel alle gevallen is na lezing van een analyse van Senn de bewondering voor zowel Joyce als zijn belangrijkste exegeet toegenomen en stort men zich met nieuwe energie op het werk van de Ierse meester. In onderstaand geval gaat het om een zinnetje van acht woorden, waarvan er drie een naam vormen. Maar hoe kort ook, na een analyse van Senn gaat er een wereld open.

‘A bishop is the only thing that does not loose in translation’, luidt een Engels grapje. Daarbij wordt dan verwezen naar de speciale kerkelijke betekenis van het werkwoord to translate, ‘overplaatsen’. (Van Dale geeft als voorbeeld: ‘the bishop was translated to another see’, ‘de bisschop werd naar een andere residentie overgeplaatst’.) Senn gebruikt een passage uit het tiende hoofdstuk van Ulysses, ‘Wandering Rocks’, om het grapje teniet te doen. In dat hoofdstuk spelen onder meer allerlei vormen van ruimtelijke verplaatsing een belangrijke rol, met name hoe men in een stad (Dublin) van punt a naar punt b komt. Dit gaat meestal niet probleemloos vanwege hindernissen, omwegen, besluiteloosheid of een gebrekkige oriëntatie.

Het hoofdstuk is onderverdeeld in negentien korte episodes, elk met eigen personages. In de zestiende episode komen we de broer van de overleden Ierse politicus Charles Stewart Parnell tegen. Hij zit aan een tafel: ‘John Howard Parnell translated a white bishop quietly’ (Ulysses 10: 1050). De lezer die het woord translated tegenkomt verwacht heel even de betekenis ‘vertaalt’, om meteen daarna te zien dat hier sprake is van een spelletje schaak en dat Parnell een loper verzet. Translated wordt in de oorspronkelijk betekenis gebruikt (‘overzetten’). Senn: ‘De kleine, vluchtige verstoring wordt ter plekke hersteld, maar eventjes waren we - net als de personages in het hoofdstuk - besluiteloos.’¹ Maar er is meer: het woord translated verschijnt samen met het woord bishop, en hoewel het hier om een loper en niet om een daadwerkelijke bisschop gaat, wordt natuurlijk wel de specifieke kerkelijke betekenis van translated geactiveerd. In samenhang met de naam Parnell, de populaire poli-

1 ‘Die kleine, flüchtige Störung wird auf der Stelle behoben, einen Augenblick aber waren wir - wie die Figuren im Kapitel - unschlüssig.’ Fritz Senn, ‘Versetzt’, in: Nichts gegen Joyce / Joyce Versus Nothing. Aufsätze 1959-1983. Herausgegeben von Franz Cavigelli. Zürich: Haffmans Verlag, 1983, pp. 289-290 (290).

[p. 11]

ticus wiens carrière werd gebroken door de Ierse clerus vanwege zijn relatie met een getrouwde vrouw, is die betekenis niet vrijblijvend. Bovendien hebben we twee uur eerder gelezen hoe Leopold Bloom, de hoofdpersoon uit Ulysses, John Howard Parnell eveneens heeft gezien en toen dacht: ‘His brother used men as pawns’ (Ulysses 8: 511). Schaken, politiek, de kerk - alles hangt samen, aldus Senn.²

Uiteraard is het interessant om te zien wat vertalers van deze passage, die letterlijk het woord translated bevat, hebben gemaakt. Senn bekijkt een Franse, een Italiaanse en twee Duitse vertalingen, en signaleert dat de kleine maar betekenisvolle oneffenheid in de zin steeds wordt gladgestreken. Dat kan ook bijna niet anders aangezien bishop als ‘loper’ moet worden vertaald, en in geen van de genoemde talen is daar nog een kerkelijk element in aanwezig: de Franse tekst spreekt over ‘un fou blanc’, de Italiaanse over ‘un alfiere bianco’, de Duitse beide over ‘einen weissen Läufer’. De lezer van de vertalingen gaat in de zin rechtstreeks van punt a naar punt b, wordt niet geprikkeld om naar extra betekenissen te zoeken en mist de kerkelijke associaties.

Ook in het Nederlands lijkt er weinig anders op te zitten: Parnell verzet een witte loper, en daar zullen we het mee moeten doen. In de vertaling van Paul Claes en Mon Nys uit 1994 is dit inderdaad wat er gebeurt: ‘Bedaard verschoof John Howard Parnell een witte loper’ (265). Wel is er nog een oneffenheidje in de zin bewaard gebleven, omdat verschoof net niet helemaal bij het discours van het schaakspel hoort - de lezer zou kunnen verwachten dat hij zijn kopje koffie verschuift, of een kledingstuk dat naast hem ligt. Associaties met kerk of politiek zijn er echter niet. In de eerste Nederlandse vertaling van Ulysses uit 1969 laat John Vandenbergh zien dat er misschien toch nog iets meer te halen valt: ‘John Howard Parnell verplaatste rustig een witte raadsheer’ (288). De woordvolgorde van de zin is gladgestreken, maar het gebruik van raadsheer (een enigszins verouderde term voor loper) is een goede vondst, vanwege het politieke aspect dat er in doorklinkt. Charles Stewart Parnell werd de ongekroonde koning van de Ieren genoemd,³ en door het woord raadsheer wordt de nadruk gelegd op de politieke dimensie van het spelletje schaak dat zijn broer speelt.

Door de sterke punten van Claes/Nys en Vandenbergh te verbinden kom ik tot een vertaling die wat mij betreft de voorkeur geniet: ‘Bedaard verplaatste John Howard Parnell een witte raadsheer’. De zin veroorzaakt nog een kleine aarzeling bij de lezer, verplaatste verwijst (meer dan verschoof) naar een belangrijk motief van het hoofdstuk, en de raadsheer zorgt ervoor dat het spelletje schaak in een bredere context komt te staan. Dat de bisschop en de woordspeling van Joyce verloren gaan is eigenlijk onvermijdelijk, maar dat een vertaling niet overweg kan met het woord translated is van een haast onverdraaglijke ironie. Gelukkig biedt Joyce, door het mozaïek van motieven waaruit zijn boeken zijn opgebouwd, ook vrijwel altijd de mogelijkheid om

2 Ibid.

3 In Joyces verhaal ‘Ivy Day in the Committee Room’ uit de bundel Dubliners begint een ode aan Parnell met de zinnen: ‘He is dead. Our Uncrowned King is dead.’

[p. 12]

elders de schade weer in te halen. Zo heeft de Nederlandse schaker de beschikking over torens, in een roman als Ulysses een kostbaar bezit. Daarover een andere keer.