Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 11]

Joris van Groningen
Grappen en trappen
In gesprek met Robbert-Jan Henkes en Erik Bindervoet

Een mythologische verwantschap,’ zegt Erik Bindervoet over zijn samenwerking met Robbert-Jan Henkes. Van meet af aan bleken Henkes en Bindervoet hetzelfde gevoel voor woordspelingen te hebben en dezelfde literaire en muzikale voorkeuren te delen. Inmiddels kennen ze elkaar zestien jaar -een vriendschap zo niet voor het leven, dan toch voor de literatuur. Meer dan honderd afleveringen kwamen uit van Platforum, hun ‘onregelmatig maar geregeld verschijnende tijdschrift voor maritiem-filosofische vraagstukken en andere kennisgebieden die in de belangstelling staan’ waarin ze polemieken, gedichten, essays en vertalingen publiceren. Ze schreven samen romans, een kinderboek, alsmede een historisch werk over Schopenhauer. Onlangs vertaalden ze voor uitgeverij Candide Bekentenissen van een Engelse opiumeter, de klassieker van Thomas de Quincey. Faam als vertalers genieten Henkes en Bindervoet echter vooral dankzij hun werk aan een Nederlandse uitgave van Joyces Finnegans wake, een project dat ze naar verwachting begin volgende eeuw zullen voltooien. Voorwaar, geen sinecure, temeer daar zich nog steeds geen uitgever voor de publicatie van het boek garant heeft gesteld.

Ook los van elkaar doen beiden trouwens van zich spreken. Met zijn Russische vrouw Elena Pereverzeva vertaalde Robbert-Jan Henkes twee romans van Anatoli Mariëngof: Cynici en Roman zonder leugens, die beide verschenen bij uitgeverij Perdu, - boeken waarvoor Bindervoet de illustraties verzorgde. In laatstgenoemde roman verhaalt Mariëngof over zijn vriendschap met de dichter Sergej Jesenin. Mariëngof en Jesenin vormden in de jaren twintig een spraakmakend en roemrucht duo dat de literaire kringen in Moskou regelmatig op stelten zette - een tweetal, zou men kunnen zeggen, als Henkes en Bindervoet. Van hun Russische tegenhangers vertaalden zij verschillende gedichten en manifesten. En misschien is de vergelijking niet eens zo heel gek. Ook Henkes en Bindervoet hebben de reputatie flink om zich heen te trappen. ‘Dat merk je toch,’ zegt Bindervoet, ‘een zekere angst bij mensen. Er is in elk geval niemand meer die een roman durft te beginnen met iemand die bij een laag stenen muurtje staat.’

Henkes: ‘Connievere.’

Bindervoet: ‘We noemen geen namen.’

De vergelijking met de illustere Russen gaat echter verder dan een polemische instelling. Debuteerde Bindervoet niet enkele jaren geleden als dichter met de bundel Tijdelijk zelfportret? Sprekend over zijn ontmoeting met Henkes lijkt hij te verwijzen naar het schoorsteenvegersuiterlijk van de beide Russen: ‘Jij had van die rare clownsschoenen aan,’ houdt hij Henkes voor. Henkes ontkent en zegt dat hij zich juist van Bindervoet kan herinneren dat hij vreemde hoeden ophad. ‘Welnee,’ zegt deze beslist, ‘ik heb nooit hoeden gedragen.’

Eigenlijk nog dikker

Vanwege een uitnodiging van uitgeverij Querido om over de vertaling van Finnegans wake te praten, wordt het gesprek een dag uitgesteld. We hebben afgesproken in hun stamcafé de Doelen aan de Kloveniersburgwal, hoek Staalstraat, waar ze bijna al hun interviews afhandelen. Erik Bindervoet zit al te wachten achter een glas bier aan de ronde tafel bij het raam. Hij komt net bij zijn uitgever De Harmonie vandaan met de drukproeven en een dummy van zijn nieuwe dichtbundel, De saaiste jongen van de wereld, die in oktober gaat verschijnen. Op het omslag prijkt een voor zijn tekeningen karakteristieke lange, smalle figuur. Net als in zijn eerste bundel waaieren de gedichten breed over de pagina's uit. Hier is geen dichter aan het werk die woekert met zijn talent. De volumineuze papierstapel liegt er bepaald niet om. ‘Eigenlijk is het nog

[p. 12]

dikker,’ zegt Bindervoet, ‘maar in overleg met de uitgever is besloten het in twee delen uit te geven. Het volgende verschijnt in het voorjaar met als titel De schilder en zijn model. Ik heb daarnaast nog een aanvullend deel in gedachten, met ultrakort proza. Daarin komen de ouders aan de orde - oudste zusje, jongste zusje.

En de zoon?

‘Die staat in dit deel. Nou ja, het is niet autobiografisch hoor. Zo saai ben ik ook weer niet!’

Hoe verliep jullie gesprek bij Querido?

‘Een enorme sof, dat wil zeggen: de afspraak werd afgezegd, op de dag zelf nog. En dat terwijl de ontmoeting perse op die dag zou moeten plaatsvinden, omdat de medewerkster die daar de productie doet op vakantie ging. Nou ja, het is natuurlijk ook helemaal niet belangrijk hè?! Ik houd daar niet van, dat gesol met afspraken. Wat dat betreft kun je beter met een kleine uitgeverij te maken hebben.

Weetje dat zeker? Bij Perdu ging het toch ook niet altijd even makkelijk. Met Roman zonder leugens zijn we zeker anderhalf jaar bezig geweest...

‘Ja, dat is wel zo. Maar het gaat dan om andere dingen. Het contact is direct. Je hebt tenminste nooit het idee dat er een spelletje met je wordt gespeeld. We willen ook graag dat een of twee hoofdstukken als zelfstandige publicatie, in boekvorm, worden uitgeven bij een kleine uitgeverij. Misschien is het iets voor Perdu? Van geen enkel fragment is tot dusverre een boekuitgave verschenen. Denk er maar eens over na.’

Na enig hoofdschudden over die uitgevers met hun reserves - eerder liet de Bezige Bij het afweten - raakt Bindervoet, sprekend over de roman en het vertaalwerk, toch vanzelf enthousiast.

‘Het is een onvergelijkelijk boek. Veeleisend ook om te vertalen. Ik kan me er nauwelijks van losmaken, 's Nachts droom ik er weleens van.’

In volle vaart voorwaarts

Inmiddels is ook Robbert-Jan Henkes gearriveerd. Bindervoet laat zijn drukproeven zien. Het dikke pak papier wekt ver wondering; het wordt door slechts één nietje bijeen gehouden.

‘Hoe zouden ze dat er in godsnaam doorheen hebben gekregen,’ vraagt Bindervoet zich af. ‘Toch eens vragen...’

Desgevraagd laat ook Robbert-Jan Henkes zijn ongenoegen blijken over de gang zaken rond de vertaling en de afgezegde afspraak.

‘Toch komt dat boek er wel. We zijn nu op pagina 109. We laten ons natuurlijk niet door een uitgever van het werk houden.’

Maar zonder contract ook geen beurs van het Fonds voor de letteren...

Henkes: ‘Inderdaad, maar ja: als we daar op moeten wachten... Het is altijd wat. Eerst moest je een en vervolgens twee literaire publicaties op je naam hebben. Toen we die dan hadden, vonden ze dat een daarvan meer op een gedicht leek. Daarvoor moet je bij een andere afdeling zijn. Vervolgens kregen we te horen dat het toch teveel op proza leek. Nu hebben ze bedacht dat je ook wel met een publicatie voor een beurs in aanmerking kunt komen, mits je jonger bent dan zesendertig. Uitgerekend op het moment dat we die grens gepasseerd zijn. Zo schieten we op.’

Bindervoet: ‘Ik heb daar een kritisch-paranoïde theorie over opgesteld: je krijgt pas een beurs als het niet meer nodig is.’

Hoe komen jullie dan rond?

Bindervoet: ‘Ik doe vertaalwerk, meestal reisgidsen - uit het Duits. Maar op dit moment vertaal ik een Amerikaans boek over de codes in de Thora waaruit blijkt dat de hele wereldgeschiedenis al is vastgelegd. Dat wist je niet hè, maar zo is het wel - en echt letterlijk. Elke gebeurtenis van enig belang is al beschreven. Je hoeft alleen die codes maar te kraken. Robbert-Jan vertaalt ook, een boek over computers, geloof ik, Robbert-Jan?’

Henkes: ‘Nee, het gaat over het opzetten van callcentres. Iets als In volle vaart voorwaarts. Verschrikkelijk jargon, er komt geen woord Nederlands aan te pas. Floor-managing, targets.’

Bindervoet: ‘Het is niet altijd even erg. Er zitten ook leuke opdrachten bij, zoals de vertaling van De Quin-

[p. 13]

cey. Nu vertalen we voor Candide een standaardwerk over migraine.’

Henkes: ‘We doen zoveel. Wist je dat we ook op de radio te beluisteren zijn? Elke week, drie kwartier bij de Avonden van de VPRO. Dat biedt een goed podium.’

Net als Holland Maandblad?

Bindervoet: ‘Nee, daar werken we eigenlijk niet meer voor. Dat is niet meer wat het geweest is -ze bedrijven tegenwoordig een soort salonjournalistiek, zoals de meeste tijdschriften. Ja, toen Poll nog in leven was, maar die was dan ook altijd op zoek naar vernieuwing.

Henkes: ‘Wat we nu als podium beschouwen is Filosofie Magazine. Een goed tijdschrift. Daar zit een redactie waarmee we het goed kunnen vinden en die tenminste een open oog heeft voor onze ideeën.

En De Groene Amsterdammer? Is dat niks voor jullie?

Henkes: ‘Eigenlijk niet. Jaren geleden wilde Martin van Amerongen ons stuk over beginzinnen van Nederlandse romans opnemen.

Bindervoet: ‘Afgeschoten door de redactie.’

Henkes: ‘Terwijl Van Amerongen het een belangrijk stuk vond. Het moest en zou geplaatst worden. Je ziet wat er van komt. Nu hij weg is, kan ie een mooi duo vormen met Ros, ook een Martin die het vak heeft verlaten.’

fullie eigen podium, Platforum, hoe is het daarmee? Bindervoet:‘Heel goed. Platforum-redacteur ben je voor het leven.’

Henkes: ‘Platforum is ons ideale boek, fris van de lever, vers van de pers, en met zoveel plaatjes als we willen.’ Bindervoet: ‘Ja, want wat is nou een boek zonder plaatjes?’

Tijdschriftpublicaties, vertalingen uit het Russisch en Engels. En verder?

Bindervoet: Ja Robbert-Jan. Wanneer ga jij je gedichten uitgeven?

Henkes: ‘Een keer moet het ervan komen. Maar voorlopig nog niet... En verder? Van Kapitein Iglo komt binnenkort een nieuw deel uit, dat zich afspeelt in Afrika. Hij gaat op safari en maakt natuurlijk de wildste avonturen mee. Toch gaat het ons meer om de filosofische inhoud...’

Een filosofari dus...?!?

Henkes: ‘Heel leuk.’

Mijn toevalstreffer verdwijnt in een klein notitieboekje, vol met potloodkrabbels. Misschien zegt het iets over hun werkwijze. Ze hebben een open oog voor woordspelingen, associaties en eigenaardige invallen - in principe lijkt alles bruikbaar. Levendigheid en afwisseling staan voorop, het plezier van het maken.

Bindervoet: ‘Schrijven is grappen.’

Henkes: ‘En trappen.’

Speelse tweespraak

Om een toelichting gevraagd, zegt Erik Bindervoet dat het vooral gaat om ‘in beweging te blijven’, tegen de verstarring: ‘uiteindelijk gaat het toch om een gevoel van vrijheid.’

Ik kan me goed herinneren dat ze het afgelopen jaar bij Perdu tijdens aan Joyce gewijde avond een tekst uit Finnegans wake voorlazen, die niet alleen gedreven, maar vooral hoogstkomisch was - in een tweespraak die uitermate speels aandeed. Toch niet helemaal de aanpak die je zou verwachten bij een auteur die niet bepaald bekend staat om zijn toegankelijkheid. Hoe dat zit, vraag ik.

Bindervoet: ‘Dat is meer dan een jaar geleden, in februari 1997. Maar in principe klopt het wel. Hoe complex en virtuoos de roman misschien ook is, het is vooral een boek dat geestig is, grotesk. Het is met de vertaling ervan ongeveer zoals kinderen leren spreken.’

Henkes: Bij een eerder bezoek aan Querido hebben we ons optreden bij Perdu min of meer overgedaan. Antony Mertens die daar redacteur is, kon onze aanpak wel waarderen. Hij begon er meteen Brabants van te praten, wat heel goed past bij Finnegans wake. Maar ondanks alle grappen en taalvondsten brengt de vertaling natuurlijk enorm veel werk met zich mee. Er zijn zoveel raadsels. Wat deed Joyce bijvoorbeeld tussen 27 mei en 2 juli 1927 toen hij Nederland een bezoek bracht en in Scheveningen en Amsterdam verbleef? Hij was daar niet om vakantie te houden in elk geval. Hij werkte onophoudelijk aan de roman. Toch zijn van dat bezoek geen sporen terug te vinden. Niet

[p. 14]

één, er is eigenlijk helemaal niets over bekend - heel vreemd. Allemaal dingen waar je als vertaler mee te maken krijgt, en waar je je in moet verdiepen.’

Bindervoet: ‘Als je alleen al bedenkt dat er in het boek meer dan vijfduizend personages voorkomen...’

Henkes: ‘En dan maakt Joyce zo'n zes à zeven fouten per pagina. Dat is trouwens niets vergeleken met de moeilijkheden die alle tekstvarianten met zich meebrengen. Al die veranderingen die Joyce in de loop van de jaren in de roman heeft aanbracht, bij elke tijdschriftpublicatie bracht hij wijzigingen aan. Ze kunnen allemaal voor de vertaling van belang zijn. Het zijn er talloze, en hij wist precies wat hij deed -ongelooflijk. Ze worden uitgezocht door Bill Cadbury, een Amerikaan die is verbonden aan de universiteit van Phoenix, Arizona. Hij heeft het overigens niet over fouten maar over “transmissional departures”. Inmiddels heeft hij drie van de zeventien hoofdstukken doorgeploegd. Waar we ook veel gebruik van maken, is de discussiegroep op Internet. We hebben inmiddels twee ordners met materiaal verzameld, in een heel klein korps. Dan is er nog de Joyce-bibliotheek van Toon Tellegen. Hij heeft al zijn boeken over Joyce aan ons afgestaan toen hij hoorde dat wij met de vertaling van Finnegans wake bezig waren. Heel geschikt van hem, en uiterst nuttig.’

Bindervoet: ‘We raadplegen zijn bibliotheek elke dag.’ Henkes: ‘Een voorbeeld van de moeilijkheden waarvoor Joyce de vertaler stelt, is zijn dubbelzinnige gebruik van “funeral” dat hij omschrijft als “fun for all”. Tja, daar een adequate oplossing voor te vinden.’ Bindervoet: ‘Of neem de titel. De naam Finnegan bevat de zowel “fin” als “again”, wat in combinatie met het ontwaken een paradoxale toestand oplevert. Een voortdurend herhalen of hernemen van zowel het begin als het eind. Zie daar maar eens uit te komen. Je zou misschien het woord “beginnen” in de titel kunnen opnemen, dat het woord “gin” bevat - een verwijzing naar de drank.’

Henkes: ‘Het beslist niet zo dat het onvertaalbaar is. Je zult er alleen rekening mee moeten houden dat bepaalde betekenissen verloren gaan. Maar die duiken op een andere plaats en in een ander vorm wel weer op. Daar zijn we niet bang voor.’

Bindervoet: Toch zullen er ongetwijfeld mensen zijn die kwaad worden. Kom niet aan mijn Joyce.’

Hoe lang denken jullie er eigenlijk over te doen? Enig idee? Henkes: ‘Joyce deed er zeventien jaar over. Wij zijn met z'n tweeën, dus reken maar uit: achteneenhalf jaar.’ Bindervoet: ‘Am text heran.’

Dat gaat nog even duren. Hoe zijn jullie ertoe gekomen uitgerekend Finnegans wake te gaan vertalen?

Henkes: ‘Een paar jaar geleden hielden we ons bezig met het Museum Spoelberg. Dat is een bibliofiele Belg, met onder andere een enorme verzameling van Baudelaire. In zijn plannen voor het museum had hij ook plaats ingeruimd voor een Nederlandse vertaling van Finnegans wake. We hebben toen voor de grap een pagina vertaald. Vervolgens zaten we er midden in.’

Plasticsoul

We worden even afgeleid door de radio. Status Quo speelt een oude hit: ‘We're in the army now’.

Bindervoet: ‘Een nummer van Bolland en Bolland.’

Henkes: ‘Ja, zou dit gesprek niet over duo's moeten gaan?’

Hebben jullie favoriete duo's?

Bindervoet: ‘Lennon-McCartney.’

Henkes: ‘The Stanley Brothers, eeh ... dat is blue grass uit de jaren dertig.’

Zijn die voorkeuren te combineren? Ik bedoel: hebben jullie wel eens ruzie?

Bindervoet: ‘Jawel, maar uiterst zelden. Meer dan vier keer zal het niet zijn geweest - in al die tijd. Een keer over de vraag of neushoorn een equivalent was van rinoceros. Ook een keer over de kwaliteiten van Jaap van Zweden. Verder over de Citroën DS, en maar een keer over een vertaalkwestie.’

Goed, Lennon-McCartney dus. Niet Jagger-Richards? Bindervoet: ‘Nee, The Stones, dat is niks. Ze zijn nota-bene met covers van Beatlesnummers begonnen. Dus dat zegt genoeg.’

[p. 15]

Henkes: ‘Plastic soul, man. Plastic soul.’

Mm, een heel ander duo dan: Bril en Van Weelden...

Bindervoet: ‘Alleen de eerste vier woorden zijn leuk.’

Henkes: ‘Nou...?’

Bindervoet: ‘Het begint altijd met Bril en Van Weelden... en dan hoef je al niet meer.’

Paul Claes en Mon Nys?

Bindervoet: ‘Ha, een strikvraag. Ik vind het zeker niet slecht, die nieuwe Ulysses-vertaling. Constante kwaliteit en ook veel Vlaams erin: dat is het Iers van het Nederlands. Al vraag ik me af waarom ze niet meteen met Finnegans wake zijn begonnen. Zo heel slecht was die vertaling van Van den Bergh toch ook weer niet. Nu moeten wij het opknappen. Wat hebben we verder nog aan duo's?’

Henkes: ‘Sjowall en Wahloo.’

Bindervoet: ‘Die waren getrouwd.’

Henkes: ‘Net als wij.’

Bindervoet: ‘Alleen niet met elkaar.’

Joris van Groningen (1962) is neerlandicus en freelance tekstschrijver. Eerder schreef hij in BZZLLETIN over het werk van Martin Amis en Herman Brusselmans, Willem Brakman en Louis Ferron, Kees 't Hart, Gerrit Krol, P.F. Thomése en Leon de Winter.