Awater. Jaargang 9

[p. 38]

Beschouwing
Fluwelen belediging
Is sonnet 18 van Shakespeare het ultieme liefdesgedicht?

Het sonnet van Shakespeare dat begint met ‘Shall I compare thee to a summer's day?’ geldt als een ultiem liefdesgedicht. Na eeuwen van overeenstemming over de betekenis komt Bas Belleman met een nieuwe, gewaagde interpretatie. Shakespeare gaf een waarschuwing.

door Bas Belleman

Shall I compare thee to a summer's day?
Thou art more lovely and more temperate:
Rough winds do shake the darling buds of May,
And summer's lease hath all too short a date:
Sometime too hot the eye of heaven shines,
And often is his gold complexion dimmed,
And every fair from fair sometime declines,
By chance, or nature's changing course untrimmed:
But thy eternal summer shall not fade,
Nor lose possession of that fair thou ow'st,
Nor shall death brag thou wander'st in his shade,
When in eternal lines to time thou grow'st,

So long as men can breathe, or eyes can see,

So long lives this, and this gives life to thee.

Iedere poëzievertaling gaat mank, want er is altijd wel iets van het oorspronkelijke gedicht dat verloren gaat, al is het maar een versnelling in het ritme of een dubbelzinnigheid. Dat maakt vertalingen juist zo interessant. Een vertaling voert een gesprek over het hart van het gedicht: wat mag je niet verloren laten gaan, hoe vat je het gedicht op?

Afgezien van de psalmen en het hooglied is het achttiende sonnet van William Shakespeare misschien wel het vaakst naar het Nederlands vertaalde gedicht. Shall I compare thee to a summer's day? Thou art more lovely and more temperate. Hoe zou dat in het Nederlands klinken?

Peter Verstegen, die niet zo lang geleden alle sonnetten heeft vertaald, doet het zo:

Vind ik jou als een zomerdag zo mooi?
Nee, lieflijker en milder nog ben jij.

Met alle waardering voor het werk van Verstegen, deze zinnen missen toch de bravoure van het Engels. Zal ik je vergelijken? Zullen we iets leuks gaan doen? Zal ik eens iets liefs zeggen? Het Engels klinkt zelfbewust en prikkelend, terwijl Verstegen van de ik-figuur een onzekere piekeraar maakt.

Ook het ‘nee’ in de tweede regel klinkt niet gepast. Shakespeare verwerpt zijn eigen vergelijking helemaal niet. Hij vergelijkt juist wel: hij vindt dat de jij-figuur milder en lieflijker is dan de zomer. Dat betekent overigens niet dat de zomer lieflijk en mild is. (Als ik mijn oom intelligenter noem dan mijn tante, zeg ik niet dat mijn tante zeer intelligent is.)

Maar Verstegen staat bepaald niet alleen. Alle mij bekende Nederlandse vertalingen wijken op dezelfde manier van het Engels af. Ze variëren natuurlijk in hun rijmwoorden en ritme, maar alle vertalingen ademen dezelfde geest.

Een van de eersten was waarschijnlijk A.S. Kok in 1859 in tijdschrift De Gids: Zal 'k met een zomerdag u vergelijken? Maar lieflijker, gematigder zijt gij. Ook deze regels klinken alsof de dichter de vergelijking verwerpt, alsof Shakespeare zegt: maar nee, die vergelijking gaat niet op, jij bent superieur aan de zomer.

Net zoals Burgersdijk een jaar of dertig later doet, met een romantische verzuchting erin: Zal ik een zomerdag gelijk u noemen? O, die is niet zoo lieflijk en zoo zacht. Een zomerdag? Nee, in de verste verte niet! Een halve eeuw later maakt Albert Verwey ervan: Zal 'k u gelijken bij een zomerdag? Ge zijt veel milder en veel lieflijker. En let op die overdrijving: veel milder, veel lieflijker.

Enzovoorts.

Ze staan in een traditie, mag je gerust stellen. De Engelstaligen vatten het gedicht hetzelfde op als deze vertalers. De Amerikaanse poëziecritica Helen Vendler, die elk afzonderlijk sonnet besprak, verzuchtte over het achttiende: ‘What remains to be said?’ Om daarna een versie van de klassieke opvatting te geven. Volgens haar is een zomerdag de ‘pinnacle of perfection’ en moet de dichter die zomerdag afkraken om de geliefde daar nog boven te kunnen plaatsen.

Sonnet 18 als het ultieme liefdesgedicht met het mooist denkbare compliment, namelijk iemand hoger aanslaan dan de zomer. De harde wind, de felle of juist gesmoorde zon, de korte duur... Shakespeare belicht de akelige kanten van de zomer om te bewijzen dat de jij-figuur er werkelijk gunstig bij afsteekt. En dan krijgt de geliefde, dankzij diens vereeuwiging in dit

[p. 39]

William Shakespeare, schilder onbekend

gedicht, ook nog eens een eeuwige zomer cadeau. But thy eternal summer shall not fade...

Precies op dit scharnierpunt begint de gebruikelijke opvatting van dit gedicht te knarsen. Het is een wending die moeilijk te verklaren valt. Als de zomer minderwaardig is en zoveel slechte kanten heeft, wat is er dan zo aanlokkelijk aan een eeuwige zomer?

De gedichten van Shakespeare werden in 1609 gepubliceerd - waarschijnlijk als roofdruk - maar raakten vergeten en kwamen pas eind achttiende eeuw weer boven water. In die tijd kwam de romantiek op en zo werd Shakespeare kennelijk ook gelezen: als romanticus.

Toch zijn de eerste gedichten uit de bundel, behalve romantisch, in zekere zin ook zakelijk. ‘Shall I compare thee’ komt na zeventien sonnetten waarin de dichter een mooie man aanmoedigt een nakomeling te maken. Want de schoonheid van die man zal onherroepelijk verloren gaan, tenzij hij zijn plicht doet, zich voortplant en zijn schoonheid doorgeeft. In het zeventiende sonnet schrijft Shakespeare dat in de toekomst niemand zijn gedicht zal geloven als hij beschrijft hoe mooi deze man is. Ze zullen zijn woorden afdoen als de bevlieging van een dichter, omdat ze het bewijs, de legitimatie van die woorden, niet met eigen ogen kunnen zien. Maar mocht de man zijn schoonheid aan een kind doorgeven, dan leeft hij tweemaal: in zijn nakomelingen en in de dichtregels van Shakespeare.

Ze staan bekend als de procreation sonnets, deze openingsgedichten. Het achttiende sonnet wordt normaal gesproken gezien als een breuk, als de opmaat naar een ander deel. Volgens mij is dat een vergissing.

Al zeventien keer probeerde Shakespeare de jij-figuur te overtuigen en hij probeert het nog één keer: zal ik je vergelijken met een zomerdag? Tja, hoe zeg ik dat nu zo vriendelijk mogelijk: jij bent lieflijker en gelijkmatiger. Met andere woorden, jij zit al in je nazomer. Je wordt er niet jonger op en dat valt te merken.

Sommige commentatoren hebben hun wenkbrauwen gefronst bij het compliment ‘gelijkmatiger’ en verklaarden het vanuit de Renaissance, toen ‘temperate’ een ideaal was. Maar in onze tijd is het nog steeds een ideaal. Lekker in balans zijn? Daar worden tijdschriften over volgeschreven. En denk maar eens aan de dertigers en veertigers die verzuchten: ‘Ik ben blij dat ik geen twintig meer ben.’

Wat zou je ervan denken als iemand zegt: ‘Het verschil tussen jou en de zomer? Jij bent schattiger en lekker in balans.’ Zo kun je Shakespeares gedicht lezen: als een fluwelen belediging. Een

[p. 40]

William Shakespeare, schilder: John Taylor, Het ‘Chandos portret’ (1600-10)

Portret uit de Cobbe-collectie (1610)

Het ‘Flower portret’ (1620-40)

waarschuwing met een strikje eromheen. Doe er wat aan, je wordt al lelijker.

En dan kun je het gedicht opeens heel anders lezen. Zal ik je met een zomerdag vergelijken? Jij bent lieflijker en gelijkmatiger, want je zit al in je nazomer. En dat valt uiteraard te zien, want niemand komt ongeschonden zijn jonge jaren door: Straffe wind schudt inderdaad (do shake) de aandoenlijke knoppen van mei (ik ween om bloemen in de knop gebroken) en de pachttermijn van de zomer (summer's lease) heeft een al te korte duur. De zomer duurt nu eenmaal niet zo lang, je hoeft je niet te schamen dat de zomer van je leven al zo'n beetje voorbij is.

En zo erg is het niet om ouder te worden. Je weet hoe het gaat in de jeugd: Soms schijnt het oog van de hemel te heet en vaak wordt zijn gouden teint (of: zijn gouden inborst, zijn gouden gloed) gedimd. ‘Complexion’ verwijst misschien niet alleen naar het uiterlijk, maar ook naar de samenstelling van de vier sappen in het lichaam, conform de sappenleer die destijds nog courant was. En alle schoonheid vermindert ooit (daalt ooit af) van schoonheid door het lot of door de veranderlijke koers van de natuur, ongebreideld. Al het mooie zal vergaan, door toedoen van het lot of doordat de natuur nu eenmaal grillig is en niet valt te beheersen.

Troost tegen beter weten in. Zoals Oscar Wilde zei: ‘Youth is wasted on the young.’ Wat zouden ouderen ervoor geven weer net zo mooi en uitgeslapen te zijn als vroeger, toen ze niet wisten wat ze met hun krachten aanmoesten!

Gelukkig is er troost: Maar jouw eeuwige zomer zal niet vergaan (niet verminderen, niet versterven), noch het bezit verliezen van die schoonheid die jij leent (die jij verschuldigd bent), noch zal de dood opscheppen dat je in zijn schaduw zwerft. Maar dan moet je er wel iets voor doen: als je in eeuwige lijnen tot de tijd groeit.

Die laatste is de meest cryptische strofe. De ‘lines’ worden meestal opgevat als dichtregels, maar kunnen ook naar afstammelingen verwijzen, zoals in sonnet zestien, waarin Shakespeare rept van ‘the lines of life that life repair’. Daarin zijn die lijnen dubbelzinnig: dichtregels, maar ook een bloedlijn door de tijd heen. Zulke levenslijnen repareren wat in ons eigen leven breekt en verloren gaat, schrijft Shakespeare daar. Er is geen reden om die dubbelzinnigheid in het achttiende sonnet van de hand te wijzen.

Daarom is het nogal beperkt om de eternal lines te vertalen als ‘eeuwge verzen’ (Verstegen), ‘eeuwig lofdicht’ (Kok) of nog lyrischer ‘eeuw'ge zangen’ (Burgersdijk). Daar moet iets dubbelzinnigers op gevonden worden. Zelf dacht ik aan ‘eeuwige regels’, aangezien die ook eeuwige wetmatigheden kunnen aanduiden, zoals groei, bloei, verwelken en voortplanten. (Commentator Stephen Booth ziet er een tuinmetafoor in: de jij-figuur groeit tot de tijd zoals een stekje tot een boom, op zijn plek gehouden met een paar lijntjes.)

Zolang mensen kunnen ademen en ogen kunnen zien, zolang leeft dit/deze, en dit/deze geeft leven aan jou. Shakespeare noemt niet voor niets de ogen. Die ogen zijn niet alleen bedoeld om zijn sonnet te lezen; dat kan desnoods ook aan iemand worden voorgedragen. Met die ogen kun je schoonheid zien. En ademen betekent niet alleen leven, maar ook verzuchten en soms even de adem inhouden.

Meestal wordt ‘this’ opgevat als het gedicht, maar misschien verwijst Shakespeare ook naar de eeuwige zomer: deze eeuwige zomer schenkt jou leven, de schoonheid van je nakomelingen en dit gedicht schenken jou het eeuwige leven.

We zijn omringd door de schoonheid waar Shakespeare over schrijft en daardoor zijn we ook omringd met zijn poëzie. De eeuwige zomer fietst door de winkelstraat en wij kijken ernaar, wij zien de schoonheid waar Shakespeare zijn poëzie aan wijdt. En zoals hij in het zeventiende sonnet betoogt: schoonheid mag niet verloren gaan. Niets zo zonde als een mooie man of mooie vrouw zonder kinderen.

Er zullen misschien al eerder afwijkende stemmen zijn geweest in het koor van Shakespeare-lezers, maar ik heb ze niet gehoord. Voor een liefdesgedicht wordt het verbazingwekkend cerebraal opgevat. Terwijl Shakespeare een meester van ironie en dubbelzinnigheid was.

[p. 41]

Niets zo gemakkelijk als vertalingen lezen met een rode pen. Ik moest het gedicht zelf ook vertalen.

Ik heb me een paar vrijheden veroorloofd. Zo heb ik met het ritme gesmokkeld, zodat daar soms wat muzikale interpretatie bij komt kijken. Ik had bijvoorbeeld ‘zal ik jou vergelijken’ kunnen vervangen door ‘zal 'k jou vergelijken’, maar dat leek me flauw en overbodig. Shakespeares regels beginnen allemaal met een lettergreep zonder nadruk, wat bij mij op het omslagpunt van het gedicht (Maar jou eeuwige zomer...) even verandert in nadruk op het eerste woord.

Wat rijm betreft: temperate en date rijmen maar moeizaam en Shakespeare lapte gerust eens de regels aan zijn laars als dat hem uitkwam. Zijn rommelrijm geeft een vertaler enige ruimte.

Laat dit dan mijn bijdrage zijn aan het gesprek over Shakespeare.

Er is een website vol vertalingen van Shakespeares sonnetten:
http://www.xs4all.nl/~fmlekens/Q1609/index.htm
Helen Vendler, The art of Shakespeare's sonnets.
Stephen Booth, Shakespeare's sonnets
Peter Verstegen, William Shakespeare: sonnetten.
Over ‘complexion’: Ray, Robert H. ‘Shakespeare's Sonnet 18’ Explicator (1994). 53:1
Op Youtube staat een onderhoudende introductie op de sonnetten door drie deskundigen.
http://www.youtube.com/watch?v=LqOrZItROxs

Zal ik jou vergelijken met een zomerdag?
Jij bent bekoorlijker, gelijkmatiger.
Ach, straffe wind schudt alle bloesempracht
En de zomer wordt al snel plichtmatiger;
Te vurig wil soms branden het hemelse oog,
Nog vaker smoort zijn gouden gloed in dampen,
Zelfs schoonheid rolt van schoonheid niet omhoog
En volgt de afloop der natuur of rampen;
Maar jouw eeuwige zomer zal niet verkleuren,
Noch de schoonheid verliezen die jij pacht,
Noch zal de trotse dood jou in zijn schaduw sleuren
Als jij in eeuwige regels wordt grootgebracht.

Zolang men ademt, zolang men ogen heeft,

Leeft dit, en dit is wat jou leven geeft.