Cyrurgie

Cap. 17.
¶ Die leringe vande(n).4. meest(er)s e(nde) va(n) roelandine e(nde) van vele and(er)e goed(er) meesters⁹⁾.

Nu hoort die leringe van roelandine⁺ ende van vele meesters. of van den .4. meesters die welke die glosen daer op. dewelke roelant begint in latine: Medicina equm⁺ vocatur ad nonuo. Ende roegerijn daer roelant op maecte sine adiciën. die begint: Post mundi fabricam. Ende die glose der .4. meesters begint: sic dixit constantinus. ¶ Ende rogerus ende roelandinus die wisen daer therssenbecken es ontwee te nemene .1. sceers ende daer met sniden in cruus dat vleesch iegen dattie broke groet es. Ende vint ment so zere ontwee dat men die stucken⁺ vorvoets uut mach doen. so doetse ute. of en ware, dat u¹⁰⁾ dbloet contrarie⁺ ware. ende dan ontbeit toten andren vermakene. ende dan delivereertse also subtilike

9) C: Dit es die leeringhe van den 4 mesters van salernen. G: vanden 4 meesters ende van anderen. L: Dit is die leringhe vanden meesters van salaerne

+ C 18c.

+ †

+ G 24c.

10) L: hem.

+ L 156a.

[p. 41]

⁺alse gi moget. Ende es dbeen te scerven¹⁾ na uwer snede. so screpet therssenbecken al dore. ende maket tgat wel suver ende slechtet metten [groef L] hake (verg. fig. XI. In L een grove schets) ende dan legter in root suver sindael of suver linen cleet genet int wit vanden eye. ende daerna heilet met pluckelingen van ouden linen cleeden. Ende of die wonde niet vele en bloedt entie ⁺zieke sweringe heeft int hooft. so doeten bloet laten in die hooftadre. of die gewonde en si te cranc. of te jonc. of te out. ende dus so wijst hi van allen wonden die niet vele en bloeden in wat lede dat es. so salmen bloet laten in die adren die heerscapie hebben op dat led. Ende ziedi dattie [wonden haer G] lippen zere dicken ⁺ende root werden ende wel beginnen dragen. dats een goet teken. so sciint dat nature macht heeft der wonden haer voetsel te sendene. Mer vindi die lippen vander wonden dunne ende bleec. so sciint dat nature so cranc es dat si en gene macht en heeft in hare te hulpene. Ende dit es wantroestelijc ende seker teken vander doot. Ende delivereret²⁾ dbeen dat gi die herssenen moget suveren van haren ettere ende van haren bloede datter op gevallen es. in den zomer binnen .7. dagen in den winter binnen .10. dagen. Welc dat es en laet den gewonden niet te helpene in den zomer langere dan ⁺.7. dagen. want te zomere dragen³⁾ die wonden eer dan te wintere.

+ B 115c.

1) L: cloven.

+ C 18d.

+ G 24d.

2) L: bereet

+ †

3) L: droghen

[Dits de glose der iiij mesters⁺ van salernen C].

¶ Nu verstaet die leringe van roegerine ende van roelandine ende vanden .4. meesters.⁺ Roeland ende rogerijn willen datmen den gewonden die herssenbecken ontwee heeft. dwelke dat ......⁴⁾ n es. si wisen dat men den gewonden [sal verhouden] den nese enten mont. ende dat [men blase v]aste dan. eist dat dbeen al do[re es ende ontwe]e. men sal sien comen den adren⁵⁾ [ute den wond]en alse .1. smooc. ende daerute sal co[men bl]oet dat gevallen leget optie liese. [Ende] dan willen⁺ si dat ment dore bore. dat [he]et trepaneren metten instrumenten. ende [m]en sal daermet maken vele gaetkine ane die zide vander broken. of scerve. ende met cleinen instrumenten sal men ierst boren. ende widen metten meerren⁶⁾. Ende dan hebt .1. beytelkiin⁺ ende .1. loden maelget (zie fig. XX en XXI) ende dan houwen van enen gate in dander. ende heffen dat stuc ute al geheel. so dat men daer dore suveren mach die herssenen van haren ettere. ende van haren bloede dat gevallen leget optie liese. ¶ Nemt ware⁷⁾ die glose

wijst. waer dat deen been onder⁺ dander es gescoten. datmen also begaden sal dupperste stuc.⁺ want dupperste es gelijc dicke wils Of in welc dattie broke es⁺ datmen dat trepanere. ende dander niet. Aldus begaet datter tebroken es. dit willen de .4. meesters in haer glose op roelandine.

+ L 156b.

+ G 25a.

4) Het is een scheur die de schrijver met een lapje perkament hersteld, en waarop hij geschreven heeft. Het lapje is verloren gegaan.

5) C en G: adem

+ C 19a.

6) L: meesten

+ †

7) L: Mer

+ B 115d.

+ G 25b.

+ †

[p. 42]

Nochtan seggen die .4. meesters. alse gi sult werken opt hooft dat gi sult wachten dien nacht daer te voren dat gi met genen wive en sult siin. Ende dat gi niet en sprect iegen geen wijf die haer vloet¹⁾ heeft. ende dat gi niet en ⁺eet geen looc noch onioen²⁾ no gene scarpe sause. [gheen onganse ⁺spisen L] ende uwe handen suverlike gedwegen. ¶ Ende alse gi comt ter wonden ten iersten vermakene na dat gi dbeen uut daet so doet den gewonden zere blasen also u vorwijst es. Ende siedi dan etter comen uter liesen. dats .1. quaet teken. Ende en heeft hi geen cortse. hi salne hebben cortelike daerna. Ende comter etter so suveret ⁺met gedwegender spoengiën. ende daer na so legt coenlike optie herssenen wel cleine pulver van witten wieroke dat men heet olibanum. Ende of die wonde wert te heet so smeertse met popelioene die gi gemaect selt hebben. of gehaelt in die speceriën. Ende men maket aldus: ¶ Nemt cnoppen vanden popeliere onder .½. ℔ die blade van witten mecopine³⁾ ende van swertten ende van mandragora. die cropkine⁴⁾ van roden bramen. die bladren van belrike. vander nachtscaden. van penninc crude elcs .4. oncen wegende. versch swinen smout .3. ℔. Ende maecse aldus. stampt die croppen vanden popeliere zere wel metten smoute. ende maecter af ronde bollen. ende legse also en wech te vertegene. ende daerna so leest dandere cruden. ende als gise al hebt. so stampse metten vorseiden bollen. ende laetse liggen in bollen also .9. dagen daerna so brecse al te stucken in enen ketel. ende gieter op .1. ℔ wiins zere riekende. ende latet al te gadere zieden tote die wijn al versoden⁺ si. ende die crude dalen te bodeme. ende altoes roerende met ere spatule. Ende daerna so persset dore .1. suver linen cleet. ende bestadet in .1. suver vat. dits popelioen. ende es goet iegen alle scarpe hitte van cortsen.⁵⁾ Ende dengenen die niet en mogen slapen. dien so smeret daer met den slaep. enten puls vanden arme entie planten vanden voeten. entie palmen vander hant. dat met olyen van violette

geminct ende daer met gesmeert⁺ bluscht hitte wonderlike zere. Ende optie navele gesmeret doet sweten. ¶ Ende of enech been sciet deen onder dander ende versceden es. so wijst die glose [der iiij mesters C] dat gi dat been uut hael(t) met .1. tangen⁶⁾. ende men saelt rechte⁺ uut trecken. [slechtelinge vore wert⁺ G]. ende niet wankelende herwert noch derwert. Ende wacht u dat niet ru en si no hakende want het mochte wonden dura mater. ende dan ware die gewonde in groter avonturen vander doot. Maer sijt altoes vorsien met gehelen sinne. ende altoes besiet dat tusscen⁺ der liesen enten bene en gene ruheit⁷⁾ en si. Ende esser ruheit so suvertse subtilike ende

1) L en G: bloem

+ L 156c.

2) G: ayune

+ C 19b.

+ G 25c.

3) L: papaver

4) G: cnopkine

+ G 25d.

5) C: ende vercoelt seer wel alle die stede.

+ B 116a.

6) C: mit eener pinschen (zie fig. XXII) aldus ghemaect ofte met eener tanghen die ghemaect is in deser manieren (ruwe schets van een getande tang; ook in G twee dergelijke schetsen).

+ G 26a.

+ C 19c.

+ L 156d.

7) C: rotheit

[p. 43]

dan so peuleut¹⁾ die herssenen met sindale genet int wit vanden eye. of met linen clede also vorwijst es. ende heilt die wonde voort als u vorleert es. ¶ Theodorijc ende huge van luken die beide goede meesters waren die beste die men wiste of vant in haren tiden. Ende si leiden dit plaester op wonden die root ende geswollen waren entie zere swoeren ende sonderlinge op thooft ende in zeneweger²⁾ steden. Si soden pappelbladre ende daerna capten sise ontwee. ende daerna ⁺stamptensise wel ende namen der also vele alse tenen plaestere bedorste. ende dat soden si in wine. ende daerna hadden si gestampt gruus ende dat gesicht. ende daeraf namen si also vele alse hen ⁺goet dochte. also dat tplaester en was te dicke no te dunne Ende dat leidense optie wonde elcs dages heeter dan laeu tote dattie wonde was in goeden pointe van sweringen ende van swillingen. Ende daerna heilden si die wonde met warmen wine ende onderwilen met zalven. ¶ Theodorijc³⁾ orcont dat hi sach meester hugen van luken enen man heilen die dat achterste deel vanden herssenen al ute waren. entie stede genas ende wies vol vleeschs. ende hi behilt sine gedinkenisse. ende hi was .1. gereydemakere ende hi dede daerna siin ambacht also hi tevoren dede. dwelke ⁺meester hugen selve zere wonderde hoe dat mochte siin bi redenen. Want het dochte hem wesende iegen al der ouder meesters vonnesse. Want si orconden wel dat dura mater ende pia mater mochten siin ontwee. maer si seggen datter geen herssenen ute mochten comen. die wonde en ware ierst genesen. mer dattie herssenen ute souden lopen, entie wonde genesen dat ware iegen nature. daerbi wondert meester hugen ende seit alsoe.

¶ Ende dandere meesters orconden⁺ wel. dat alse die herde moeder⁺ gewont es. dat onderwilen daelt tusscen der herder moeder enter sachter moeder etter: dwelke dat bi naturliker hitten verstijft. ende alst ute stect. dan waent men⁴⁾ dat herssenen siin. om dat dicke es ende wit also die herssenen siin. Maer dat meester huge sach dat rechte herssenen waren dat verwonderde hem. want hen was noyt eer gesien. Want hine⁺ was niet sot. hi was een goet⁺ naturijn. ende fisisiin. ende surgiin. Waerbi hi seit dat hem geen surgijn en soude te barenteren van en genen wonden. het en ware dat hi sage die quade tekenen die den gewonden overcomen alsoet in surgie es bescreven van roelandine die .1. goet meester was. Waerbi die surgijn es sculdech altoes te hebbene goeden troest op gode. Want hets vele dincs in vresen dat niet verloren en es. waerbi elc meester hebbe in gode troest ende in die hulpe der naturen dewelke die van gode comt. ¶ Meester huge van luken die ordineerde enen gewonden sine dyeten. den sterken enten vollen van humoren. dien

1) G: poluut

2) C: senuachtich

+ G 26b.

+ C 19d.

3) G: Diederijc

+ G 26c.

+ B 116b.

+ L 157a.

4) C: leeckemesters

+ G 26d.

+ C 20a.

[p. 44]

gaf hi cranke dyeten. Ende den cranken enten ydelen van humoren. dien so gaf hi beter dyeten. dewelke waren goet te verteerne. Ende hi leide op thooft daer therssenbecken ontwee was of niet ontwee .1. plaester van stoppen genet in warmen wine uutgeduwet ⁺ende daerboven .1. ander van drogen stoppen om die naturlike hitte te behoudene. ende bantse also met .1. langer scroeden om thooft wimpelende vroedelike. so dattie plaestren niet af en mochten gaen no verscieten vander wonden. Ende doen gaf hi den gewonden die niet en cortsten [of den rede hadden L] van desen clareite geminct met desen pulvere [nuchteren. Ende ⁺te middaghe ende tsavons .1. lepel vol te gader L] ende maket aldus ¶ Nemt goede canele. goet wit gingebere. elcs .1. Ʒ. galigaen. cardamome ⁺van goeder smake. lanc peper elx. 1. Ʒ. groffels nagle wel riekende ende versch tgewichte van .12. tarwen coornen of .14. comijn. pepergrane .15. tarwen coorne swaer. van al desen maect cleine pulver stampende in enen motalinen mortier. ende sichtet dore .1. dicken teems. Ende dit pulver ⁺bestaedt in .1. houtine busse. ¶ Ende aldus maect men clareit van den vorseiden pulvere. Nemt .5. ℔ wiins ende die wit ende goet. ende zeems .1. ℔. wel gescuumt. dwelke dat gi doet spelen metten wine vorseit. ende doet vanden viere ende minct daermede dat vorseide pulver. ende wacht dat giere te vele pulvers niet in en doet. dat te starc mochte wesen. Mer pijnt u om te makene van goeden smake ende

bequamelijc te drinkene. Desen⁺ clareit doet leken dore .1. sac so dattie clareit wel claer si. Daer na so nemt valeriane. genciane. gariofilate. pinpenelle ende piocelle also vele alse van al den andren. dese cruden droget ende stampse wel cleine. ende sichtse wel dore .1. cleinen teems die cleine pulver maect. Van desen vorseiden⁺ pulvere so doet in den vorseiden clareit na dat hi clareit es. seinende in cruus ende sprekende dit orisoen: ‘In nomine patris et filij et spiriti sancti et individuae trinitatis. dextera domini fecit virtutem dextera domini exaltavit me. Non moriar sed vivam et narrabo mirabilia domini castigans castigavit me dominus et mortui (l: morti) non tradidit’. Dit segt [3 werf L] mingende tpulver metten clareite vorseit. oetmoedelike te gode wert waerbi metter vorseider⁺ mingingen die gewonde mochte genesen bi der hulpen van gode. Aldus leret meester huge van luken. ende deedt selve ende hi gaeft oec in allen wonden ja hoe dat de mensce gewont⁺ was. Desen dranc begonste hi te gevene alse de gewonde begonste tetene. dat was gerne ten iersten⁺ vermakene. na dierste werf. ¶ Gillebeert die wijst ene andre maniere. die die [van ouerberch ende L] vanden rine vele plegen. Hi wijst te lesene dese carmine over den gewonden. ende optie wonde te leggene wolle metter yeken genet in warme olye van olyven. Ende dit⁺ leest men over luut. Entie van Oost [waert L] seggen dat mer genen loen af en sal nemen dan den gods loen. maer dat doet hem die vrecheit¹⁾

+ G 27a.

+ L 157b.

+ C 20b.

+ G 27b.

+ B 116c.

+ G 27c.

+ C 20c.

+ L 157c.

+ †

+ G 27d.

1) L: nauhede. G: scoershede.

[p. 45]

van haren gelde. Ende hoe dat vaert sine lachterens niet varet wel si seggen hets goet. ende varet qualike. so seggen si hets qualike gelesen¹⁾. ende daerbi ⁺willet god also hebben. ¶ Nu beginnen wi lesen²⁾. Drie goede gebroedere gingen .1. wech dewelke ontmoete onse here J.C. ende hi seide te hem. drie goede gebroedren waer gadi. die .1. andwerde wi gaen ten berge van oliveten lesen cruden te genesene den gewonden. Ende onse here J.C. seide te hen. Comt na mi drie goede gebruedren. ende sweert mi bi den gecruusten here. ende bi den melke siere moeder der maget³⁾. dat gi niet en selt ⁺seggen dese worde stillekine noch loen daer af nemen. Ende nemt wolle metter yeken van scapen ende doopse of netse also in die olye van olyven ende legse also in die wonde. Ende gelooft. ende segt. Also longinus die ebreeusche metten spere stac onsen

⁺here jhesum christum. die niet lange en bloedde no drawonkelde. ⁺no zeer en was no vertechde. so en moet oec dese wonde. In den name des vaders ende des zoons ende des heilechs geestes. ende segt 3. werven pater noster. [ende ave marien L.]⁴⁾. Gillebeert wijst⁺ dat men hier met werke op alle wonden. sonder op hooftwonden. daer verbiedt hijt. dor die vetheit vander olyen die contrarie es den herssenen. Si en ware niet also goet den hoofde alse olye van rosen. ende dat es om dat si conforterende es bi der cracht vander rosen. Ende sine es niet vertegende om dat si es gemaect van olyven die niet ripe en siin. daer mense gerecht maect also avicenna wijst. Hier latic vanden hooft wonden die gevallen omtrent die scilden vanden hersssenbeckene ende ga voort in mine andere surgie.⁺

1) In C bevindt zich hier een afbeelding van een hellebardier.

+ C 20d.

2) L en C: Dit is die segheninghe daermen die wonden mede gheneest binnen ende buten.

3) L: ende bider melke wijfts ende maecht

+ G 28a.

+ B 116d.

+ L 157d

4) L: dit is dat latijn daerof. Tres boni fatres per viam unam ibant et obviavit eis dominus meister (l: noster) jhesus christus et dixit eis Tres boni fatres quo itis? unus ait imus ad monten (m) oliveti colligendo herbas percussionis perplagaconis (C: et plagas communes) et dixit dominus jhesus christus venite post me tres boni fatres et jurate michi per crucifixum deum et per lac mulieris virginis ne in abscondito dicatis nec inde mercedem accipiatis et accipe lanam succidam (C: siccidam) et olium olive et ponite in plagis credite et dicite sicut longius ebreus in latere domini nostri jhesu christi pulsavit necdum sanguinavit nec reductavit (C: recludavit) nec doluit nec putredinem fecit nec faciat ista plaga quam carmino in nomine patris et filii et spiritus sancti. Ook in C.

+ C 21a.

+ G 28a.

[Meister ancels leringhe.

Meister anceel van genuwen die so genas alle syn hoeftwonden met eenre salven sonder ander⁵⁾ ende wasser seer mede gheprijst. Ende hy hiet sine sieken eten⁺ die beste spise die sy wonden (l: vonden) ende drincken den besten winen die sy wonden ende dit was teghen alle die actoers van medicinen ende van cirugiën ende⁺ dit was sijn salve wast heet of wast cout een salve tot hoeft wonden. Nemt wit herse⁶⁾ een ℔ ende olie van rosen .5. ℥ ende wit was 3. ℥. dit so smelte hy in een panne ende alst begonst te

5) G: anijs.

+ C 21b.

+ L 158a.

6) C: harst.

[p. 46]

sieden ende bina ghenoech was .Ʒ. pinte goets wijns ende soet alte gader ende daerin doepte hi een ⁺linnen cleet ende dat doer goette (l: doorgaette) hy met 1 scere ende so leid hijt op thoeft ende daerboven een plaester van stoppen ghenet in wermen wine ende bant se so dat si niet of en mochten gaen ende was die wonde wijt hy naeise weder aldus ghenas hi alle syn wonden sonder anijs ende veel meer so sterfter die int thoeft ghewont was dan daer ghenas. L] [G. gaat aldus voort: ende diere storven dye groef men ende hare sterf vele meere danre ⁺genas. Nochtan was hij vele zeerdere geprijst danne alle dandere die bij redene wrochten. Ne ware dat was niet bij dien dye de redene kennen ne ware met ander lieden Ende ⁺aldus es beter goede vente dan waer. Het was oeck .1. meester in vlaenderen van ziericzee uut zeelant die hiet meester willam hij maecte eene cyrone hij nam wederijn ruuet¹⁾ dat smalt hij ende mengede dair mede al luttel was ende .1. deel verde grisen dair (l: dat) men heet ⁺spaensche groene dat ziede hij dore eenen doeck ende dopter in .1. linen cleet dair of snijt hij een stic ende leyt op alle die wonden dye tote hem quamen Ende alst vul was hij keeret omme ende vagede datter (den etter) af ende leyde dander zide op de wonde ende ghenas al zine wonden aldus Hij en nayde gheene wonden ne ware hij dwaetse met wermen wijne dair na drogende hijse ende leyder sijn plaester op alsoe ick u voirseyt hebbe ende wasser zeere mede vernaemt dit es algelijc sonder redenen Sulck⁺ was in poperinghen een wijf hiet lise pauwels die ghenas alle wonden met drancke Ende leyder op .1. luttel stoppen ende dair boven rode coelbladere vele ghenasser hij (bij?) ende vele storvenre ende vele moesten andere meesters besoeken war bij ick segghe ende bewyze ende al ziedij eenen meester die niet en wert verhueven (l: verheven)⁺ ne wondert u niet dair aff bedij hets beter geluckech eers dan verpijnt alle boge (?) G]

+ G 28c.

+ G 28c.

+ †

1) u met o er boven.

+ G 28d.

+ †

+ G 29a.