Cyrurgie

Cap. 16.
¶ Die leri(n)ge va(n) de(n) h(er)ssenbeckene⁺ tebroke(n) slecht sond(er) wo(n)de int vleesch.⁵⁾

Nu hort hier ene goede leringe vanden hoofde gewont daer dbeen ontwee es. Ende dits geproeft van meester janne ypermanne bi der leringen van lancfranken ende bi den bewise van galyene ende van Avicenna. ende serapyoene ende van ypocras. die welke wijsden dat men also luttel nemen soude van den herssenbeckene alse men mach. ende omme tende niet mach mens onsitten. ende bider redenen⁶⁾ die⁺ daer vorseit es. want therssenbecken es scilt [ende wachtere G] van den edelen lede⁷⁾. dwelke es .1. led van der nieren principael⁸⁾ ende es ute hem sprutende alle die⁺ beseffinge van den mensce die⁺ hi heeft over hem. Waerbi hem allen nuttelec⁹⁾ es dat mense houde gedect met haren scilde die hem nature heeft gegeven also na alse men mach. ¶ Ende dits haer leringe. daer therssenbecken es gescoort¹⁰⁾ ende sonderlinge daer deen stuc niet en sciet onder dander. of daer beide die canten even hoge bliven.¹¹⁾ Want lancfranc van melanen houdt dit over

+ L 154c.

5) C: Van den hersenbeckin te broken slicht sonder wonde en ... L: Vanden hersenbecken ghebroken slicht sonder wonden int hoeftvleisch

6) C: niet ontgaen bi redenen

+ †

7) L: hersenen

8) L: de welke syn eens van den .4. principaele leden

+ G 21c.

+ C 16b.

9) C: alder best

10) L: ontwee es

11) C: bliven al even hoghe staende.

[p. 37]

die beste cure. ende daer minst vresen in es. Nochtan seit hi datter vrese in es groet in alle herssenbeckene ontwee. ende sonderlinge alse deen been sciet onder dander. of alser scaelgiën siin gescoten onder dbeen die quetssen mogen die herde moeder. ¶ Alle die slechte broken of scoren siin best te genesene sonder houwen of sonder screpen¹⁾. Int dore houwen ende int dore screpen es vrese. want vele ⁺lieden of kindere of wijf of blode ⁺mans die iegen dat houwen so zere duchten dat hem comt die corts van vare. Ende dan ontgater luttel die met hooft wonden cortsen. Of .1. ander. die houwers en siin ⁺niet so subtijl sine houwen met vresen. entie sekerst waent wesen. es meest onderwilen bedrogen. ¶ Maer aldus wrochte meester lancfranc ende ic na hem dwelke dat ic seker vant. Ierst so doet den gewonden thaer af sceren (verg. fig. IV) Ende dan sal men hebben .1. sceers. ende men saelt sniden dapperlike. ende scolent tfleesch van den herssenbeckene gereet. ende wiect die wonde also vol alse ghi moget die wieke genet int wit van den eye ende daer boven .1. plaester van stoppen. ende dan bindet

⁺thooft met langen scroden omwimpelt dattie wieken wel houden entie plaester daerop. Dies derds dages so vermaket. en ware dat zere bloedde. so latet daerop toten .4. dage. Ende of die wonde bloedt ⁺zere. so stremse metter leringen die leert int capittel van bloede te stremmene. Ende alse gi snijt so snidet also verre alse die screve gaet. Ende ten iersten vermakene na dien snidene so nemt olye van rosen ende zeem geminct tegadere die .2. deel olye van rosen ende .1. deel zeems also vorseit es. ende daer in net u wieke ende legse in de wonde opt herssenbecken. Ende daerna so legt in de wonde van den vlesche wieken genet in .2. deel olyën van rosen ende .1. deel doders van eyeren. Ende boven der wonden so legt .1. plaester gemaect van zeeme van rosen ende van .1. luttel gerstijnre²⁾⁺ bloemen. dit plaester suvert ende conforteert. Ende alst wel gesuvert es entie wonde geen sweringe en heeft no gevoelt. ende die wonde heeft gedragen³⁾ entie score verwassen⁴⁾ es met [goeden G] vlesce daer op comende. so legter in pluckelinge van linen hooft cleden⁺ [die] versletn [sijn L] Ende boven⁺ optie wonde so legt .1. plaester van swerter zalven. ende dwaetse telken vermakene met warmen wine. ende daerna droochse telken [met saften linwade C] eer giere die pluckelinge in legt. ende aldus heiltse tote die wonde al heyl si metter hulpen van gode dits heylen sonder houwen ende dat sekerste dat mi dunct. ¶ Ende of .1. gat es int herssenbecken toter liesen die geheten es dura mater. so begadet⁵⁾ also u vorleert es int capittel van den vacken [af ghesleghen] ende peulent⁶⁾ also die herssenen stekende tusscen den bene ende dura mater sindael ende⁷⁾ wit suver linen cleet. mer nuwe root sindael es best. Ende oft so ware dattie hersenen lichten wilden ten gaten ute. dat [het C] scene⁸⁾

1) L: creponeren

+ G 21d.

+ L 154d.

+ C 16c.

+ B 114c

+ G 22a.

2) L: gheersten

+ C 16d.

3) G: gedreghen, L: ghedroghen

4) L: volwassen, G: bewassen

+ G 22b.

+ L 155a

5) G: legghet

6) G: peluwet

7) C: ofte

8) C: scijnt

[p. 38]

dat si lagen boven den canten ⁺van den herssenbeckene alsoet vele gevalt alse de mane es int wassende of vol. so peuluutse met sindale. ende daerna so hebt .1. dunne plaetkiin loods dat luttel ⁺meerre es dan tgat vanden bene. ende dat hebbe in de middewert .2. gaetkine daer .1. twinen draet dore gaen mach. dewelke .1. draet es daer ment bi mach doen gliden daerwert dat men wille. ende dat stect tusscen den sindale enten bene. Of nemt .1. plaetkiin van enen dunnen maserinen nappe dat beter ⁺es op dat ment vinden mach dunne gnouch. want te dunne en maecht niet sijn. dit so ware beter

⁺dan lood. om dat warmer es dan lood ende om dat niet so zere en weecht. dit stecter tusscen tote dat die herssenen nemmer ute comen en willen. ende dus vermaect den gewonden .2. werf sdages. ende telker werf legter in ⁺nuwe sindael ende doet dat oude ute. ende suvert u plaetkiin van den ettere ende droget wel. ¶ Ende alse de mane es wassende of vol dan eist merre vrese te sine gewont int hooft dan alsi wanende es of volwaent. Want alse de mane vol es dan liggen die herssenen met haren liesen vaste gebonden ant been. ende so de mane volre¹⁾ es. so si vaster liggen. Ende alse ⁺de mane wanende es. dan liggen ⁺die herssenen ende wanen [so rume L]. so dat men soude mogen steken enen vinger tusscen den bene enter herder moeder. waerbi die herssenen wanen bi der manen ende wassen. Ende so doet oec alle die verscheit ane den mensce. alse ane die herssenen. Ende hier bi so besiet altoes alse de mensce int hooft es gewont. weder de mane es int wassende. so vol. so int wanende. so volwaent²⁾

+ G 22c.

+ C 17a.

+ L 155b.

+ B 114d

+ G 22d.

1) C: meerder

+ C 17b.

+ †

2) L: weder die mane is wassende of wenende Hetgeen verder over den invloed van de maan gezegd wordt, ontbreekt in L en gedeeltelijk ook in G.

[Dit is van den teekinen die de mane doere loept, C]

¶ Ende ic scrive u vanden tekenen van der manen also alse astronomine⁺ houden. also si seggen in tekenen vanden wedre dat men heet in latine aries. dan so eist vreselijc te sine gewont int hooft³⁾. Want dan heeft de mane heerscapie int hooft. ende dat geduert in elc maenscijn .2. dage ende .½. luttel min of luttel meer. Ende aldus so siinre .12. tekenen. ende elc teken heeft .2. dage ende .½. luttel min of luttel meer die welke hebben heerscapie optie leden vanden menscen. Ende aldus es de mensce gedeilt in .12. na den jugemente van den meesters van astronomiën. entie .12. siin gepareert iegen die .12. tekenen van den firmamente. want dats oec gedeilt in .12. delen. ende elc heeft .1. teken. ende heeft sinen name bi hem. ende so doet oec an den mensce so heeft elc siin led ende sine proper stede. ¶ Gi selt weten dat aries hevet thooft ende dansichte die kennebacken ende daer omtrent. Ende taurus heeft die stortte ende dien hals. Ende⁺ gemini die armen entie handen. Ende cancer die borst toter magen. Ende leo de mage die lendenen

+ G 23a

3) G: Ick scrive u vanden tekinen vander manen alsoe alse astromenyen segghen also zij houden in tekinen van den wedere dat in latine heet aries Alse dye mane dair inne es dan eyst vreselijc te zine gewont int hovet...

+ C 17c.

[p. 39]

ende omtrent dat herte. Ende virgo den lichame ende dat ingewant¹⁾ Ende libra die billen entie hoepen. Ende scorpio die menscelijcheit enten eers. Ende sagittarius de dyen. Ende capricornus de kniën. Ende aquarius die been toten voeten, Ende pisces heeft die voeten. [Ende ic sal hu hier toghen de figure des mans omme dat men te bet mach scauwen hore stede ende de teekin.

1) C: tgheboedelte

Dit es die man die toghet die vij teekinen elc staende te siner stede C; ruimte opengelaten].

Ende hierbi seggen meesters datter vrese ane es. ende dat

⁺een surgijn es sculdech te wetene ten minsten vander manen ende vanden tekenen. ende welc tijt dat si haren loop in elc teken heeft. ende dan dat teken te scuwene van snidene ende van andren werken. om die redene dattie mane ende teken senden groete swaerheit dien leden. of in die steden ende merret die quetsure ende verswaert. Ende daeromme sijt vorsien in allen dingen radic u. ende merct die tekenen alsoet ⁺vorseit es ende elc getoent sine ⁺stede ende siin proper led. ¶ Ende alse dura mater bloot es ende dan wijst bruun ende lancfranc ende andere auctores datmen daer op legge dit pulver dat men heet in ⁺latine pulvis capitalis. ende dat maect men aldus: Nemt scariole²⁾. cleine wit wierooc mirre draken bloet. mele van vitssen elx even vele. ende hieraf so maect cleine pulver ende stampet in .1. suveren motalinen mortier. ende sichtet dore .1. vout suver linen cleets.³⁾ ende dit legt onder tsindael. Ende of dura mater wert al bruun om tpulver. sone legter nemmer op. maer legter op rodomel. ende .3. deel [oliën ende G] omfacijns suver linen cleet daer in genet. Ende heylt die wonde voort alst vleesch begint wassen met pluckelingen van suveren linen hooftcleden.

+ B 115a.

+ †

+ C 17d.

+ G 23b.

2) C: sarcacolle

3) C: teims die cleene es ende dan dore eenen douc

[Die leeringhe van mester jan yperman C, L]

¶ Nu verstaet mine lere ende wat mi gesciede. Ic ruumde die wonde so dat ic die scerve⁴⁾ al bloot hadde ierst thaer af gescoren. ende daerna wiecticse wel dunne. ende genaest metter olyen van rosen ende metten⁺ rodomelle alsoet vorseit es.⁺ ¶ Eens was gewont een cnape⁺ int hooft met enen stave also dat therssenbecken al ontwee was. ende deen been gescoten onder dander. ende hi hadde al siin kennesse verloren. Ende ic nam .1. sceers ende snetene ende ontdecte [hem dat L] herssenbecken⁵⁾ ende vant zere ontwee. ende [gheschoten G] deen onder dander. Ten iersten vermakene na der snede berechticken met olyen ende met zeme dwelke vorseit es. Ende ic voedene met moruwen doders van eyeren. ende met kerender melc⁶⁾ met gortte gespeelt.⁷⁾ ende met gebradenen applen entie suure. ende hi dranc tyseine gesoden op gersten. Ic en dorste hem al⁸⁾ niet doen om dat hi so cranc was. Die scerven⁹⁾ wiesen al vol vleeschs ende hi wert sprekende ter .6.

4) C: screven

+ L 155c.

+ C 18a.

+ G 23c.

5) G: dat thersen cappen

6) L: kernemelc

7) L en G: ghesoden

8) L: anders

9) G: schoren

[p. 40]

weken ende hiet mi oom. hi gecreech sine sprake so lanc so bat. Mer hine wiste niet wien¹⁾ so zere ⁺hadde gequetst. Nochtan vergaderde ⁺hi iegen den genen met vorsienen sinne²⁾. ende bi beradenen rade met swerde ende met bokelare. Hi genas ende wert wel opt sine. ende versoende iegen ⁺den genen dien hadde geslagen. Dbeen dat boven den andren was daer dander onder scoet. dat drogede. die upperste taflen³⁾ enten cantenwert. ende nature dat staect van hare bider hulpen van den ⁺vleesce dat wies uten adren die liggen tusscen dbeen enter taflen. Ende dus wert die lichame⁴⁾ vandeer wonden also slecht sonder groet dal⁵⁾ ende sonder grote butse. ¶ Een cnape wert geslegen van .1. perde int achterste deel van sinen hoofde ⁺al te stucken. Ic ruumde hem die wonde. ende ic genassen also gelike. ende hine verloes niet van ⁺sinen bene meer dan die wint beliep. ende dat in die dicte van enen nagle. ¶ Oec genasic .1. jonfroukijn dat geslegen was oec ⁺van .1. perde voren in siin vorhooft: ic genaest dies gelike. ¶ Oec enen ouden cnape geslegen met ere plommeye besiden der commissuren ende ic genassen oec dies gelike. Ende vele andre gewonde die ic genas dies gelike. ende dit was in ypere in vlaendren ende daer omtrent.⁶⁾ ¶ Alse gi hebt gesneden enege wonde⁷⁾ int hooft. so stect in elc quartier .1. sterken linen draet of ziden draet (in G grove schets van naald en draad) ende alse gi die wonde hebt gewiect. so trect die quartiere metten draden tegadere ende vergadertse also na alse gi moget. ende also doet tote allen vermakene. so seldi hebben⁺ .1. scone lixeme. ende dit⁸⁾ en sal niet laten die quartieren crimpen. Ende siin si ontcrompen so ruumtse van onder. ende en snijt nietaf also somege sotten [meesters G] doen.

1) L: wie hem

+ G 23d.

+ †

2) L: voirsienichet

+ B 115b.

3) L: canelen

+ C 18b.

4) L en C: lixeme

5) C: dael

+ L 155d.

+ †

+ G 24a.

6) In G volgt hier nog een recept voor Pulvis Capitalis

7) G: eenen gewonden

+ G 24b.

8) C: deze draden