Cyrurgie

Cap. 6.
¶ Van wo(n)de(n) te strem(m)ene va(n) bloede³⁾.

Alse de mensce gewont es ende die surgijn vint bloedende. dan besie in wat steden dat si. ende merct waerbi⁴⁾ dat hi bloedet. Eist dat het comt uut arteriën so comet uut springende ende uut scietende ende dan eist claer ende licht gevarwet. Ende comet slecht gelopen ende bruun. so comet uten gemeinen adren die voetsel siin van den lichame. Ende arteriën comen vander herten ende hebben .2. hude. daer deen af es gecnosecht [dat men heit in latijn cartilaginis L] entie vervleescht node. want om haer dunne bloet ende heet ende roeringe ende om haer hertheit. Ende⁺ adren comen vander leveren ende hebben in hare bloet. bruun. ende dicke. daer omme en hebben si maer ene huut. entie moru. Nochtan siin alle die hude zenuwech. Ende het gevalt dicken datmen bloedet ten adren enten arteriën⁺ beide. ende selden ten arteriën allene. want si liggen diepere dan⁺ die adren doen. Waerbi dat ic u lere. dat dbloeden

ten arteriën es meerder vrese⁺ dan ten adren te bloedene. Ende te vele te bloedene es vreselijc. daer bi radic u dat gi niemen te vele en laet bloeden na uwer macht. Want daer comt af groet meskief ende vrese vander doot. ¶ Want daer comt af spasme dewelke ic u sal leeren wat spasmus es. dat .1. vrese es vander doot. Ende ondertiden comt hem oec toe sicken. (l: hicken) dats oec .1. teken vander doot⁵⁾. Ende esser onmacht met sicken (hicken) dats

3) C: Van bloet te stelpenen in wonden waer dat si ligghen ende waer dat si sijn. G: Van den hoofde ghewont ende niet toten hersebecken diepe. L: Hoemen is sculdig bloet te stempen.

4) G: by wat redenen

+ L 147c.

+ C 7a.

+ G 7d.

+ B 109d.

5) L: Ende is die siechke in onmacht dat is een seker teken van der doet. Ende heeft hi gheen verstandenisse ende hi niet en weet wat hi seghet dat syn quade teken.

[p. 17]

die doot. Ende geen verstennisse. ende niet en weet wat hi segt. dit siin alle quade tekenen. ¶ Nu merct hoe datmen sculdech es te stremmene adren ende arteriën die bloeden. Die cleine adren mach men stremmen lichtelike met plaestren van stoppen daer op gebonden al droge. of met haers selfs bloede gesmeeret of metten witte vanden eye. Entie grote adren es men sculdech te stremmene dies gelike. ⁺ende en stremmet niet. so mach ment stremmen metter leringen die hier na volget. ¶ Aldus es dierste maniere dat gi dlet op houdt dat niet en dale. ende dat dbloet niet ⁺lichtelec uut en sciete. ende drupt ⁺der op cout water om dlet te vercoudene¹⁾. daer bi so keert dicke dat bloet om dat tcoude drijft van hare de hitte. Aldus doet tcoude die huut ende tfleesch entie adren crimpen. Aldus werden die adren nauwe ende hebben maniere van slutene. Maer wacht u dat gi en geen water daer in en laet comen. want het soude deeren. Ende viele ⁺.1. mensce in watere alse hi gewont ware. tcoude water soude ⁺hem vele quaets doen. want het soude den huden vanden adren contrarie siin. want si siin zenuwech. Ende of die gewonde die int water viele te nayene ware so droget hem dwater wel uter wonden. ende doetse bloeden eer gise nayt.

¶ Ende of die bloedende niet en stremmet. so stremtene metter medicinen die hier na volget. Want si hebbens macht di[e]re vele siin. deen starkere dan dandere die ic noemen sal hier na alst point es. ¶ Alse gi siet .1. adre of een arterie bloeden. so legt daer iegen uwen dume of uwen vinger. ende stopt den mont vander adren of der arteriën. datter geen bloet uut comen en mach ende houtse lange gestopt. so langer so beter. want dbloet dat sal verstorkelen²⁾ ende werden hart. Waer bi dat tgeclonterde bloet sal weren dat dunne bloet. dat niet ute en sal mogen [comen C]. ende dits ene maniere van stremmene. ¶ Ende daerna so legt⁺ daer op .1. plaester van drogen stoppen. of genet in borne of in aysine. of in wit van den eye of met siins selfs bloede. Ierst gestroyt dit pulver. van cleinen witten wiroke van aloës epatic. van bloede⁺

van draken ende van bollen van⁺ hermcinen van elken even vele. dit stampt al tegadere. ende sichtet dore enen dicken teems. Dit seit bruun legoburgensis³⁾ dat goet⁺ es. ende dan en bint die wonde niet te vaste: mer slecht dattie wonde niet en swere. ¶ Want Galyenus seit dattie geesten entie humoren lopen altoes ter zerer steden. Waerbi hi seit dat en geen dinc en let der wonden so zere te heylne alse de sweringe doet⁴⁾. [Mester hughes pulver de leginbourch.

¶ ℞ thucis albiscum et viscosi aloës epatici sanguis draconis boli armenici. ana partes equales et inde fiat pulvis subtilissimi et usui reserva C]. Dit pulver

+ G 8a.

+ L 147d.

+ C 7b

1) G: te vercoelene

+ G 8b.

+ †

2) C: versteken. L: verdroghen

+ C 7c.

+ G 8c.

+ B 110a. L 148a

3) C: huge de legenbourch

+ †

4) C: waerbi hi verbiet dat ghi gheene dinc ne leght op wonden die zweeren doen ende aldus scrift hi in latine

[p. 18]

minct met wit van den eye ende met hasen haer wel cleine gesneden te stucken met eenre scaren. ende dit getempert gelijc der dicten van zeeme ende daer in genet vele ⁺wieken also groet als amandelen ende daer af die wonde wel gevult. ende opt plaester so legt van dien vorseiden dinge redelike vele. ende boven der plaesteren so legt vele droger stoppen. of en hebdi gene ⁺stoppen. so maect .1. plaester van lininen cleeden ende vele cleets daer boven. ende bindet wel ende slecht alsoet vorseit es. ¶ Of nemt dit pulver dat noch sterker es. Nemt gebornen calc. dats gebernt calc¹⁾. ende also uten ovene genomen eer daer water op comt. ende bloet van draken. steene daer men af maect cleine laternekine²⁾. aloes. wit wierooc. elcs evenvele. ende dit tempert metten hase hare alsoet vorseit es. of met coppen gespin. ¶ Een ander pulver dat galyenus plach te orborne dats dit. Neemt root aterment of gelu .9. Ʒ. cleine wit wierooc .16. Ʒ. aloës. kijst liim³⁾ elx .8. Ʒ. orpiment .4. Ʒ. steene van lanternen .20. Ʒ. ende stampt dit al te gadere ende sichtet dore .1. dicken teems. dat si cleine pulver. ende hier af strijct optie wieke ⁺ende vult die wonde daer met. ende legt van dien pulvere vele optie wonde. ¶ Nu hebdi vele leringen die ⁺bruun leert. die hi screef uten ouden boeken. Ende theodrijc screef uut brunen in sinen boeken. ende si wrochten daer beide met alsijs te doene hadden. Nu willic u bescriven van lancfranx leringen ende wat hem daer af geviel. Hi was te melanen gehaelt tenen kinde. dat was gevallen met⁴⁾ enen messe⁵⁾ .1. wonde in sine geet adre die .1. propere⁶⁾ arterie es. dwelke kint so vele gebloedt hadde eer hire toe quam dat mer geen lijf an en vant. hi taste sinen puuls ende vanten flau of cranc. ende welna niet. dbloet dat uter wonden⁺ quam was al bleec. Ende hi⁺ leide sinen vinger optie wonde ende hiltse so lange dat tkint begonste sine ogen op slaen. ¶ Hi sende ter specerien⁷⁾ om dit pulver. Wierooc. wit. tay ende vet .2. Ʒ. ende .1. Ʒ. aloës epatix. hier af so de (dede)⁺ hi maken een pulver

Ende tempert metten witten van⁺ den eye in die dicte van zeeme. ende mingede daer met haer van hasen wel cleine gesneden ende dat geleit op die wonde op .1. plaester van stoppen ende daerna bant hire op droge stoppen. ende bant also vaste alst weselijc was. ende liet aldus tote dies ander dages. Ende hi q(u)ammer toe ende vant gesterct⁸⁾ ende niet bloedende. Die vader vanden kinde bat hem dat hijt vermaecte. entie meester ontseit hem. ende liet aldus .4. dage. Ende des vierden dages nam hi wit van eye. ende olye van rosen elx even vele. ende tempert metten vorseiden pulvere. ende dat dunne. ende leidt opt pulver dat optie wonde lach ende liet deen metten andren weeken. Dies ander dages so quam hi weder ende vant die wonde al genesen wel ende vaste. dat den vader groet wonder dochte

+ G 8d.

+ C 7d.

1) C: onghebulst (l: ongebluscht) calc.

2) C: lanterkine

3) L: aluun kist lijm

+ G 9a.

+ †

4) C: in

5) G: int poynt van eenen messe

6) G: principale

+ C 8a.

+ L 148b.

7) C: apoticariën

+ G 9b.

+ B 110b.

8) C: wel ghestremt.

[p. 19]

⁺[ende die mester een deel maer die mester zweech (zweeg?) als hitsach C] ¶ Echter .1. ander kint van .18. jaren out. was gesteken in sinen arm van .1. andren kinde met .1. cleinen meskine. ende dore stac .1. adre. ⁺ende geraecte .1. zenuwe onder die ⁺adre. vanden welken het gedogede grote pine in die zenuwen. dbloet liep recht ter wonden ende hi wasser toe geroepen. ende als hi dit sach hi peinsede leidi daer op ⁺siin medicament¹⁾ dat niet goet daer op en ware. want dwitte es cout ende limech. ende dat soude stoppen die sweet gate vander huut met sire tayheit Ende hi hiet datmen den arm soude pletten²⁾ ende datmen die enden van den adren ute soude trecken ende verbindense. ende die zenuwen conforteren met olyën van rosen daer in gegoten. Die moeder van dien kinde ⁺dede halen enen leeken meester. die seide iegen sinen raet. Meester lancfranc ginc wech. entie leke surgijn bleef daer. ende leider op sine medicine daer hi met was gewone ander wonden te stremmene. ende en halp niet. het bloedde altoes ende swaer ende tkint crancte zere. ⁺Ende men sende om enen ficisijn die des kints vrient was. entie sende om meester lancfranc. ende hine wilder niet comen. Entie ficisiin ginc selve te hem ende vragede hem raets. ende hi riet hem also hi vore geraden hadde der moeder. Doen ginc die ficisiin ende vragede den leken meester of hijt soude connen gedoen. ende hi antwerde ja. Ende hi dede also ende het was genesen in corter tijt. Ende of iemen vragede hoe dat so lange mochte gedogen sonder spasmeren. hi antwert dat het quam om dat [het L] ydelde van den bloede. ¶ Dit es al

gescreven om dat elc soude⁺ merken wat hi dade ende waerbi dat sine curen niet voort en gaen na sinen wille. Daer bi so seggic⁺ u. eist dat enege adre es die gi niet en moget stremmen met pulvere ende met dat daertoe gescreven es. so onderstecse³⁾ met .1. naelden [drie kant dus (volgt een ruwe schets) L] die in heeft .1. gewasten draet⁴⁾. ende stect die naelde⁺ onder die [hemde van der C] adre. ende dan cnoopt beide die enden wel ende zere met enen sterken drade⁵⁾. Ende wacht dat gi die adere niet en geraect metter naelden⁶⁾. Of hebt .1. plat yser⁷⁾ met enen gate⁸⁾. ende dit yser salmen leggen⁺ over die wonde. of over die adere ende dan salmen hebben .1. ander yser daermen met die adere tingeren sal datmen steken sal dore dit gat wel gegloyt. ende men sal bernen die monde vanden adren. ende wachten dat hi el niet en⁺ berne. dan hi die adere doe scrompelen ende sonderlinge so wachte

+ †

+ C 8b. G 9c.

+ L 148c.

+ †

1) C: sijn pulver witte, ‘pulver’ doorgehaald.

2) G: dat men dye adren soude spletten. L: dat men den arm soude banden ende trecken.

+ †

+ G 9d.

+ B 110c.

+ C 8c.

3) G: omme stectse

4) C: ghetwinden draet ende ghewast

+ L 148d.

5) De rest van dit hoofdstuk ontbreekt in L.

6) In C een afbeelding. Zie fig. II

7) In C afgebeeld; fig. III. Ook in G een ruwe schets van een dergelijk instrument

8) G: met enen platten hovede

+ G 10a.

+ †

[p. 20]

hem vanden zenuwen. Arteriën es men sculdech te broyene. so dat daer dicke scorssen op siin. ende zeerre dan simpel adren. ende iegen dattie adere of arterie groet¹⁾ es. so es men sculdech zere te berne. Nochtan es vrese als die brant valt. dat si weder mochten werden bloedende. Waer bi die sekerste cuere van bloede te stremmene es dat men die arterie of adere uut ⁺hale. ende mense verdraye ende verbinde daerna. ¶ In .4. manieren machmen stremmen dbloet. Dierste is dat men verhoude dadere so lange dat dbloet verstorkelt ende hardt wert in den mont van der adren of arteriën. ende dat men dlet vercoude daer ⁺die wonde in es. Dander es met pulvere ende met hase haer ende datter toe behort alsoet vorseit es. Terdde es met brande van viere of met medicinen bernende ende etende²⁾. Tfierde es metten verbindene die adren of arteriën alsoet voren geseit es. of ondersteken ende verdrayen. ¶ Ende selke meesters siin diere op leggen gebernde plumen. ende andere gebernden vilt ende menege ander maniere. Maer ic heb u geseit na minen wetene d beste dattie oude meesters antierden. Ende ic en wasser noyt met bedrogen. Maer gi diere met werken selt sijt vroet dat gi u medicamente doet comen ten monden vanden adren of arteriën ende siere ophouden. ⁺ende dat vele. ende en doetse niet af v[o]re dat si allene af vallen. Ende daer is siin te stremmene³⁾. daer legse tallen vermakene in lanc so meer. Ende en vermaect⁺ niet die wonde vore ten derden dage. of langere of sijs te doene

heeft. of sine swoere alte zere.⁺ ende dan besiet wanen hare die⁺ sweringe comt. ende als gijs vroet sijt. so beteret haere vroedelike na u macht. [oft ghij wilt lancfrants pulver doen maken ter speceriën so scryft aldus. thuris albi gommozi et pinguis. Ʒ .2. aloës epatici. Ʒ .1. fiat pulvis subtilissimus G].

1) G: groot.

+ †

+ C 8d. G 10b.

2) G: hittende. C: die seere heeten

+ †

3) G: Ende dair sy quaet sijn te stremmen.

+ †

+ B 110d.

+ G 10c.