Cyrurgie

Cap. 1.
Vande(n) hoefde e(nde) va(n) sire⁺ sceppenissen.²⁾

Verstaet thoeft es ront. om dat⁺

+ C 2a.

2) C: Men sal hier leeren die natuere van den hoofde: ende die anothomie deer of: ende die sceppenisse.

+ G 2d.

[p. 6]

te meer houden soude in even vele steden. ende om dat ront .1. scone vorme¹⁾ es. Ende om dat herde slagen of vallen of werpingen te ⁺min daeran souden daken²⁾. ende te lichtelikere af souden scieten. Ende wi selen oec verstaen dat thoeft die wortel es vanden mensce. uut ⁺wien alle die zenuwen nemen haer wassen ende haer gevoelen³⁾. dats ⁺uten herssenen ende uten marge van den rugge bene. dwelke dat comt uten herssenen [ende es vander zelver naturen ende alsoe G.] liggende in .2. huden also die herssenen doen. ende dat march heet in latine. Nucha. ¶ Thoeft es van .3. substancien. ene van bene. ende ene van vleesce. ende ene van herssenen de welke [hersinen C] siin march van den hoefde. ende musech es tfleesch. die huut daer boven es al vol wortelen van hare. Musech vleesch dats herdere dan ander vleesch. ende moruwer dan zenuwen of corden. of gecroes⁴⁾. of been. Wter huut wassen hare die de herssenen decken ende tfleesch van couden⁵⁾ dat hem contrarie mach wesen. de welke huut es dorgaet vanden wortelen toten ende. alse ene kemeneye. dore welke gaetkine die herssenen steken uut den rooc of die hitten die hem sijn contrarie. Ende tfleesch dat decket dbeen met sire huut al vol haers⁶⁾. Ende thaer es boven der huut om .2. saken⁷⁾. dierste om dat dect die sweet gaten datter geen coude in en come⁺ de welke gaten heeten in latine⁺ poros. dat siin zere nauwe gaten. Dander es om dat thoeft te scoenre es om dat haer op heeft. Die huut van den hoefde es dicker dan ander huden. [aen den lichaem L] sonder die planten vanden voeten om dat mer op gaet. entie palmen vanden⁺ handen [onder L] om datmer mede pijnt. ende daeromme essi van naturen⁺ dicke om dat si es dorgaet. Want dore elc gat comt .1. haer ende onderwilen .2. of drie. Entie huut es vaste gebonden ant vleesch dat musech es met cleinen dradekinen van zenuwen comende vanden herssenen. ende met dradekinen comende vanden adren ende vander leveren. ende met dradekinen comende van cleinen puls adren. die men heet in latine arterien comende vander herten. van welken dradekinen nature heeft geweven of gebreit die huut subtilike daer. ende over al den lichame van den mensce. Ende dbeen vanden hoefde es van vele stucken alst recht es. ende es .2. vout⁸⁾. daer es ene tafele buten ende .1. binnen. Binnen ten herssenen wert es ene. ende buten ten vleesche wert es ene andere ende daer tusscen siin vele adren ende arteriën die den bene geven hitte ende voetsel ende geest. Die arteriën geven hitte ende geest. die adren

1) G: figure

+ C 2b.

2) C: te mijnder an soude vesten. L: daer souden wesen of vesten

+ L 143c.

3) C: hare beghinsele. ende hare wassen Ende hore ghevoelen. G: bevoelen

+ G 3a.

4) C: cnoes

5) L: twelke die hersine ende vlesche hoeden van couden

6) L: vol borstelen ende haers

7) C en L geven: omme 3 saken, doch noemen slechts twee.

+ C 2c.

+ B 107d.

+ G 3b.

+ L 143d.

8) L: ende is van .2. dick of .2. wout. C: ende es van tween dicten ofte twee vout

[p. 7]

geven hitte ende voetsel. Therssenbecken ⁺es van vele stucken ende tweevout alsoet vorseit es ¶ Thoeft es van .3. pertiën. deen voren. dander in midden ende terde achter¹⁾. Voren vander mouden vorwert es thoeft heet ende droge hebbende vele geesten ende luttel marchs²⁾. Die middewert van den hoefde heeft vele marchs ende vele geesten. ende es heet ende versch. ende int middelste deel staen die oren ende staen op .2. been die men heet stenech been³⁾. Dat achterste deel ⁺es cout ende droge hebbende luttel geests ende luttel marchs. ¶ Ende dus moet men de nature verstaen ende leren om dat ment aldus moet genesen. versceeden also si versceeden ende gedeilt siin van harer naturen⁴⁾. Dats te verstane. dat hete ende⁺ dat droge. met medicinen cout ende versch. dat es tcontrarie. ende also⁺ es men sculdech alle ziecheiden te genesene. ¶ Int vorste deel van den hoefde so siin die ogen. die nese. entie mont Ende boven den ogen siin .2. bene die niet en siin vanden herssenbeckene. mer si siin scilde⁵⁾ vanden ogen. ende liggen lanx [ofte dwers C] onder die wintbrauwen⁶⁾ Dbeen vanden hoefde es van vele stucken dats [gedaen C] om vele nutscapen. Dierste om dat daer vergadren die stucken daer die zenuwen uut wassen. dander es om datter dalen in die adren entie arteriën om te gevene den herssenen hitte. voetsel

Fig. 1.

+ C 2d. G 3c.

1) G: Dat hovet es van .3. pertiën vore es eene dye myddewaert eene andere achtere dye derde aldus: (zie fig. I)

2) C: hebbende van den gheesten lettelle ende lettel van den marghe

3) G: dye men heetet no been

+ L. 144a.

4) G: ende alsoe verscheyden soe moet men thovet ghenesen alsoe dye deele verscheeden zijn

+ C 3a.

+ G 3d.

5) C: scedele

6) G: oghe brauwen dat sijn dye wintbrauwen L: wynbrauwen

[p. 8]

ende geest ende alle die zenuwen die comen uten hoefde¹⁾ ∴

⁺Terdde es om dattie herssenen hebben hem [zelven G] daer dore te lichtene²⁾ ende uut te stekene die hitte die hem contrarie es. Tfierde es om dattie huve³⁾ die men heet die herde moeder es vast in die vergaderinge vander mouden. ende vanden slape ende vander nolle. ende dat an die ⁺been. ende hangen aldaer die herssenen ant been onder die celle⁴⁾. de welke men heet herssenbecken. dat de scilt es van den herssenen die moru siin ende wit⁵⁾. Waerbi dat selke philosophe seit⁶⁾. ⁺dattie herssenen siin cout ende versch [ne ware tghemeene seyt datsij sijn heet ende versch G] ende ratech tusscen. 2. tafelen. daer die vorseide adren in lopen. ende om dat daer die hitte van den herssenen in spaersen⁷⁾ soude. ⁺ende daerna uut comen⁸⁾ soude te harrer vergaderingen. de welke vergaderinge siin tanden⁹⁾. Ende alst therssenbecken daer ontwee¹⁰⁾ es. dan eist tontsiene dat die liese gewont es. dan es tontsiene die doot¹¹⁾. ¶ Thoeft es in drien gedeilt alsoet vorseit es. int vorste deel leget die kennesse van den mensche. Alse zien. smaken ende rieken. Dat zien es om ondersceet te hebbene⁺ of kennesse te dragene tusscen wit ende swert. of donker ende licht¹²⁾ ende des gelike. Die smaec es te hebbene ondersceet tusscen gesouten ende versch¹³⁾. ende des gelike. Roke es te hebbene ondersceet tusscen stinkende ende wel riekende¹⁴⁾ ende des gelike. ¶ Int middelste deel legt die redene ende dat horen. die redene dat es heesch ende andwerde¹⁵⁾. horen dats verstaen ende andwerde geven [van datmen seyt ende van G] dattie mensce hort. Ende daer omme es in dit deel tgepeins [ende der memoriën C] vanden mensche. ¶ Int achterste deel so legt die⁺ onthoudenisse wat dattie mensce hort of gehort heeft dat gaet liggen int achterste deel van den hoefde. Dus segt cort rogerus in¹⁶⁾ roelandinus in latijn In prima⁺ cellula sit ymago. in media ratio. in posteriori memoria ¶ Die herssenen liggen tusscen .2. huven¹⁷⁾. daer dene af heet dura mater. entie andre pia mater. dats te seggene genadege moeder¹⁸⁾. Mer herde moeder es dicke ende vast om dat si legt naest den bene. ende sleet daer iegen altoes Ende dese mach

1) G: omme te ghevene hitte den hersenen ende voetsel ende gheeste alle dye zenuwen comen(de) uten hovede

+ B 108a.

2) G: te luchtene

3) G: huut

+ G 4a.

4) C: selle. G: scelle

5) wet = vochtig

6) G: alle dye phylosop(h)e segghen

+ L 144b.

7) G: persen

+ C 3b.

8) G: daer ute spruten

9) L: ende daerna ute comen ten hare vergaderinghen soe syn die tandenringhen (tandeeringen) aldus (eenvoudige schets) ende heet die commusure. In G onbeholpen schets.

10) C: in twee

11) L: dat die liese es ghequest ende ghewont ende alsse ghewont es soe is te ontsien die doet. G: dan es die gewonde in vrese vander doot

+ G 4b

12) C: claer

13) C: tusschen bitter ende soete. G: tusschen bitter ende soete tusschen ghesouten ende verschs

14) L: goede luucht

15) G: heesschen ende antwerden

+ C 3c.

16) C en L: ende

+ L 144c

17) C en L: huden

18) G en L: sochte moeder

[p. 9]

⁺siin gewont. of si mach apostemeren. [oft zweeren G] ende genesen sonder meskief van den live den gewonden. Mer die genadege moeder es dunne om die hersenen. diere in liggen besloten. dese mach qualike wesen gewont ende genesen¹⁾. Nochtan seit galienus dat hi sach enen die beide die liesen hadde gewont. ende hi genas. maer het was so cleine dat van den herssenen niet uut en quam [ter wonden G]. Thoderijc seit daer iegen dat hi sach enen scedemakere²⁾ in die stat van luken den welken

⁺dat hi uut dede dat achterste deel vanden hoefde. ende hine verloes³⁾ niet. mer hem bleven ⁺alle sine werke⁴⁾ van naturen. ¶ Tusscen dura mater ende pia mater vergadert .1. materie bi gramscapen of bi vare. entie daerna wert dicke. ende bi beslotender hitten diere [in C] es. ende dit mach wel siin [bi natueren ende C] sonder den mensce te quetssene. Ende gevalt dattie mensce wert gewont int hoeft so dat therssenbecken brect. ende dura mater wert ⁺gewont of geapostemert waerbi datter herde humoren uut comen. ⁺ende dan wanen enege leeke meesters dat herssenen siin. neent niet. Ende dus siin si bedrogen ende doen den lieden ende hen selven logene te verstane. Want die herssenen en mogen niet siin gewont. entie zieke daer af genesen. want het es .1. led principael. daer al die beseffelicheit⁵⁾ ute spruut die de mensce over hem heeft. Hets hier af gnouch gesproken. mer ic wil spreken van datter surgien bestaet⁶⁾.

+ G 4c.

1) C: dese mach qualic ghewont sijn datter die siecke of mach ghenesen

2) C: schedemaker. L: scoemaker

+ B 108b.

3) G: ende hij genassene ende hij en verloes niet

+ C 3d.

4) C: ghewerken

+ G 4d.

+ L 144d.

5) L: ghevolen

6) C: toe behoert