Cyrurgie

[p. 1]

Meester Jan Ypermans Surgie¹⁾.

⁺[Wy sijn sculdich onse werck yerst gode te beveelne onsen vader ende den sone ende den heylighen gheest In drie personen .1. warachtich god Den vader sonder beghyn Den zone comende vanden vader gheboren vander maghet mariën moeder wesende ende maghet blivende Den heylighen gheest comende vanden vader ende vanden zone Dese drie persone één wille ende één god Nu biddic der maghet ende der moeder alder werelt Advocatigge dye ane hare ghelovet ende ane haren zone dat zy voere ons bidde ende over den dichtere van desen ghedichte dat hij my moete gheven den syn ende dye conste dat icke moete nemen uten auctoers Cirurgie die nuttelec moet wesen den lieden die ghequetsts sijn of dye ander mesquame hebben datsij dair mede moeten ghenesen ende dye bate ontfaen van haren mesquame // Ay sente Cosme sente damyaen heylege martelaerts Jhesus kerst ende sente luuc den flsissijn ende capellaen der moeder gods heylich ewangelyste⁺ bidt gode over alle die ghene dye wercken zulen met desen wercken also zij hier bescreven staen die werke vander hant datmen heet cuijrgye van buten. C]²⁾

1) Titel van C: Ypermanni Medicina. Titel van G: Cijrurgie van meester Jan Iperman int Jaer MCCC en XXVIII. Daarboven met een andere hand geschreven: Dit es die boec vanden hovede Inden iersten.

+ G 2a.

+ G 2b.

2) De opdracht in L. luidt:
⁺Wij syn sculdich onse werc te bevelen gode den vader ende den zoen ende den heligen gheest in drie persoen een waerachtich god den vadre sonder beghin den soen comende vanden vader gheboren vander maghet maria moeder wesende ende maghet blivende den helegen geest comende vanden vader ende vanden sone ende dese 3 persoene comende vanden vader één wil ende één god Nu bid ic der moder ende maghet van alder werelt [advocateringe C] ⁺op hoer ontfermherticheit dat sy bidde voer [ons C.] Ende voer den dichter van desen wercke dat haer zoen hem moet gheven den syn ende die const dat hy moet nemen ute den auctoers cyrugie (actoors der cirurgien C.) die nuttelijc moet wesen den volke dat ghequest is oft ghequest mach werden of dander (andere, C) misquame der dese doctoren of leren sal dat sy met der hulpen onsheern Ende bider leringen deser auctoren moete gheganst worden ende ghenesen van hare pinen ¶ Ay sente cosme ende sente damiane heilighe mertelaren ons heren ende sente luc fisisien Een capellaen onser vrouwen heilighe ewangelisten ons heren bid gode voer hem ende voer hem allen die ghene die verken (werken) sullen met desen werke die alhier gheleert worden ende also als hier bescreven staet by goeder ordinanciën

+ L 143a.

+ L 143b.

[p. 2]

⁺Dits de tafele van meester Jan ypermans surgie. dewelke heeft in .7. boeken¹⁾. Ende dierste boec sprect vanden hoefde

+ B 107b.

1) De inhoudsopgaaf van C. luidt:
⁺Men sal eerst leren die nature van den hoefde ende die anathomie ende die scippenisse dair of
Hoe dat hoeft is gedeilt in drien ende eerst van den voersten dele.
van den middelsten dele
van den achtersten dele
⁺van den hoefde dat gewont is ende van der lise
van der leringe der naturen des hoefts ende syn werck
van cyrugien ende wat hem toe behoert
van wonden ierst te vermaken ende nayen
van wonden te stempen die zeer bloen
van den hoefde gewont ende ierst van den vier tiden
van bulen ende gaten int hoeft
hoe men proven sal of dat hersebecken ontwen is
van vacken of geslegen tote dura mater
van den hersenbecken gescaeldet. Van den hersenbecken gewont
van bulen die vele zwaerden (zwaerliken?) syn
van dat den (deen) been schiet onder den anderen
van den hersenbecken slicht te broken sonder wonde int vleysch
van der teyken der manen
van der leringe des meesters van salernen
hoe men wonden nayen sal intansichte
van geschoerden monden in kinderen
van bulen te done gesittene
van wonden die vallen boven den ogen dwers ofte lanxs
van dat de ore of gescuert is
⁺van wonden gescoten int aensichte
van gescut wt te doen sonder sniden
hoe men den wonden es sculdigh te handelen van eten ende van drincken ende hem dair of te verbiedene
van der crampen ofte spasmeringhen
van schorfde hooffden
van lusen opt hooft ofte te eldere
van den wanne opt hoeft
van der bulden ofte testuden op thoeft.
De inhoudsopgaaf van G. luidt:

1.

⁺Nu moeten wij beghynnen dat werck van cyurgiën yerst opt thovet ende alre yerst dat thovet es dye sceppe nysse ende die nature van den hovede ende dye Annathomye rebrico (?)

2.

Dyt es hoe dat hersenbecken mach sijn gedeylt in drien ende dye liesen ende vanden wonden die moghen vallen in elck deel verscheyden

3.

In wat manieren dat hovet es ghedeelt in drien pertiën ofte deelen sonderlynghe

4.

Capm. es vanden wonden yerst te vermakene ende te vers(c)hene in wat steden dat zij

5.

Capm. es van bloede te stremmene in wonden over all

6.

Capm. es vanden hovede gewont ende niet toter hersebecken dyepe

7.

Capm. es van bulen ghevallen oft ghesleghen welc dat zij

8.

Capm. es hoemen proeven zal oft thersebecken ontwee es

9.

Capm. es van vacken af gesleghen

10.

Capm. es van vacken vanden hovede ghesleghen met snydender wapenen alse sweerden

11.

Capm. es vanden hersebecken gewont met snydender wapenen

12.

Capm. es vanden hersebecken ghewont metter hoeke van enen fautseelne oft andere wapine dies ghelike

13.

Capm. es vanden hersenbecken gheschoort met bulen int vleesch oft gate

14.

Capm. es vanden hersenbecken zeere ghescoert ende met cleenre wonden int vleesch

15.

Capm. es vander leeringhen vanden viere meesters van Zaleerne

16.

Capm. es hoemen es sculdich te naeyene int ansichte

17.

Capm. es van kynderen dye met gescoerden monden sijn gheboren dye cuere dair off

18.

Capm. es van bulten te doene sitten weder inwaert

19.

Capm. es van wonden dye vallen boven den oghen dweers

20.

⁺Capm. es vanden oeren of gheslagen oft gheschoort met treckenne

21.

Capm. es van wonden ghescoten int daensichte ofte eldere

22.

Capm. es van doernen ofte nagelen ofte quarelen ute te doen comene

23.

Capm. es vanden gheenen die es ghewont te houdene van etene ende van drinckene

24.

Capm. es vanden wonden dye spasmeert dats vanden crampe

25.

Capm. es van tynea oft scorfthede

26.

Capm. es vanden lusen dye wasset op thovet ende eldere ane den lichame onder tyden

27.

Capm. es van wannen oft overbeenen [die] op thovet wassen

28.

Capm. es vanden bulten dye op thovet wassen.

⁺Men sal eerst leren die natuer vanden hoefde ende die anatamie ende die sceppenisse derof
Hoe dat hoeft is ghedeelt in .3. ende deerste van den voersten delen
van den middelsten delen
van den achtersten deelen
van den hoefde dat ghewont is ende vander liesen.
van den deelinghen der naturen des hoves ende syn werc
van den cyrugien ende wat dat hem toebehoert
van wonden eerst werf te vermaken ende te naeyen
van wonden te stempen die bloden
van den hoefde ghewont ende eerst vanden .4. tiden
van bulen ende gaten in hoeft
van hoe dat men proven sal of(t) hersenbecken ontween is
⁺van ene vacke of gheslagen met den vleische
van vachken of gheslagen tot dura mater
van den hersenbecken gheschaebet (ghescaeliet)
van den hersenbecken ghewont
van bulen die veel zwaerliken syn
van dat dat een been sciet onder dat ander
Vanden hersenbecken ghebroken sonder wonde int hoeft vleisch
van der leringhen der .4. meisteren hoe men naeyen sal wonden int aensicht
van ghescaerden monden in kinderen
van bulen te doen gaen sitten
van wonden die vallen boven den oghen dwerse of langhes
van dat ore of ghescoert is
van wonden ghestoten int aensicht
Dit boec is ghedeelt in drien pertiën als ghi na horen sult ende elke pertie een tafel op hem selven van wat stucken dat men der in vinden mach.

+ C 1a.

+ C 1b.

+ C 1c.

+ G 2b.

+ G 2d.

+ L 142a.

+ L 142b.

[p. 3]

ende van den wonden vanden herssenbeckene. ende heeft in .30. capittele.

.1.	Dierste sprect vander sceppenissen vanden hoofde
.2.	In wat manieren therssenbecken gewont mach siin entie tekene vander liesen gewont als dura, mater
.3.	Hoe thooft gedeilt es ende hoemen die deel sal mogen medicinieren

[p. 4]

.4.	van dat den surgijn toe behoort
.5.	Hoemen ierstwerf vermaken sal die wonde
.6.	Van wonden te stremmene van bloede
.7.	vanden hoofde gewont ende niet toten herssenbeckene ende ierst van vier tiden int jaer
.8.	van bulen gevallen. of wonden optie bulen
.9.	van te kenne of therssenbecken ontwee es met bulen of sonder
.10.	van gevacken af geslegen met bene. of der sonder
.11.	van gevacken af. dermen ziet dura mater
.12.	vanden herssenbeckene gewont ende dat gescaelget
.13.	Van den hersenbec. gewont metten hoeke van enen fautsoene of aex. of ort vanden swerde
.14.	vanden herssenbec. tebroken sonder wonde int vleesch met bulen
.15.	vanden hersenbec. gescort. dat deen [been] sciet onder, dander
.16.	vanden herssebec. te broken slecht sonder wonde
.17.	wat die .4. meesters leren vanden herssenbec. etc.
.18.	hoemen nayen sal int ansichte om scone lixemen te makene
.19.	van die met gespletenen lippen geboren siin
.20.	van morwen bulen te doen gesitten
.21.	van wonden boven dogen dwers toten bene
.22.	vander oren af gescort. so datsi hangende blijft an thooft
.23.	van wonden gescoten int ansichte of eldre
.24.	van dornen of gescutte uut doen comen sonder sniden
.25.	hoemen den gewonden sculdech es te houdene van etene ende van drinkene ende te hoedene
.26.	van spasmus dats van crampe
.27.	van scorftheiden vanden hoofde
.28.	van lusen te verdrivene waer datse siin
.29.	van wannen op thooft of overbene
.30.	van bulten op thooft in latine testudo Dese leringen suldi alle vinden ende elc op siin proper getal achtervolgende

[p. 5]

⁺Hic incipit cyrurgia ⁺magistri Johannis domini ypermans quam ipse compilavit et in teutonico redegit filio suo¹⁾. Omme dat hi begerde dat hi propheteren soude met sire consten ende met sire leringen Ende metter leringen van vele groetree meesters ende uut vele goeden auc-toers getrect also men hier na vinden sal op surgie. Ende oec so salmen hier in leren wat surgye es ende wat surgyen toebehort. ende oec wat den surgijn toebehort ¶ Ende men sal ierst seggen wat thoeft es ¶ Surgie es geseit van⁺ der hant. cyros in griex. dats .1. hant in dietsch surgie. dats werc gewrocht metter hant ende es te verstane surgie hant werc van medicinen Nu wille wi beginnen onse werc van surgien ierst op thoeft ende alderierst wat thoeft es

+ B 107c.

+ L 143a.

1) ⁺Hier beghint die cirurgie van meester ian yperman ende es getrocken wt alle den auctoers der mesteren.
Hic est practica et doctrina composita a magistro iohanne ypermanni quam ipse tractavit in flamingo ad utilitatem filij sui in tempore vite sue sane et voluit quod ipse haberet aliquid de opere suo et doctrina sua a multis magistris scilicet de lanfranco et a quatuor magistris de salerno et a galieno et a rolando et a rogero et a brutto et a raso et a magistro hugone de luckes et a magistro albucaso.
Na de inhoudsopgaaf (zie noot 1 op blz. 2) volgt dan:
⁺Dits beghin van cirurgien
Hier begint die cirurgie des meesters ioannis ypermans den welke dat hi uten latine ende ute syn selves verstandenisse ende leringe ende wt sine goeder geloefder werken dit troc hi ende maecte in dyetscher talen de welke dat hi bestont te maken om zyns selves zone binnen zyn zelves live ende dat specion hadde hi binnen der stede van yperen in welke dienst dat hi sterf int iaer ons heren mccc en x. ende hi maecte dit werck in dietsche om die minne van zyn zoen die soe ionc was dat hi hem ⁺niet wel verstont in gramariën al zoe die boeken leerden die zyns vaders waren ende dair ute dat hi wrochte ende die hi gehoirt hadde lesen ende dair hi ute zyn werck voldede ende die bouken en hadden sinen zoen niet te goede geworden ende dair om maecte hi dit in vlaemscher talen om dat hi begeerde dat syn soen profiteerde dair mede ende hem bleve van synre leringe die men zeer prisende is.
⁺Hier beghint die surogie meester jans ypermans welke dat hy uten latijn ende wt syns selfs verstandenis ende wt synre leringhe Ende wt synre goeder gheloefder werken tracteerde hy ende maecket in dietscher talen ende (een) glorieeus werck van cyrurgiën twelke dat hy bestont te maken om syns selfs soene binnen syn selves live Ende spencioen (pensioen) ander (C:hadde) binnen der steden van yperen in welken dienst dat hy sterft int jaer ons heren doe men scref MCCC ende X^*) doe maecte hy dit werc in diesche om die minne van sinen soen die soe jonc was dat hy hem niet wael en verstont in gramariën van die goede boeken die sijns vaders waren daer hy wt vrachte (wrachte) die hy ghehoert hadde Ende daer ute dat hy werc vuldede die en hadden hem niet te goede gheworden Ende daerom maecte hi dit in diesche omme dat hy begheerde dat syn zoen profiteerde daermede ende hem bleve van synre leringhe die men seer prijssede

+ C 1a.

+ C 1c.

+ C 1d.

+ L 143a.

*) Zie ‘Janus’, Archives intern. pour l'Histoire de la Médecine et la Géographie Médicale, XIV, 1909, pag. 397.

+ L 143b.

+ L 143a.

+ L 143b.

+ C 1a.

+ C 1b.

+ C 1c.

+ G 2b.

+ G 2d.

+ L 142a.

+ L 142b.

+ C 1a.

+ C 1c.

+ C 1d.

+ L 143a.

*) Zie ‘Janus’, Archives intern. pour l'Histoire de la Médecine et la Géographie Médicale, XIV, 1909, pag. 397.