De betrekkingen tusschen Zweden en de Nederlanden op het gebied van letteren en wetenschap, voornamelijk gedurende de zeventiende eeuw

[p. 233]

Zevende hoofdstuk.

Felix, multorum mores qui vidit et urbes, Hic poterit Patriae commoda ferre suae.
Uit Mårten Törnhielm's reisjournaal 1683.

Blik op de studiën der Zweden in Nederland ten tijde van de Karels (X, XI en XII). - Leiden wordt bij voortduring door vele Zweden bezocht, vooral tusschen 1660 en 1670. - De voornaamste professoren aldaar; J. Fr. Gronovius; de cartesiaansche twisten. - Zweedsche herinneringsfeesten te Leiden. - P. Hoffwenius, J. Fornelius, J. Gartman bekwamen zich in Nederland. - S. Pufendorf behaalt daar zijn eersten roem als schrijver; zijne Zweedsche leerlingen te Leiden. - Johan Rosenhane en Folcher Uhr en hunne tijdgenooten te Leiden en te Amsterdam. - Toekomstige diplomaten (N. Eosander, S. Agriconius, Gabr. Oxenstierna e.a.) studeeren te Leiden. - Sven Ribbing's indruk van Holland. - De Zweedsche heeren in Breda 1667-1668. - De Zweedsche studenten in Nederland tusschen 1670 en 1680; hunne betrekkingen met de diplomaten bij de groote vredesonderhandeling. - De Zweden beginnen de Utrechtsche universiteit te bezoeken. - Urban Hiärne's reizen in Holland. - Uit Sam. Pontin's dagboek. - Mårten Törnhielm en zijne makkers te Leiden en te Utrecht. - Het oordeel over de toestanden aan de Nederlandsche universiteiten van Er. Odhelius Jr, J.A. Bellman en J. Moraeus. - De bezoeken der Zweden verminderen. - De laatste Zweedsche studenten in Leiden.

Met koningin Christina had de Zweedsche wetenschap haar voornaamsten steun verloren; en de geldelijke toestand van het land liet nu het verstrekken van rijke ondersteuningen voor educatie- en studiereizen niet toe. Toch beproefde, wat betreft zulke ondersteuningen, vooral het regentschap van Karel XI de tradities op te houden; en Magnus Gabriël de la Gardie bleef, zoo ver en zoo lang hij kon, de vrijgevige bevorderaar van de hoogere ontwikkeling. Van de groote beteekenis welke buitenlandsche reizen voor die ontwikkeling hadden

[p. 234]

was men steeds levendig overtuigd. Juist om zijn vaderland het best te kunnen dienen moest men in andere landen inzichten en ervaring opdoen: ‘Hectores domi nascimur, Ulysses foris evadimus’. En voor de vorming van het karakter waren zulke reizen van groot gewicht; men was het met Lipsius eens, dat ‘humiles istae et plebeiae animae domi resident, et affixae sunt suae terrae’; want ‘een wakkere zin en een hoog gemoed begeert niet als een slak te worden opgesloten in zijn huis’ - om enkele der vele gevleugelde woorden over reizen te gebruiken, waarmee Mårten Törnhielm zijn interessant dagboek inleidt, hetwelk wij hieronder nader zullen leeren kennen.

Nog in het laatste gedeelte der 17^de eeuw en zelfs nog in het begin der 18^de eeuw waren de Nederlandsche universiteiten en hare geleerden van groote beteekenis voor de vorming van Zweden. Vooral betrof dit het taalonderzoek en de geneeskunde; over deze beide vakken zullen wij in de twee volgende hoofdstukken spreken. Maar ook in andere takken van wetenschap, van politieke en sociale beroepen werden in de tweede helft der 17^de eeuw Zweedsche leerlingen opgeleid aan de Nederlandsche hoogescholen. Het is over deze, dat wij hier het een en ander zullen mededeelen.

De Vereenigde Nederlanden bezaten sedert het midden der eeuw, behalve Amsterdam's ‘athenaeum illustre’ en andere op universiteiten gelijkende gymnasia, vijf volledige hoogescholen of universiteiten: in Leiden, Franeker, Groningen, Utrecht en Harderwijk. In Franeker en Groningen, welker academies in het derde hoofdstuk zijn geschilderd, nam het bezoek der Zweden steeds af; op laatstgenoemde plaats wordt slechts een enkele Zweedsche naam aangetroffen na het midden der eeuw, op eerstgenoemde wordt hun aantal op twintig a dertig geschat. Harderwijk kreeg in de 17^de eeuw zeer weinig Zweden - op de rol aldaar zijn er vóór

[p. 235]

het jaar 1700 slechts zeven ingeschreven. De Utrechtsche universiteit werd drukker bezocht; voor de studiën der Zweden kreeg deze echter eigenlijk pas in de laatste twintig jaren der eeuw eenige beteekenis, weshalve wij op haar later zullen terugkomen¹⁾.

De universiteit te Leiden was en bleef de voornaamste en de door Zweden meest bezochte. Tusschen 1650 en 1660 neemt men weliswaar eene verslapping in dat bezoek waar; maar de volgende tien jaren vormen wederom een glanstijdperk voor de studiën van Zweden in die beroemde Hollandsche stad der wetenschap, en hun aantal was zelfs tusschen 1670 en 1690 bijzonder groot. Veelzeggend is het ook, dat in een in 1682 uitgegeven werk van J. Rolott student in Upsala ‘De professoribus academicis’, waarin alle universiteiten van Europa besproken worden, die te Leiden, naast die van Upsala en Åbo, de uitgebreidste vermelding krijgt.

De studie der classieken stond voortdurend zeer hoog te Leiden. Weliswaar stierven tusschen 1650 en 1660 drie van de uitstekendste vertegenwoordigers der taalwetenschap aldaar, namelijk Salmasius, Boxhornius en Heinsius. Maar

1) Verg. voor Utrecht en Harderwijk boven blz. 157. Sommige Zweedsche studenten aan deze academies zijn boven vermeld, zooals J. Ekebom, And. Krok en J. Bureus te Utrecht, O. Ursinus en E. Terser in Harderwijk. Verder kunnen vermeld worden Erik Bring (Gyldenbring), in 1645 te Utrecht, later extra-ordinarius-assessor in het hooggerechtshof van Svea; David Gyldenklow, in 1647 te Utrecht, in 1648 te Leiden, ten slotte luitenant-kolonel; Petrus Tetius (Teet), die gelijk met zijn ouderen broeder Joh. Tetius in Sept. 1648 te Leiden werd ingeschreven, in Dec. van dat jaar naar Harderwijk ging, waar hij ook in Juni 1649 werd ingeschreven, en het volgende jaar in Utrecht was (beide broeders stierven jong); vervolgens Jo. Falck, in 1651 in Harderwijk (misschien wel de J.F., die in 1670 koninkl. bibliothecaris werd, maar later werd afgezet; overl. in 1720). Zooals reeds is opgemerkt, vertoefden vele Zweden in Utrecht - evenals aan de andere universiteiten - zonder zich te laten inschrijven op de studentenrol (b.v. de op blz. 181 genoemde Ed. Philipsson, die in 1650 te Utrecht eene oratie hield).

[p. 236]

toen kreeg de universiteit ter vergoeding een van de aller-voornaamste mannen in die wetenschap vóór onzen tijd, n.l. Johann Friedrich Gronovius, oorspronkelijk uit Hamburg, maar, zooals reeds verhaald is, beroemd geworden als leeraar aan het Deventersche athenaeum, hetwelk hij in 1658 verliet om den leerstoel voor Grieksch en geschiedenis aan de Leidsche hoogeschool te gaan vervullen. Daar bleef hij tot zijn dood in 1671 werkzaam. Bij de studenten was hij meer dan de meeste leeraren bemind. Ook bij zijne collega's stond hij niet minder goed aangeschreven; maar hij had zich ook tot levensregel gesteld, zooals hij in 1660 aan Schefferus schreef, nooit ‘ob aliquas diversas in studio opiniones cum collegis litigare’ - een stelregel, welke in die strijdlustige dagen hoogst ongewoon was voor een geleerde. Het aantal Zweedsche studenten dat, met aanbevelingen van Schefferus, het onderricht van Gronovius kwam volgen was zeer groot; belangwekkend is hetgeen hij hierover in 1670 aan zijn vriend uit Upsala schreef:

Quid dicam de florentissima et studiosissima juventute nationis vestrae? quorum nemo duntaxat usus disciplina tua huc accedit (veniunt autem quotidie frequentes vel domo peregrinationem ingressi vel ea confecta domum repetituri et nemo in his, qui non te doctore censeri gaudet) quin me compellet, laetissimis etiam de te meritis impleat, ad te mandata poscat et auferat, alterum nostrorum se non novisse, nisi ambos novit, arbitretur.

Acht jaar na den dood van J. Fr. Gronovius werd zijn zoon Jacob Gronovius professor te Leiden, eerst in het Grieksch, toen in de welsprekendheid, en ten slotte (1703) ‘geographus’ der hoogeschool (overl. 1716). Nevens hem waren werkzaam Theodoor Ryckius (de Rijcke), reeds in het vorige hoofdstuk besproken (overl. 1690), Jacob Perizonius (Voorbroek), die in 1693 uit Franeker beroepen werd (overl. 1715) en Petrus Burman Sr, in 1696 professor (overl. 1741). Deze beoefenden zoowel de taalwetenschap als de geschiedenis,

[p. 237]

maar staan als philologen verre beneden den ouderen Gronovius, over wien wij in een volgend hoofdstuk uitvoeriger zullen spreken. Burman komt meer roem toe als verzamelaar en uitgever dan als geleerde; zijne ‘Sylloge epistolarum’ is eene onwaardeerbare bouwstof voor de geschiedenis van de geleerdheid en de geleerden. Eerst tegen het midden van de volgende eeuw zouden de classieke studiën te Leiden een nieuwen bloeitijd intreden door Tiberius Hemsterhuis.

De Leidsche universiteit kon zich in het laatste deel der 17^de eeuw niet op zoovele leeraren in de ‘politiek’ en in het staatsrecht beroemen als in het eerste; en evenmin in de rechtswetenschap. Schotanus, Vinnius en Maestertius stierven tusschen 1650 en 1660, en Ant. Thysius in 1665. Zweedsche leerlingen kregen niettemin verscheidene hunner opvolgers, zooals Abr. Beeckerts van Tienen, Alb. Rusius - die eerst in plaats van J. Cabeliau aan de Amsterdamsche hoogeschool leeraar in de rechten was geworden -, Joh. Fr. Böckelmann, in 1670 uit Heidelberg beroepen, Ant. Matthaeus, de derde Nederlandsche professor van dezen naam, in 1673 uit Utrecht beroepen, en Joh. Voetius, de vertolker van Grotius.

De professoren van de theologische faculteit waren niet van bepaalde beteekenis voor de Zweedsche studenten, maar wel voor het universiteitsleven in zijn geheel. Behalve Coccejus waren hier werkzaam Joh. Hoornbeek, Steph. le Moyne en Fr. Spanheim Jr. Laatstgenoemde, een zoon van den in het vijfde hoofdstuk behandelden theoloog en een broeder van den pas besproken Ezechiël Spanheim in Genève, behoorde tot de voornaamste leeraren van de universiteit en werd als schrijver over kerkgeschiedenis beroemd; hij bestuurde ook op eene uitstekende wijze de universiteitsbibliotheek, voor welke gedurende zijn tijd de verzamelingen van Is. Vossius, hoewel na uitvoerige processen, werden verkregen.

[p. 238]

Tusschen 1680 en 1690 kwamen in de theologische faculteit nieuwe krachten door Jac. Trigland Jr, gehuwd met eene oomzegster van Louis de Geer, en Joh. van Marck, een niet onwaardig opvolger van Spanheim in het professoraat der kerkgeschiedenis.

Nog gedurende tientallen van jaren werd de academische wereld in opschudding gebracht door cartesiaansche twisten. In Leiden waren, evenals in de andere universiteitssteden, de theologen over het algemeen felle tegenstanders van de leer van Cartesius; eene uitzondering maakten echter de twee theologische professoren Abr. Heijdanus (v.d. Heijden) en Chphr Wittichius, die, hoewel zij vrome mannen waren, veel verdrietelijkheden ondervonden omdat zij zich aan het Cartesianisme aansloten. Vooral gold dit voor Heijdanus, die eerst, in 1660, werd aangevallen door Hoornbeek en Coccejus, en later, in het jaar 1676, in weerwil van zijnen ouderdom en zijne verdiensten, zelfs uit zijn professoraat werd ontslagen, toen hij in eene brochure gewaagd had de onverdraagzame verordening der curatoren te critiseeren, welke op strenge wijze de philosophie van Aristoteles gebood en die van Cartesius verbood.

Ex professo werd Cartesius' systeem vertegenwoordigd door Arnold Geulincx, die zelfstandige wijzigingen aanbracht in de leer van dezen meester, maar in Leiden slechts vier jaren werkzaam kon zijn (overl. 1669); verder door Burch. de Volder¹⁾ en Theodoor Granen (Krane). Laatstgenoemde, die in 1670 professor in de wijsbegeerte was geworden,

1) Deze, die in hetzelfde jaar als Cranen professor werd, koos ook een ander vak, namelijk (1682) de mathesis. Evenals zijn voorganger Chr. Melder, bewees De Volder groot nut door het onderricht in de practische wiskunde en de mechanica; stellig hebben verscheidene Zweden zijne leiding genoten. Acht jaar na zijn dood (1709) werd de beroemde W.J. 's Gravesande gekozen om den leerstoel in de mathesis te vervullen.

[p. 239]

werd in 1673 hevig aangevallen door Spanheim en werd toen van de wijsbegeerte overgeplaatst bij de medicijnen.

In de medische faculteit, die ook het natuurwetenschappelijk onderricht verzorgde, waren de voorgangers van Cranen geweest de in het vijfde hoofdstuk genoemde J.A.v.d. Linden (overl. 1664) en J. Hornius (overl. 1670). Franc. de le Boe Sylvius stierf ook spoedig (1674), en Cranen zelf verhuisde in 1687 naar Berlijn als lijfarts van den keurvorst van Brandenburg. Zijn tijdgenoot Charles Drelincourt, de zoon van een beroemd Fransch theoloog en schrijver, bleef echter (overl. 1697) en vormde tezamen met Gov. Bidloo, vele uitstekende doktoren, onder welke vooraan staat Herman Boerhaave, het voornaamste sieraad der Leidsche universiteit gedurende de eerste helft der achttiende eeuw. Met zulke leeraren als de juist vermelde, werd de Leidsche medische faculteit eene der beroemdste van de wereld; ze werd dan ook bezocht door leerlingen van heinde en ver. Enkele Zweedsche aanstaande doktoren die te Leiden studeerden, zijn reeds in het vijfde hoofdstuk besproken; verschillende anderen zullen in dit hoofdstuk genoemd worden. Maar de invloed van de Leidsche universiteit op de vorming van Zweedsche medici zal als geheel in het volgende geschilderd worden.

Onder de korte, aan oorlogen rijke regeering van Karel X was het aantal Zweden, dat zich jaarlijks op de Leidsche studentenrol liet inschrijven, niet groot; het grootste getal dat toen werd bereikt was tien in het jaar 1656; maar reeds in 1660 werd het zestien, en nadat het de volgende jaren op en neer ging, klom het in 1668 tot twee en twintig, om daarna weer gaandeweg te verminderen.

De Zweedsche studenten te Leiden waren gewoon om daar meer of minder openlijk hunne nationale feesten te vieren. Twee Zweedsche gedachtenisvieringen trokken tusschen 1650 en 1660 de opmerkzaamheid; zij hadden plaats ter

[p. 240]

eere van den grooten Zweedschen rijkskanselier, die slechts een paar maanden na Christina's vertrek uit Zweden het aardsche verliet, en voor diens zoon en opvolger, den voormaligen Leidschen student Erik Oxenstierna, die twee jaren na zijn vader overleed. Over den eerste werd in 1655 eene ‘oratio funebris’ gehouden door Sven Franc, die reeds vier jaren vroeger aan de Leidsche universiteit was ingeschreven, en die later een degelijk en gezien ambtenaar werd¹⁾. Een minder bekend Zweedsch student Martin J. Bostelius, die in Augustus 1656 was ingeschreven, hield het volgend jaar in Mei eene redevoering ter gedachtenis van Erik Oxenstierna.

Sommige tijdgenooten van Franc en Bostelius te Leiden, zooals Joh. Funck en Gerh. Hiddingh, zijn boven vermeld, andere waren Göran Johansson Ulfsparre, Anders en Johan Stiernhöök en Petrus Lenaeus (Clo). Laatstgenoemde, een zoon van den aartsbisschop Lenaeus en broeder van een vroeger besproken Leidsch student, werd in den herfst van 1656 ingeschreven op de studentenrol, maar schijnt spoedig daarop zich naar Deventer te hebben begeven om daar het onderwijs van Gronovius te volgen, aan wien hij van Schefferus eene aanbeveling bezat; Gronovius prees de begaafdheid en het gedrag van Lenaeus in brieven aan laatstgenoemde. Evenals zoovele andere reizende Zweden bezocht Lenaeus later Parijs en ook Italië²⁾.

1) Franc had, voor zijne reis, in Stockholm reeds naam gemaakt deels door een geschrift over de opvoeding van een vorst volgens Tacitus, deels door een commentaar op eenige hoofdstukken van Plinius' Historia naturalis. Zijne redevoering over Axel Oxenstierna werd in 1655 bij Elsevier gedrukt. Hij werd geplaatst bij het commissariaat in Koerland; later is hij in den adelstand verheven en hofraad geworden; overl. in 1674.

2) Verg. de briefw. van Schefferus in de U.B. (in deel V appendix bevindt zich het concept van een brief van Schefferus aan Gronovius over Lenaeus uit Oct. 1656). P. Lenaeus staat ingeschreven in het stamboek der Luth. kerk te Parijs. Een brief van hem aan J. Paulin-Olivecrantz gedat. Venetië Jan. 1660 is gedrukt in Nya Sv. Bibliotheket I. 1 blz. 289. P.L. stierf in Upsala in 1667 ‘na thuiskomst van zijne reizen’. - Göran Ulfsparre werd later overste. - De gebroeders Stiernhöök, die in Leiden van 1656 tot 1657 vertoefden, werden bekwame ambtenaren en waren bekend om hunne geleerdheid en belezenheid. Johan S., die belast werd met diplomatieke en commercieele zendingen, vertoefde gedurende den zomer van 1665 weer in Holland. In Sv. Bibliotheket II blz. 186 vlg. zijn twee brieven van hem gedrukt, een gedat. Amsterdam Juli 1665 aan zijn vader en een gedat. Stockholm Oct. 1665 aan zijn broer Anders (toen assessor in het hooggerechtshof te Dorpat); in den eersten brief verhaalt hij van een merkwaardig uitstapje met zijn oom Appelboom naar Fr. Junius te Dordrecht, wiens uitgave van Ulfilas J.S. mee naar huis nam. Zie over het bezoek van den ouden Stiernhöök en zijn jongeren zoon Olof in Holland boven blz. 101. Johan S., die in 1665 secretaris werd van het algemeene handelscollege (en als zoodanig in 1673 werd opgevolgd door zijn broeder Olof), bracht het tot vice-president van dit college; overl. 1730.

[p. 241]

Gedurende de volgende jaren genoten verschillende toekomstige Zweedsche professoren hunne vorming aan Nederlandsche hoogescholen en in het bijzonder te Leiden; het waren P. Hoffwenius, J. Fornelius, J. Gartman, S. Pufendorf, F. Uhr en S. Skunk.

De twee eersten kwamen in den nazomer van 1658 naar Leiden - in denzelfden tijd dat bisschop Joh. Matthiae drie zoons voor de studie daarheen zond¹⁾. Petrus Hoffwenius had reeds twee verhandelingen in Upsala uitgegeven toen hij door een koninklijk stipendium zijne Hollandsche studiereis kon ondernemen. In Leiden studeerde hij bijna twee jaren in de medicijnen; buitendien moet hij daar ook natuurkundig onderwijs genoten hebben en zich hebben vertrouwd gemaakt met het systeem van Cartesius, waarvan zijn ‘Parec-basis’ naderhand op eene opzienbarende wijze zou getuigen.

1) Johan, Gustaf en Nils Ollieqvist bleven tot half Juni 1660 in Leiden. Volgens hun vaders wensch bezochten zij vóór alles de openbare en private colleges van Gronovius, waarover deze aan Schefferus schreef. De oudste, die langen tijd bij Calixtus, een vriend zijns vaders, in Helmstädt vertoefde, is beide als theologisch en als historisch schrijver bekend; hij werd volgens Mollerus kanunnik in Hamburg ‘ad usque annum 1667’, maar moet waarschijnlijk kort daarna in Parijs zijn overleden. Gustaf O. werd commissaris van de bank, Nils drost.

[p. 242]

Evenals zijn aanstaande collega Rudbeck verwierf hij de genegenheid van professor Hornius. In het jaar 1660 behaalde hij den doctorsgraad; hij wekte toen in Leiden tevens vleiende bewondering door een kunstmatig skelet, dat hij vervaardigd en voorzien had van verschillende gekleurde ijzerdraden, die aderen, slagaderen, zenuwen en weivaten ‘sibi mutuo ut in homine fieri solet, implexa’, zooals Ol. Borrichius uit Leiden in 1661 aan Th. Bartholin schreef¹⁾.

Gedurende een jaar of vier ongeveer vertoefde Jonas Fornelius in Nederland, met uitzondering van een kort bezoek aan zijn vaderland in den zomer van 1660. Reeds een jaar vroeger had hij in Leiden den philosophischen doctorsgraad behaald met eene ‘dissertatio uranographica’; daarna studeerde hij tweemaal gedurende korten tijd aan de universiteit te Franeker. Als een waardig opvolger van Hedraeus werd hij bij zijn terugkeer in zijn vaderland tot professor in de wiskunde te Upsala benoemd en werd daardoor de collega van zijn vader Lars Fornelius, die, zooals we reeds weten, ook in Holland gestudeerd had. Hij gevoelde eene bijzondere voorliefde voor Holland, zooals Schefferus aan Nic. Heinsius schreef; door den laatstgenoemde stond hij voortdurend in betrekking met de Nederlandsche geleerden, en op aanraden van Heinsius deed hij eenige ook in Holland opzien barende waarnemingen, over welke wij in het volgende hoofdstuk zullen spreken²⁾.

1) Dit ‘sceleton ferreum’ werd in de verzameling van Hornius aangetroffen en was waarschijnlijk voor diens rekening door Hoffwenius vervaardigd; verg. een brief van Borrichius gedrukt in Bartholini Epistolae medicae III blz. 393. - Hoffwenius had waarschijnlijk door prof. v.d. Linden de leer van Cartesius omhelsd: v.d. Linden wordt in genoemde briefwisseling geschilderd als een Cartesiaan in merg en been, die van oordeel was, dat het cartesiaansche systeem overeenkwam met de nog overal geldende leer van Hippocrates. Toen Hoffwenius ten tweeden male eene inschrijving deed in het giftenboek der Luth. kerk, in Juni 1660, was het als ‘M.D. iter in Gallias maturans’. Het volgende jaar werd hij benoemd tot professor te Upsala; hij stierf in 1682.

2) In het giftenboek der Luth. kerk staat hij voor den tweeden keer opgeteekend in het begin van 1660, ditmaal als ‘abiturus’; in Oct. van dit jaar schreef Gronovius aan Schefferus om te bedanken voor een aan F. meegegeven brief. Te Franeker werd F. zoowel in Aug. 1659 (als phil. magister) ingeschreven als in Juli 1661. In Mei van het volgende jaar deed hij weer eene schenking aan de Luth. kerk. In Juli 1663 deelt Schefferus aan Heinsius mee, dat Fornelius tweemaal in Holland geweest is ‘Leidaeque publicos honores impetravit’; in April van dat jaar was hij buitengewoon professor te Upsala geworden, in 1664 werd hij gewoon professor. Hij wordt geschilderd als zeer eigenaardig, nu en dan al te ‘vlug en vermetel’; hij stierf in 1679.

[p. 243]

Langer nog dan Fornelius studeerde Johan Gartman in Holland waar hij in het laatst van het jaar 1659 aankwam. Hij legde zich toe op de rechten en moet in Leiden eene verhandeling ‘de poenitentia legali’ hebben geschreven. Nadat hij ongeveer vier jaren te Leiden vertoefd had - vanwaar hij een uitstapje naar Parijs schijnt te hebben gemaakt - ging hij in den herfst van 1664 naar Franeker. Drie jaar later stelde Magnus Gabriël de la Gardie hem tot zijn bibliothecaris aan, en in 1670 werd hij professor in het Romeinsche recht te Upsala, waar hij tot zijn dood werkzaam bleef (1684).

In het jaar 1660, toen Hoffwenius, Fornelius en Gartman nog in Leiden waren, was het aantal Zweedsche studenten aldaar grooter dan sedert 1648 ooit het geval was geweest. Van bijzonder belang is eene kleine schaar met haar aanvoerder Samuel Pufendorf, een Sakser van afkomst, maar die in Jena magister geworden was en in het voorjaar 1658 als gouverneur en secretaris aangesteld was bij den Zweedschen minister P.J. Coijett in Kopenhagen. Met diens familie was hij daar bij het uitbreken van den Deenschen oorlog in hetzelfde jaar gevangen genomen en pas na acht maanden weer in vrijheid gesteld. Hij had daarna in Zweden en in Denemarken verblijf gehouden en schijnt met Coijett, die eene diplomatieke zending in Holland had, in den herfst van 1659 op reis te zijn gegaan als leidsman voor diens

[p. 244]

dertienjarigen zoon Julius Wilhelm Coijett en diens, eveneens zeer jonge, stiefzoons Peter en Mårten Trotzig. Terwijl de gezant Coijett in den Haag verblijf hield - waar hij bij de onderhandelingen werd terzijde gestaan door Nic. Heinsius - schijnt Pufendorf met zijne leerlingen in Amsterdam te hebben vertoefd, alwaar een oom van de heeren Trotzig woonde, de dikwijls genoemde koopman P. Trotzig. Daar gaf Pufendorf nog in hetzelfde jaar (1659) een geschrift uit tegen den Deenschen staatsman Gunde Rosencrantz. In Leiden, waar hij zich in 1660 op nieuwjaarsdag met zijne leerlingen heen begaf, redigeerde Pufendorf zijne aan den keurvorst van de Palts opgedragen ‘Elementa juresprudentiae universalis’, waarin hij op vernuftige wijze de leerstellingen van Grotius uiteenzette. Dit werk - dat een voorlooper is van zijne groote werken op staat- en zedekundig gebied welke in 1672 en volgende jaren te Lund werden uitgegeven - werd in hetzelfde jaar in den Haag gedrukt, waarschijnlijk met hulp van den gezant Coijett. Aan dezen droeg Pufendorf uit Leiden in Juli 1660 J. Lauremberg's Graecia antiqua op, welk werk hij, voorzien van kaarten, te Amsterdam in 1660 liet uitgeven. Op Coijett's kosten kon Pufendorf ook in Amsterdam het volgende jaar een van Meursius' nagelaten werken ‘Miscellanea Laconica’, waartoe Coijett hem het handschrift verschafte, het licht doen zien; in de voorrede wordt diens liefde voor de letterkunde geprezen; de opdracht, gedateerd Leiden 30 Maart 1661, was aan O.W. Königsmarck, toen Zweedsch gezant in Engeland.

Het was dus in Holland en door Zweedsche ondersteuning dat de groote Pufendorf voor het eerst opmerkzaamheid wekte op letterkundig gebied. Hij bleef in Leiden met zijne leerlingen tot den herfst 1661¹⁾. Toen werd hij door den

1) Zij schreven zich in het giftenboek der Luth. kerk in als ‘discessuri’ in Sept. 1661. - J.W. Coijett werd later vice-president van het gerechtshof te Wismar; Peter Trotzig, die in Oxford den graad van magister behaalde, werd majoor, en Mårten T. werd landdrost.

[p. 245]

keurvorst van de Palts tot professor te Heidelberg benoemd. Daar bleef hij echter slechts weinige jaren. Ten gevolge van zijne onbewimpelde critiek zoowel over wereldsche als geestelijke machten werd het 't best geoordeeld dat hij Heidelberg verliet; hij nam derhalve gaarne een professorenzetel te Lund aan, kwam daar in 1668 en werd er het voornaamste sieraad dezer universiteit gedurende het eerste tijdperk van haar bestaan. Met Holland en de Nederlandsche geleerden stond hij steeds in nauwe betrekking. Verscheidene van zijne geschriften werden in het Nederlandsch vertaald of verschenen bij volgende uitgaven in Nederland; en hij begaf er zich zelf nog eens heen voor het drukken van een werk. Het was niet meer of minder dan zijn groot werk over de Zweedsche geschiedenis gedurende de jaren 1630-1654, dat zou gedrukt worden te Utrecht¹⁾.

Kort na 1660 vertoefden voor hunne studiën in Nederland eenige jonge Zweedsche edellieden, die reeds in Upsala,

1) Het verscheen daar in 1686. - Aanvullingen voor Pufendorf's levensbeschrijving, die op vele punten nog onvolledig is, kan men zich verschaffen uit de brieven van de Nederlandsche geleerden, Schefferus, Boeclerus e.a. Boeclerus verhaalt in Dec. 1667 (deze brief is in de Linkpng B. f. 3), dat P. met goedvinden van den keurvorst in Lund is beroepen, en doet belangrijke mededeelingen omtrent P.'s politiek geschrijf. In de U.B. coll. Scheffer. bevinden zich zes belangrijke brieven van P.; de eerste in 1665 uit Heidelberg meegegeven aan E. Benzelius, de volgenden uit Lund en uit Stockholm 1669-1678. In Sylloge epistolar. ed. Burman wordt P. dikwijls genoemd; in Cuperus' correspondentie (Haagsche koninkl. B.) eene enkele maal. In Mei 1684 schreef J. Columbus aan Cuperus, dat P. naar Holland zou gaan om zijn geschiedkundig werk te laten drukken. P. nam uit Stockholm, eenige Meursiana daarheen mede, die zouden worden uitgegeven. Graevius, professor te Utrecht, droeg in 1685 aan P. zijne uitgave op van de Themis Attica van Meursius met loffelijke bewoordingen over het werk dat P. ter perse had en den wensch uitsprekende, dat ‘De regibus Laconicis’ van Meursius spoedig door hem zou worden gepubliceerd (hetgeen ook geschiedde). In 1687 verscheen in Utrecht eene Nederlandsche en eene Fransche vertaling van P.'s Inleiding tot de geschiedenis der Europeesche staten. Zie Aant. I achter dit hoofdstuk.

[p. 246]

waar zij onder leiding van Schefferus hadden gestaan, vriendschap schijnen te hebben gesloten. Het waren Johan Rosenhane, Peter Wrede, Lars Skytte, Gudmund Bohm, Philip Stiernsköld en Peter en Nils Bagge. De vier eerstgenoemden lieten zich in November 1660 op de Leidsche studentenrol inschrijven, de anderen kwamen daar iets later.

Johan Scheringsson Rosenhane, wiens oudere broeders - Axel en Bengt - Job Ludolphus tot leidsman hadden gehad, had tot zijn eigen informator den jeugdigen student Folcher Uhr uitgekozen, die in den beginne door de familie Rosenhane met den nek werd aangezien, maar, na een schitterend examen van Johan in tegenwoordigheid van de gebroeders Ludolphus, bij het vertrek van dezen ook werd aangesteld tot leidsman voor de oudere broeders. Toen deze in 1658 Upsala verlieten, hield Johan eene openbare redevoering - dit was zijne derde oratie - ‘de peregrinatione’; en aleer hij zelf twee jaren later zijne educatie-reis ging ondernemen, disputeerde hij onder Schefferus ‘de prudentia senatoria’. Door Schefferus, bij wien hij en Uhr tien jaren hadden verblijf gehouden, werden zij aan Gronovius te Leiden aanbevolen, en aan dezen werd Johan Rosenhane ook gerecommandeerd door Lucas Langermann in Hamburg, dien hij aan het begin van zijne reis opzocht¹⁾. Hij gaf zich ook in Leiden veel moeite, zooals hij in April 1661 aan

1) Verg. een brief van Langermann gedat. 30 Nov. 1660 aan J.R. te Leiden met groeten aan Gronovius; deze brief bevindt zich, evenals de hieronder aangehaalde aan J.R., in de U.B. sign. E. 517. J.R.'s autobiographie is gedrukt in S. Loenbom's Anecdoter D. II St. 2 (blz. 41-117). - In den hierboven aangehaalden brief van April 1661 aan Schefferus verhaalt R., dat Gronovius, die toen rector was, in groote moeilijkheden verkeerde aangezien het bestuur der stad Leiden dreigde de academische privileges te beperken; liever dan toe te geven wilden hij en de overige professoren de academie naar Haarlem of Delft verplaatsen. - J.R. en Uhr woonden te Leiden op het Rapenburg dicht bij de academie, bij zekeren Heinr. Brandes, die verscheidene malen staat ingeschreven in het giftenboek der Luth. kerk. Zie Aant. II achter dit hoofdstuk.

[p. 247]

Schefferus schreef, vooral ter wille van Gronovius' ‘conversatione’, volgde diens colleges over Tacitus en oefende zich bij dezen ook in het schrijven van Latijn. En Gronovius bevestigde in brieven aan zijn zooeven genoemden vriend te Upsala, dat Rosenhane en Uhr vlijtig zijne colleges volgden. Rosenhane nam ook les in talen en in wiskunde, vooral in de ‘architectura civilis et militaris’; zelfs zocht hij de beste exerceermeesters van Leiden op.

In den zomer van 1661 vestigden Rosenhane en Uhr zich, na een kort verblijf in den Haag, in Amsterdam. Hier zou eerstgenoemde zich inwerken in handelstoestanden, die voor een toekomstig ambtenaar zoowel van algemeen als van bijzonder nut konden zijn, zooals zijn oom Johan hem uit Stockholm schreef; zijn broeder Axel, die toen met Bengt in Parijs was, wenschte hem er geluk mede te kunnen wonen in eene stad, die zooveel belangrijks voor Zweden bezat ‘praeter jucunditatem et rerum artificialium curiosas observationes’. Rosenhane zelf vond anders, zooals hij aan Schefferus schreef, dat men in Leiden eene rijke wereldkennis kon opdoen door den omgang met de vele beroemde mannen en de van alle zijden toestroomende vreemdelingen. Laurens de Geer, wiens zoon Gerhard hij waarschijnlijk in Leiden ontmoet had, schijnt hem te hebben bekend gemaakt met het handelsleven, evenals vermoedelijk ook wel Peter Trotzig, die daar ter plaatse Schering Rosenhane's factor schijnt te zijn geweest. Voor zijn vader moest Johan tijdens zijn geheele verblijf in Nederland - vooral in Amsterdam - verschillende aankoopen doen van meubelen en stoffen, kopergravures, gipsen beelden en schilderijen - o.a. van de drie zoons ‘de portretten in fraaije lijsten’ - glas en porselein, zaden en bloembollen, globes, microscopen, kaarten en boeken¹⁾.

1) De memorialen over deze zaken door Schering Rosenhane opgesteld, worden bewaard in de U.B. sign. E. 517, en zijn bijzonder belangrijk voor de geschiedenis van beschaving en kunst. De vader schreef zelden iets anders dan deze droge mededeelingen; eens echter gaf hij een toevoegsel waarin hij J.R.'s eleganten stijl prees en zijne tevredenheid uitte omdat deze Nederlandsch en Fransch leerde. Op de brieven van de oudere broeders had de vader, zooals Bengt R. aan Johan schreef, allerlei aan te merken; zij hadden zich op reis naar Duitschland, Italië en Frankrijk ook niet in de Latijnsche stijlleer geoefend, maar hoopten zulks op hunne terugreis in Leiden te doen, hetgeen echter niet geschiedde. Schering R.'s Memorialen hebben dienst gedaan bij een opstel van M.B. Swederus in Svenska Trädgårdsföreningens Tidskrift 1886. - Axel en Bengt R. schreven gedurig aan hun broeder vooral uit Parijs; opmerkelijk is het dat, toen hun vader hun raad inwon voor de educatie-reis van den vierden broeder Göran, zij van de Duitsche academies alleen Straatsburg aanbevalen en niet Helmstädt, Heidelberg of Tübingen, en dat zij verder afrieden Göran naar Frankrijk te zenden ‘varias ob rationes’. Deze Göran Rosenhane deed in 1668 eene inschrijving in het giftenboek der Luth. kerk te Leiden (hij stierf als kolonel in 1667). Zie Aant. III achter dit hoofdstuk.

[p. 248]

In Amsterdam, waar Johan Rosenhane bij Reinert Lampe woonde in de Warmoesstraat ‘in de Baal Pampier’, ontmoette hij verscheidene reizende landgenooten. Zoo o.a. graaf Claes Tott, die gezant in Frankrijk was geweest en dien Johan's oudere broeders in Parijs hadden begroet¹⁾. Deze, die met Kerstmis van het jaar 1661 in Londen waren geweest, keerden in het voorjaar van 1662 door Nederland huiswaarts en troffen toen Johan in Amsterdam aan. De gebroeders Bagge, die zich met hun leidsman Johan Pontinus te Leiden hadden laten inschrijven in Mei 1661, vertoefden in den herfst van dat jaar in Amsterdam, maar vertrokken spoedig naar Italië²⁾. Lars Skytte verliet Leiden ook spoedig, maar deed Amsterdam slechts aan op weg naar Franeker, waar hij ongeveer een jaar schijnt te hebben gestudeerd³⁾.

1) Als page vergezelde hem Er. Jul. Meck, wiens hand aangetroffen wordt in verscheidene Nederlandsche werken in de L.B.

2) Nils Bagge onderhield briefwisseling met Rosenhane uit Parijs in Sept. 1663 en later in Zweden. Hij werd hofmaarschalk bij Ulrica Eleonora Sr; Peter B. bij Hedvig Eleonora. Pontinus was tusschen 1665 en 1670 koninkl. bibliothecaris maar werd later bankcommissaris.

3) Hij deed een gift aan de Luth. kerk te Leiden in het begin van 1661 en in Mei 1662. Gudm. Bohm, ‘nobilis’ (niet bij Anrep, Ättartafl.), staat voor een gift geboekt in het begin van 1661. Deze beiden schreven aan J. Rosenhane van Kongsbro brieven in het eind van 1663 naar aanleiding van Schering R.'s dood. Skytte, een oomzegger van den geloofsverzaker van denzelfden naam, schijnt in 1677 ‘op zijne reizen’ gestorven te zijn.

[p. 249]

De jonge vrijheer Peter Wrede schijnt met zijn vriend Rosenhane van Leiden naar Amsterdam te zijn gereisd. Hier werd hij echter na Kerstmis 1661 door eene hevige koorts aangegrepen en stierf in het begin van het volgende jaar; in zijne laatste oogenblikken waren Rosenhane ‘cum suo Folchero’ bij hem. Ook Rosenhane werd in het eind van dat jaar in Amsterdam ziek, maar beterde spoedig. Zijn vriend Stiernsköld, die met zijn leidsman Olof Figrelius in den zomer van 1661 uit Zweden naar Amsterdam was gegaan, moest daarentegen voor zijne ongesteldheid de badplaats Vianen op de Duitsche grenzen bezoeken; in Augustus 1662 kon hij zich pas in het Leidsche studentenalbum laten inschrijven; als een goed leerling van Schefferus bezocht hij Gronovius, terwijl Figrelius, een volgeling van Rudbeck, zich voorbereidde voor zijn medischen doctorsgraad. Dezen verkreeg hij na eene in October 1663 verdedigde verhandeling, die hij had opgedragen aan den vader van zijn leerling, den landdrost Claes Stiernsköld. De jonge Philip stierf omstreeks een jaar later te München¹⁾. Johan Rosenhane, die in het

1) Sommige brieven van Philip Stiernsköld aan J. Rosenhane bevinden zich in bovengenoemde verzameling; in de U.B. coll. Scheff. zijn er acht aan Schefferus, bij wien Ph. S. in Upsala gewoond had. Daar had hij reeds eene proeve van bekwaamheid gegeven door in 1661 onder Schefferus te disputeeren ‘de preparamentis politici’ volgens Tacitus. In een hoopvollen brief aan zijn ouden leermeester gedat. Vianen Febr. 1662 zegt hij, dat deze maand ‘Violas, narcissos aliosque flores producens jucundissimum veris tempus brevi adfuturum sperare jubet’. In Vianen trof hij verscheidene Zweden aan, zooals Axel Örnehufvud en de gebroeders Gabriël en Carl Falkenberg, deze laatsten gelijktijdig met Stiernsköld ingeschreven (zie over hun verblijf te Upsala in 1657 een opstel van J. Böttiger in Meddelanden från Nordiska Museet 1891-1892; Gabriël F. werd koninkl. raad en graaf, Carl werd landdrost). Stiernsköld schijnt den scheepsbouw in Holland te hebben bestudeerd; onder meer-Zweden wordt van hem melding gemaakt door Gronovius in een brief aan Schefferus van Sept. 1663. Olof Figrelius, die na terugkeer in zijn vaderland in Falun dokter bij de mijnen werd, overleed enkele jaren na zijn leerling (1671).

[p. 250]

laatst van 1662 Amsterdam verliet en daarna in den Haag eenigen tijd het Nederlandsche staatsrecht bestudeerde, hield in het voorjaar van 1663 in Parijs verblijf, daarop in Lyon en keerde vervolgens door Duitschland naar Amsterdam terug, vanwaar hij in October van dat jaar de terugreis naar zijn vaderland aanvaardde. Hij werd dadelijk in de gelegenheid gesteld gebruik te maken van zijne in Holland verworven kennis van den handel, doordat hij in 1664 assessor werd in het handelscollege - hetzelfde jaar waarin Uhr professor in de welsprekendheid te Upsala werd¹⁾ - werd verder gebruikt in verscheidene gewichtige zendingen en werd ten slotte president van het gerechtshof van Wismar (overl. 1710).

Enkele der genoemde Zweden ontmoetten op hunne reizen Samuel Monsson Agriconius en zekeren jongen vrijheer Erik Haraldsson Stake met diens leidsman Petrus Gangius, een domineeszoon uit Gangnef. Laatstgenoemde had een ‘album itineris’ aangelegd waarin, volgens het gebruik, eerst in Upsala de geleerde en voorname heeren hun naam zetten; dit diende later tot aanbeveling op reis²⁾. In het begin van October

1) Uhr wordt in J. Rosenhane's autobiographie als een voortreffelijk mensch geschilderd en door R. als een vader beschouwd. Slechts twee of drie jaren was hij in Upsala werkzaam (overl. 1667). In de letterkunde heeft hij weinige sporen nagelaten. Een brief van hem uit het jaar 1666 bevindt zich in afschrift in de U.B. sign. G. 322.

2) Aanwezig in de Linkpng B. sign. B. 78. Onder de beroemde Zweedsche namen treffen we dien van Ol. Rudbeck aan; deze schreef er, in Maart 1662, hetzelfde motto in, dat hij dertig jaren later in het album van Er. Benzelius Jr schreef: ‘Invida nobilitas virtutis comes’. - In Utrecht gaven zich in het voorjaar van 1663 aan: A. Örnehufvud, Caspar Palmcron en Sam. D. Westhius (geen dezer ingeschreven in het Utr. studentenalbum). In Parijs namen Joh. Pontinus en Sam. Skunk in Sept. 1663 afscheid van G., met wien zij alleraangenaamst waren samengeweest. In Jena, waar G. tweemaal schijnt te hebben gedisputeerd, kreeg hij gezelschap aan Er. Benzelius Sr; in Helmstädt schreef o.a. Herman Conring in het album van G., en in Wittenberg Abrah. Calovius (in het voorjaar van 1664). Na terugkeer in zijn vaderland werd G. bevorderd tot lector te Westerås, later werd hij proost in St. Tuna; hij was een hooggewaardeerd man, overl. in 1707. - Erik Stake, die zich in 1664 in het stamboek der Luth. kerk te Parijs inschreef, was in Juli 1665 weer te Leiden; hij studeerde in de wiskundige wetenschappen; hij stierf in 1672 als kapitein-luitenant. - S. Skunk, een der beste leerlingen van Ausius, was sedert 1667 professor in het Grieksch, later in de theologie te Upsala; hij stierf in 1685.

[p. 251]

1662 werden Stake en Gangius op de Leidsche studentenrol ingeschreven. Den laatsten Februari van het volgende jaar bewees de toenmalige rector der universiteit prof. Beeckerts v. Tienen aan Gangius de eer van zijn naam in diens album te schrijven; een week later schreef Olof Figrelius er een herinneringsregel voor den eigenaar in, toen deze naar Frankrijk zou vertrekken. In gezelschap van een paar andere Zweden - Carl Falkenberg en diens leidsman Sam. Skunk - reisden Stake en Gangius eerst naar Utrecht, waar zij verscheidene landgenooten ontmoetten. In den Haag had Gangius zijne opwachting gemaakt bij den Zweedschen minister Appelboom, die ook in zijn album schreef. Na een kort verblijf in Engeland, alwaar Agriconius hen gezelschap hield, gingen zij naar Frankrijk, waar Erik Stake een of twee jaar bleef, terwijl Gangius naar Duitschland ging om daar eenige academies te bezoeken. Hij werd ten slotte predikant, terwijl zijn leerling in den militairen dienst trad.

Ter zelfder tijd als Samuel Agriconius (Åkerhielm) studeerden in Nederland twee andere toekomstige diplomaten, Nils Eosander (Lillieroth) en Matthias Edenberg¹⁾. Laatst-

1) S. Agriconius gaf zich te Leiden aan in Oct. 1662. Hij ontmoette P. Stiernsköld in Sept. 1663 in Amsterdam, waar hij waarschijnlijk evenals J. Rosenhane en anderen, in de handelspolitiek studeerde; hij was toen vermoedelijk op zijne terugreis uit Parijs. Zie over zijn verwantschap met de familie Hartzen boven blz. 25. Hij werd later staatssecretaris en stierf in 1702. - N. Eosander, die te Leiden in Dec. 1662 werd ingeschreven, vertoefde ook een tijdlang in Parijs, waar hij later als gezant terugkeerde; hij stierf in 1705 als koninkl. raad, graaf, en kanselier van de academie van Pernau. - M. Edenberg, die in April 1667 voor de tweede maal te Leiden werd ingeschreven (en in het giftenboek der Luth. kerk zoowel in 1665 als 1666 staat aangeteekend), werd legatie-secretaris, maar bracht zijne laatste jaren in teruggetrokkenheid door; hij stierf in 1709. Zijne papieren berusten in de Koninkl. B.

[p. 252]

genoemde, die in September 1663 naar Leiden kwam, bracht ongeveer vier jaren in Nederland door, voor het meerendeel in Leiden, maar ook eenigen tijd (1664) in Franeker. Alle drie kwamen in Nederland terug met politieke opdrachten van de Zweedsche kroon; evenzoo Gabr. Thuresson Oxenstierna, die met zijn broeder Thure Oxenstierna een jaar of twee in Leiden vertoefde¹⁾.

1) In Oct. 1663 schreef N. Heinsius uit Stockholm aan Gronovius over de aanstaande reis der gebroeders Oxenstierna naar Leiden; hij wees op de verdiensten van hun grootvader Gabriël Gustafsson jegens Nederland. Hun ooms Gustaf en Gabriël zijn boven besproken als Leidsche studenten. In Dec. 1663 werden zij op de Leidsche studentenrol ingeschreven. Later vertoefden zij geruimen tijd in Frankrijk. De oudste broeder Gabriël diende eenigen tijd bij de Engelsche vloot, maar werd later diplomaat, was vele jaren gezant bij Willem (III) van Oranje, later in Weenen, ten slotte gouverneur van Zweibrücken; hij stierf in 1707. Thure O. werd overste, stierf in 1675. - Ook werden aan Gronovius in 1663 Johan Leijoncrona en Carl Gustaf Durell aanbevolen, de eerste door Heinsius, de laatste door Schefferus. Leijoncrona, een zoon van den machtigen hofintendant Joh. Holm, werd vergezeld door Nils Rubenius, die in Upsala grondige studiën had gemaakt, voordat hij zich op zijne vijf en twintigjarige omzwerving begaf; van Leiden, waar zij in Febr. 1663 werden ingeschreven, begaven zij zich naar Parijs; vandaar keerde Leijoncrona na een jaar of twee huiswaarts en schijnt toen weer eenigen tijd in Upsala te hebben doorgebracht; later werd hij militair; hij stierf in 1675. Over Rubenius, die verscheidene malen naar Nederland terugkeerde, meer in het negende hoofdstuk. - Over C.G. Durell schreef diens vader Magnus D. in Aug. 1663 aan Schefferus, dat deze van Gronovius moest zien gedaan te krijgen, dat zijn zoon ‘an seinem Tische oder aber doch zum wenigsten durch desselben Beforderung bey einem andern vornehmen und berühmten Professore kommen möge’. In Harderwijk hield C.G. Durell van 1664 tot 1665 te zamen verblijf met Bengt Ribbing; in 1665 deden zij eene inschrijving ten behoeve van de Luth. kerk te Leiden. Durell werd militair en stierf in 1676 aan wonden, die hij verkregen had in den slag bij Lund. Ribbing stierf als overste in 1722. - In 1663 vertoefden ook in Leiden Johan Carlberg, later (1665) magister te Leipzig, ten slotte bisschop van Göteborg, en Gustaf Lohrman, de zoon van den justitie-burgemeester van Upsala en een zwager van Olof Rudbeck. Lohrman keerde spoedig naar zijn land terug, disputeerde onder Rudbeck in Maart 1664 over de ‘Horticultura nova Upsaliensis’, ging het volgend jaar weer op reis als de leidsman van zekeren jeugdigen Erik Langman, volgde te Leiden het onderwijs van Rudbeck's vriend Hornius en zond aan den plantentuin te Upsala gewassen en zaden; hij werd in 1667 med. dr. te Leiden, ondernam daarop eene reis naar Frankrijk en Italië, werd bij zijne terugkomst in 1670 assessor in het handelscollege, ging in 1672 over tot het Collegium medicum, welks president hij werd, en stierf in 1694. - Anders Spole, later professor in Upsala, was in 1664 te Amsterdam en te Leiden, en ontmoette later in Parijs o.a. de gebroeders Oxenstierna.

[p. 253]

Welken indruk deze beroemde stad der wetenschap toen ter tijd op een Zweedsch student maakte, kan men opmaken uit de aanteekeningen in een dagboek, hetwelk Sven Sevedsson Ribbing heeft nagelaten¹⁾. Met Jacob Parmander, zoon van den burgemeester van Linköping, die reeds eenmaal in Holland geweest was, reisde hij in October 1663 over Denemarken den grooten postweg langs naar Hamburg en verder naar Nederland. Eerst kwamen zij in Groningen met de ‘trekschuit, waarmee de reizen in Holland het gemakkelijkst geschieden’ en toen over Edam, ‘waar de beste Hollandsche kaas gemaakt wordt’, naar Amsterdam. Hier troffen zij Ribbing's knecht Thomas aan, die met de grootere bagage regelrecht over zee was gestuurd; ten gevolge van de heerschende pest gingen zij echter dadelijk daar vandaan en den 7^den November ‘kwam ik met Godes hulp veilig in Leiden, waar ik van plan was om eenigen tijd te blijven voor talen en lichaamsoefeningen want op die plaats bloeien zij het meeste en om diezelfde reden houden zich daar vele vreemdelingen op.’ De midden in Holland gelegen goedge-

1) Zijne ‘Voyages’ zijn aanwezig in de U.B. sign. X 356 (achterin vindt men familieaanteekeningen, die meest door zijne vrouw Christina Leijonsköld zijn gemaakt). R. werd na zijne thuiskomst in 1666 kamerheer, daarna ritmeester, maar is reeds in Mei 1673 gestorven (naar men zegt in een duel). - Parmander schijnt onder leiding van J. Gartman van 1659 tot 1660 in Leiden te zijn geweest, hij ging later naar Parijs. Op de Leidsche rol staat hij weer vermeld in Jan. 1664 (te gelijk met de Oxenstiernas); Ribbing is echter niet ingeschreven.

[p. 254]

bouwde en bevestigde stad, die niet alleen voor wetenschappelijke doeleinden maar ook om hare uitstekende weefsels door vele vreemdelingen werd bezocht, werd natuurlijk een voorwerp van bewondering voor de jonge Zweden. ‘De stad lijkt een lusthof’ door hare vele plantsoenen; vooral wordt het Rapenburg geroemd waar de academische gebouwen zijn. Die gebouwen evenals andere bezienswaardigheden, zooals de kerken en de liefdadigheidsinstellingen, werden bekeken; de bibliotheek en de boekdrukkerij van Elsevier werden met groote belangstelling in oogenschouw genomen, maar nog meer de Anatomie met hare kostbare verzamelingen en hare wijd en zijd beroemde snijkamer. Deze wekte steeds de bewondering van de reizende Zweden op; zij had een amphitheater en eene draaibare snijtafel; eene ontleding van een geheel menschelijk lichaam had daar minstens éénmaal in het jaar plaats, ‘waarvoor vele nieuwsgierige personen uit vreemde oorden samen kwamen’. De plantentuin was ook de moeite waard bekeken te worden. De oude burcht, welks ommegang reeds toen eene publieke wandelplaats was, deed denken aan ‘den Trojaanschen burcht’ - eene opmerking, die men ook aantreft in reisboeken van andere Zweden. Buiten de stad lagen mooie ‘tuinen’, en men maakte uitstapjes naar Leiderdorp en andere plaatsen. Over Leiden's aantrekkelijkheden zegt Ribbing ten slotte:

Er zijn vele kaatsbanen, en de Maliebaan is buitengewoon fraai. Summa, men kan niets voor zijn lust en vermaak wenschen, dat men hier niet grootendeels vinden kan, en wat gezelschap betreft, daar is ook geen gebrek aan, want iedere twee uur op een dag komen en gaan trekschuiten naar den Haag, Amsterdam en de andere plaatsen in Holland.

Sven Ribbing maakte ook uitstapjes naar den Haag, en later ook naar Amsterdam. Ook verzuimde hij niet de Nederlandsche staatsregeling te leeren kennen en teekende de hoofdpunten daarvan op. In Februari 1664 vertrok hij echter reeds weder naar Parijs, dat het eigenlijke doel van

[p. 255]

zijne reis was - hij moest namelijk hoveling en militair worden. Na daar anderhalf jaar te zijn geweest ging hij naar Italië, waar hij koningin Christina bezocht en vele belangrijke kennissen maakte¹⁾. Vandaar keerde hij huiswaarts; zijne educatie-reis had meer dan twee jaren geduurd.

Na 1665 vinden wij weer een aantal bekende namen in het studentenalbum der Leidsche universiteit. Nederland werd toen ook bezocht door vele Zweedsche staatslieden met hun schitterend gevolg. De politieke verhouding tusschen beide landen, die vijandelijk geweest was gedurende de laatste jaren van Karel Gustaaf's regeering, werd nu, in weerwil van de Fransche betrekkingen van M.G. de la Gardie, steeds vrienschappelijker; en zoo werd Zweden als bemiddelaar gekozen tusschen Nederland en Engeland op het vredescongres te Breda. Uit naam van Zweden werden daarheen gestuurd P.J. Coijett, die zich enkele jaren vroeger van eene weliswaar minder goed gelukte zending naar Holland gekweten had, verder de vrijheer Göran Fleming²⁾ en de veldmaarschalk graaf Dohna.

Toen deze hooge heeren in het begin van 1667 naar Holland kwamen, waren er te Leiden verscheidene Zweedsche studenten, zooals Matth. Edenberg, de gebroeders Gustaf en Carl Gyllenstierna met hun gouverneur Peter Grau, en Bengt Gyllenanckar met zijn mentor Jonas Drysander. Bij

1) O.a. met pater Laur. Skytte. Ribbing trof op zijne reis vele Zweden aan, in Italië b.v. Pehr Liedeman, die van 1662 tot 1663 te Leiden gestudeerd had (later hofraad werd), en op zijne terugreis in Gottorp Gustaf en Carl Gyllenstierna, die hieronder vermeld zullen worden.

2) Toen deze in 1666 in Londen verblijf hield, kreeg hij brieven van Eric Lindeman (Lindsköld), die de leidsman was van Gustaf Carlsson, een pupil van Fleming en een natuurlijken zoon van Karel X; zij vertoefden toen in den Haag en daar ontwaakte G. Carlsson's liefde voor Holland, welke hem een twintig jaren later er toe bracht zich daar voor goed te vestigen. De schrijver bezit over G. Carlsson eenige aanteekeningen uit Holland, die later zullen worden gepubliceerd.

[p. 256]

hen sloten zich spoedig Gyllenanckar's broeder Henrik Gyllenanckar met zijn leidsman Petrus Torinius aan, vervolgens Erik Soop en Martin Nordeman benevens Gustaf Grundel-Helmfelt¹⁾ met vele in 1667 ingeschrevenen, en ten slotte in Januari 1668 Gustaf Larsson Cruus en Anders Norcopensis.

Gedurende dezen tijd hadden de vredesonderhandelingen in Breda plaats. Toen in Juli 1667 de gezant Fleming daar zijnen intocht hield ‘pompa qua par est’, zooals Bengt Gyllenanckar aan zijn voormaligen leermeester Schefferus schreef, werd die plechtigheid stellig door meer Zweedsche studenten bijgewoond. In het gezelschap van den gezant merkte men op Axel Gyllenanckar - een jongeren broeder van den zooeven genoemden Bengt - en Gust. Fr. von Schwalch, die daarop in Februari 1668 in Leiden kwamen studeeren. Treurig genoeg stierven alle drie de Zweedsche gezanten op dezen tocht, Coijett en Fleming te Breda, de eerste in Juli, de laatste in September 1667, en Dohna, die in Januari 1668 naar Engeland was gegaan, werd in Mei van hetzelfde jaar grafwaarts gedragen.

In Augustus 1667 hadden de Zweedsche studenten te Leiden bezoek gehad van hun landsman, den zes en twintigjarigen Urban Hiärne, die huisdokter was bij graaf Tott, den gouverneur van Riga, en thans van dezen toestemming verkregen had om zekeren overste Jac. Stael naar Aken en Nederland te vergezellen²⁾. In Amsterdam, waar zij eenige

1) Zie Aant. IV achter dit hoofdstuk.

2) Dit alles volgens Hiärne's autobiographie, welke in de Kon. B. is te vinden en volgens het in de U.B. sign. D. 701 aanwezige reisdagboek, dat gedeeltelijk is voorzien van gekleurde teekeningen. Hij en Stael woonden te Amsterdam in de Warmoesstraat bij Jac. Kuhne. H. was Stael behulpzaam bij het inkoopen van boeken enz.; de bekende boekhandelaar en uitgever Joh. Blaeu vond H. ‘valde mitis et probus’. H. woonde eene Hollandsche tooneel-voorstelling bij en een ‘saltatio mirifica Pantalonade’. - De maagaandoening (zie den tekst) bezorgde H. zich bij een avontuur met een paar beschonken jongelui te Leiden.

[p. 257]

weken doorbrachten, ontmoette Hiärne op zekeren dag Carl Gyllenstierna en Peter Grau, welke laatste verhalen deed over hunne landgenooten in Leiden. Den volgenden dag ging Hiärne daarheen en zocht zijn vriend Torinius op. Met dezen bekeek hij de Anatomie en den hortus botanicus en maakte zijne opwachting aan professor Hornius, ‘is Rudbeckio omnino dissimilis homo, admodum humanus’ teekent hij in zijn dagboek aan. Nadat Hiärne weer een paar weken in Amsterdam was geweest scheidde hij van Stael en keerde naar Leiden terug. Met Torinius en Nordeman bracht hij daarop eenige over het algemeen aangename dagen door - eene plotselinge maagaandoening werd spoedig door den beroemden prof. De le Boe Sylvius genezen (met ‘jalappe’!). Op een ‘dies satis splendore amabilis’ kwam hier het gesprek op het cartesianisme, dat nu steeds meer aanhangers won en dat Hiärne in Upsala al wel had hooren bespreken. Zijn bezoek aan Leiden was dezen keer van zeer korten duur; maar Hiärne zou nog eens weer in Holland terugkomen.

Bengt Gyllenanckar, die al verscheidene jaren vroeger omtrent zijne buitenlandsche reis raad had ingewonnen bij Johan Rosenhane toen deze in Amsterdam woonde, studeerde te Leiden van 1666 tot 1667 vooral onder Gronovius, bij wien hij waarschijnlijk inwoonde. Beiden stonden in bijzonder levendige briefwisseling met Schefferus; en niet alleen Gronovius, maar ook Gyllenanckar stelde veel belang in de geschriften die Schefferus onder handen had. Hij vertelde aan Schefferus wat de geleerden dachten van het fragment van Petronius, dat deze korten tijd geleden van commentaren had voorzien; en in de nieuwe uitgave van Phaedrus welke de professor uit Upsala voorbereidde, sloeg de vroegere leerling, zoo jong als hij was, veranderingen en verbeteringen voor. Zijn eigenlijke vak was anders de rechtsgeleerdheid,

[p. 258]

maar ook naderhand, toen hij als ambtenaar in Stockholm verblijf hield, correspondeerde hij met Schefferus over diens werk en over de betrekkingen met Nederland - een schoon voorbeeld voorwaar van de zucht naar algemeene ontwikkeling door welke de Zweden uit de 17^de eeuw zich hoe langer hoe meer kenmerkten, en die door hunne Hollandsche studiën in zoo hooge mate werd bevorderd¹⁾.

1) In de U.B. coll. Scheff. t. V bevinden zich tien brieven van B. Gyllenanckar aan Schefferus (waarvan er zeven zijn geschreven gedurende G.'s reis in 1667 en vlg. jaren). In 1668 was hij te Parijs samen met zijn vriend Gust. Gyllenstierna (over Parijs schreef hij aan Schefferus: ‘Urbs vitaque communis satis placet’). Twee jaar later werd hij aangesteld bij het hooggerechtshof van Svea, van hetwelk hij ten laatste vice-president werd; hij stierf in 1696. Zijne broeders Hendrik en Axel stierven op jeugdigen leeftijd (een van hen was in 1669 te Parijs volgens een brief aan Schefferus van Gideon Rålamb, die eenigen tijd in Holland doorbracht, waarschijnlijk voor handelsstudiën); een vierde broeder Carl Mauritz G. werd kapitein in Nederlandschen dienst en is in 1692 in Holland gestorven. - J. Drysander werd koninkl. bibliothecaris; hij stierf in 1679. - P. Torinius (of Torin) disputeerde te Upsala in 1666 en werd daarop tot math. lector te Göteborg benoemd, maar kreeg eerst een jaar verlof voor buitenlandsche studiën; in 1679 kreeg hij opnieuw vergunning voor eene buitenlandsche studiereis, alswanneer hij ten tweeden male naar Nederland ging en in Augustus 1680 werd ingeschreven op de Leidsche studentenrol; een paar jaren later stierf hij (de globes, welke hij aan het gymnasium te Göteborg ten geschenke aanbood, had hij zich vermoedelijk in Holland aangeschaft). - De gebroeders Gyllenstierna, zoons van bovengenoemden Erik G. van Ulaborg, hadden eerst aan de Heidelbergsche universiteit gestudeerd voordat zij in Leiden kwamen (ingeschreven in Febr. 1667). Carl G. werd reeds in 1668 kamerheer bij de koningin-weduwe, later president van het hooggerechtshof van Svea en kanselier van de universiteit van Åbo; hij stierf in 1722. Gustaf G. werd in 1669 kamerheer, daarna president bij het hof van revisie; hij stierf reeds in 1672. P. Grau (of Grå) werd drost en is met den naam Fredenhjelm in den adelstand verheven; hij is overl. in 1707 (een zijner zoons vocht mee in het Nederlandsche leger en sneuvelde bij Namen). - Erik Soop, wiens vader Carl S. boven besproken is, vergezelde met zijn informator M. Nordeman in het voorjaar van 1663 zijn oom den rijksraad Gustaf S. naar Hamburg; zij hielden zich vervolgens aan verscheidene Duitsche academies op, en gingen in 1666 naar Italië en daarop naar Parijs. In de lente van 1667 gingen zij naar Holland (in Juni van dat jaar te Leiden ingeschreven); maar Nordeman, die benoemd werd tot math. professor aan de nieuwe hoogeschool te Lund, moest in het laatst van dat jaar over Amsterdam huiswaarts keeren en kwam op het juiste oogenblik voor de inwijding der academie aan; hij stierf in 1684 (zie over zijn in de L.B. aanwezig stamboek het Biogr. Lex.). Erik Soop werd militair, ten slotte gouverneur van Riga; overl. in 1700. - G. Kruus trok mee ten strijde zoowel in het Zweedsche als in andere legers, werd ten slotte overste, en stierf in 1692. And. Norcopensis, een burgemeesterszoon uit Norrköping, werd reeds in 1667 benoemd tot professor te Upsala, daarna tot informator van prins Karel (XII), in den adelstand verheven met den naam Nordenhielm en benoemd tot staatssecretaris; een beroemd Latijnsch redenaar; gest. in 1694. - G. Fr. von Schwalch, die hofjonker is geweest, stierf in 1734.

[p. 259]

De jeugdige Helmfelt, wiens vader Simon Grundel onder Spieringk in Holland was werkzaam geweest tusschen 1630 en 1640, trok in Juni 1668, eerst zeventien jaar oud, de aandacht door twee te Leiden gehouden redevoeringen over ‘ratio status Barbarorum’, die door Elsevier in datzelfde jaar gedrukt werden. Het volgende jaar disputeerde hij in het volkenrecht ‘de occupatione’. Tot de elf talen, die hij heette machtig te zijn, behoorde ook het Nederlandsch. Op zijne verdere reizen werd hij in Engeland met het lidmaatschap der Royal Society vereerd. Ongelukkigerwijs zou zijne schitterende begaafdheid niet lang aan zijn vaderland ten goede komen: reeds twee jaren na thuiskomst van zijne uitgestrekte reis stierf hij (1674) als assessor in het gerechtshof van Wismar.

In het jaar 1668 is het aantal Zweden in Leiden op zijn minst 30 a 40 geweest¹⁾. Ook gedurende de volgende jaren

1) Behalve de 22 die dat jaar op de studentenrol staan ingeschreven, waren er ook nog eenige van het vorige jaar; daarenboven komen in het giftenboek der Luth. kerk nog in het jaar 1668 zes andere Zweedsche namen voor. - Hier kunnen bovendien vermeld worden Herm. Gabr. Rothlieb, later Zweedsch resident in Hamburg; Harald en Gustaf Strömfelt, vroegere leerlingen van Schefferus, welke genoten ‘singularem diligentiam consultissimi Gronovii quam adversus omnes tuis [Schefferi] literis instructis testatur’, maar al spoedig naar Straatsburg gingen om te studeeren onder Boeclerus; Harald later landdrost, Gustaf ‘ekonomiståthållare’ in Lijfland; Georg Berel, later professor in Upsala (overl. 1676); Joh. Walkendorf van Ellinge, die zich ‘suecus’ noemde; dan nog Bengt Rudberg, naderhand domproost in Linköping. Drie andere toekomstige geestelijken studeerden de navolgende jaren te Leiden n.l. Samuel Schult (of Schultenius), in 1670 ingeschreven en aldaar magister geworden in 1671 na eene ‘disputatio heliographica’, later predikant in het bisdom Westerås (een uitstekend wiskundige aan wien het math. professoraat in de wiskunde te Åbo moet zijn aangeboden), en Math. Fundahn en Joh. Ingelotz ingeschreven in 1671, predikanten in het bisdom Lund. Elias Tillandz werd in 1670 te Leiden med. dr. evenals het volgend jaar Petr. Roshemius (ingeschreven in 1669); Bromelius zal hieronder vermeld worden; op de Zweedsche medici te Leiden komen wij in het volgende hoofdstuk terug. Evenals Schult studeerde in de wiskunde Lars Malmenius (Söderhielm), die bij terugkeer in zijn vaderland ‘mathematicus regius’ en later drost werd. - In Leiden overleed in 1672 een Zweedsch student Gustaf Stake, een broer van bovengenoemden Erik S.; hij werd tegelijk met zijn jongeren broeder Johan Stake ingeschreven in Jan. 1670.

[p. 260]

kwamen daar vele Zweedsche studenten, in weerwil van den weinig aanlokkelijken toestand aldaar. In 1669 heerschte er gedurende een gedeelte van het jaar de pest; niet minder dan zes professoren, onder welke dr. Hornius, stierven bij deze epidemie. En daarop brak de oorlog met Frankrijk uit, waarin op zekeren keer in 1672, toen de stad in onmiddellijk gevaar scheen te zijn, de studenten de wapenen opvatten om aan hare verdediging deel te nemen, aangevoerd door Chr. Melder, wiskunstige en ingenieur. - De dood van Gronovius, in het laatst van 1671, was een merkbaar verlies voor de in Leiden studeerende Zweden. N. Heinsius was inmiddels uit Stockholm naar Nederland teruggekeerd, en vele jonge Zweden - zooals Fr. von Schantz en C.G. Paykull - kwamen hem met boodschappen van Schefferus bezoeken. Deze zond nu verscheidene zijner kweekelingen ook naar Jo. Georg. Graevius, die van Deventer, waar hij zijn leeraar Gronovius had opgevolgd, naar Utrecht was verplaatst als professor in de welsprekendheid en de politica (overl. 1703).

Utrecht's universiteit begon, zooals boven is aangeduid, sedert 1670 meer te worden gezocht door Zweden, ofschoon niet zoo heel velen zich in het studentenalbum lieten inschrijven. De leidende geest was daar gedurende de eerste tientallen van jaren Gisb. Voetius (overl. 1676), een streng

[p. 261]

calvinist. Ook in Utrecht werd de leer van Cartesius vervolgd; hare aanhangers, zooals de botanist Regius, werden verhinderd te leeren ‘secundum ductum Cartesii’. De voornaamste philosoof was Gerh. de Vries, een bijzonder strijdlustig man, later theologisch professor (overl. 1705); het was zijn broeder, de schrijver Simon de Vries, die Pufendorf's Inleiding vertaalde. In de philologie kreeg, behalve Graevius, Joh. Leusden, een bijzonder ijverig orientalist en bijbelonderzoeker, vele leerlingen (overl. 1699). Zijn zoon Rud. Leusden werd professor in de medische faculteit, wier sieraden vóór hem Jac. Vallan en Joh. Münnicks waren geweest. Tegen het einde van die eeuw promoveerden jaarlijks omstreeks 20 med. doctoren te Utrecht, onder de Zweden b.v. Dan. Daalhemius in 1670 en Abr. Bex in 1680. Onder de professoren in de natuurwetenschap in het begin van de volgende eeuw daar ter stede zou P. van Musschenbroek een grooten naam maken en ook door Zweden worden gezocht.

In den verwoestenden krijg, die tusschen 1670 en 1680 Europa verdeelde, poogde Zweden, voordat het onherroepelijk zelf er in gemengd werd, de rol van bemiddelaar te spelen. Eerst werd graaf C.C.v. Königsmarck naar Nederland gezonden, die echter al spoedig in dienst trad bij het Nederlandsche leger, en daarop Pehr Larsson Sparre¹⁾ en Edv. Philipsson Ehrensteen. Van deze was Sam. Agriconius gezantschapssecretaris en Matth. Edenberg ‘premier gentilhomme’. Het vredescongres was eerst te Aken bijeengeroepen (1672), maar werd spoedig verplaatst naar Keulen. Daar ontmoetten de afgezanten ook graaf Tott uit Parijs. In de

1) Hij werd vergezeld door zijn oomzegger Thure Sparre, die in Nederlandschen krijgsdienst trad en evenals Gustaf Crusebjörn, student te Leiden in 1670, vaandrig werd bij de lijfwacht van den prins van Oranje; Sparre heeft zich in den oorlog bijzonder onderscheiden. Eric Soop, zooeven besproken, streed ook in het leger der verbondenen.

[p. 262]

Zweedsche gezantschapskanselarij gaf o.a. Gust. Hammarin (Hammarberg), die in 1673 als student te Leiden werd ingeschreven, zijne eerste proeve van bekwaamheid in de diplomatieke loopbaan, evenzoo Claes Fleming, boven besproken als Groningsch student. Een jong student uit Straatsburg, Elias Obrecht, werd in Keulen bij deze gelegenheid aangenomen tot informator voor de zoons van Ehrensteen. Twee Zweedsche dokters maakten ook deel uit van dat gezantschap, namelijk Olof Bromelius, die Sparre en Ehrensteen vergezelde en zich den tijd ten nutte maakte om in 1673 te Leiden den doctorsgraad te behalen, en Urban Hiärne. Deze laatste had zich in den herfst van 1669 de gelegenheid verschaft om eene buitenlandsche reis te ondernemen, ging toen eerst naar Engeland en daarop naar Frankrijk. Daar werd hij med. doctor in Angers en woonde vervolgens ongeveer drie jaren in Parijs, zoowel praktizeerend als studeerend, o.a. bij Bourdelot. Hij ontmoette daar zijn meester graaf Tott wiens huisdokter hij was en wien hij in 1673 naar Keulen vergezelde. Graaf Tott stelde zich hier ook onder behandeling van Bromelius. Hiärne maakte gedurende dit verblijf kennis met den Nederlandschen geneesheer van het gezantschap dr. Helvitius, van wiens vaardigheid en kundigheden hij ‘zoo groot nut als nergens anders op zijne geheele reis’ genoot. Met Claes Fleming ging Hiärne van Keulen naar Utrecht waar zij Kerstmis vierden¹⁾. Hier kreeg Fleming van Graevius de opdracht om bij terugkeer in zijn vaderland boeken aan Schefferus ter hand te stellen.

1) Twee zoons van Figrelius-Gripenhielm, waarschijnlijk Nils en Johan (de eerste hofraad in 1674, de tweede in 1675), gingen ook van Keulen naar Utrecht mee. Hun leidsman schijnt Nils P.son Wolff (Stiernberg) te zijn geweest, die vroeger al eene buitenlandsche reis gemaakt had, en reeds een paar jaren professor te Lund was geweest; later professor in Upsala; zeer vertrouwd met de Nederlandsche taal en bekend met Nederlandsche geleerden; overl. in 1694.

[p. 263]

Na een kort verblijf in Leiden reisde Hiärne over Amsterdam en Groningen naar Hamburg en vervolgens naar Stockholm, waar hij zich toen, evenals de eveneens in 1674 teruggekeerde Bromelius, als dokter vestigde en spoedig grooten naam verwierf. - Het vredescongres mislukte inmiddels. Ehrensteen, die in den zomer van 1674 naar den Haag reisde, beproefde te vergeefs eene oorlogsuitbarsting te voorkomen¹⁾. Pas een paar jaar later toen een nieuw congres te Nijmegen²⁾ bijeenkwam, waar Zweden Bengt Oxenstierna en J. Paulin Olivecrantz heen zond, kwamen er betere vooruitzichten voor den vrede van Europa in het zicht.

Verschillende opmerkenswaardige Zweden vertoefden aan de Nederlandsche hoogescholen in de laatste dertig jaren der 17^de eeuw; zij kwamen er echter niet meer in groote scharen, maar meer afzonderlijk verspreid³⁾. Ondertusschen

1) Ehrensteen, een jurist en leerling van Maestertius, die gedurende deze jaren vele memorialen en politieke nota's schreef (sommige in Holland gedrukt 1673-1675), had daar reeds in 1655 een staatkundig geschrift doen verschijnen en trad in 1657 met eene ‘declamatio’ op naar aanleiding van de onrechtvaardige handelwijze der Staten-Generaal jegens Appelboom. Eene menigte geschriften tegen E. en Zweden (b.v. ‘Het Zweedsche bedrog’ 1676) zagen nu in Holland het licht. Verg. ook De la Gardieska archivet XII blz. 101 vlg. en Ehrensteen's autobiographie, gedrukt in Loenboms Anecdoter, I st. 5-6. In de U.B. sign. E. 545d is een dagboek van Oct. 1676 tot Febr. 1677 in den Haag gehouden door E.'s zoon Carl en door den vader verbeterd; 22 Oct. 1676 vierde E. daar de bruiloft zijner dochter Margaretha met zijn gezantschapssecretaris N. Gyldenstolpe ‘volgens Zweedsche zeden en gewoonten’ met maaltijden en danspartijen. Gyldenstolpe werd naderhand Zweedsch minister in den Haag. Ehrensteen stierf in 1686 als koninkl. raad.

2) Hier was Sam. Agriconius weer gezantschapssecretaris. In de kanselarij was ook Olof Snack werkzaam, die in Maart 1677 als student te Leiden was ingeschreven. De dichter Samuel Columbus vertoefde ook te Nijmegen in het laatst van 1678. Van diens broeder prof. J. Columbus had S. Hasselboom in 1677 brieven voor Heinsius meegebracht. - Onder de Zweedsche studenten te Leiden gedurende deze jaren moet nog herinnerd worden aan Richard Gedde (Ehrenborg) en Anders Wetterhamn (Riddermarck), beiden later te Lund professor. G. Peringer, L. Norrman e.a. bezochten toen ook Nederland.

3) Twee groote groepen, die der geneesheeren en die van de beoefenaars der taalwetenschap, zullen in de twee volgende hoofdstukken worden behandeld.

[p. 264]

bestaan er uit deze jaren een paar uitvoerige verhalen en oordeelvellingen van reizende Zweden over de toestanden aan de Nederlandsche universiteiten, en het gewichtigste daaruit zal hier tot slot van het algemeene overzicht van de studiën der Zweden in Nederland worden medegedeeld.

Samuel Pontin, een zoon van den bisschop Magnus Pontin, had na zijne studiën te Upsala en te Åbo, op ongeveer twee en twintigjarigen leeftijd eene buitenlandsche reis gemaakt; hij kwam in het laatst van Januari 1681 naar Holland en bezocht eerst Amsterdam. Daar stelde hij zich op de hoogte van de maatschappelijke toestanden, en in zijn reisboek¹⁾ deelt hij recht belangrijke beschouwingen mede over de zeden en gewoonten der Nederlanders. Hij vond hun

1) In de U.B. sign. X 360. Bij het spreken over de groote onzedelijkheid in Amsterdam roept Pontin uit: ‘Miseranda urbs, quae tantam reipublicae pestem favet!’ Bij de opvoeding van de kinderen vond hij den Nederlander veel te achteloos. Met betrekking tot zindelijkheid zegt hij, dat men niet eens op den grond mocht spuwen, maar op de met zand bestrooide vuurplaat. Sprekende over de Nederlandsche kerken geeft P. er zijne afkeuring over te kennen, dat men het plaatsen van beelden van afgestorvenen er in toeliet, terwijl men er geen godsdienstige schilderijen duldde. Trouwens men zei immers: ‘aureus est Batavo deus’. De eenige jaren vroeger opgetreden Fransche dweper Labadie en Anna Maria Schurman worden ook door P. besproken; eerstgenoemde had te Leiden drie uur aan één stuk gepreekt, maar nochtans grooten aanhang gekregen. De toen ter tijd in de Fransche kerk te Leiden optredende prediker prof. Spanheim was een streng en barsch man. Over sommige professoren worden minder gunstige verhalen gedaan; over Böckelman, die in dat jaar gestorven was, deelt P. verscheidene merkwaardigheden mede. - In den Haag woonde P. in April een gecostumeerden optocht bij. Van de politieke personen behandelt hij vooral den raadpensionaris Fagel - zeer bevriend met Ehrensteen, B. Oxenstierna e.a. Zweden -, die bij het volk niet bemind was, en op wien een straatlied wordt meegedeeld. Als afzonderlijk aanhangsel volgt in P.'s reisbeschrijving een in dergelijke geschriften vaak voorkomend opstel over de staatsregeling der Nederlanden. - Samuel Pontin staat niet ingeschreven op de Leidsche studentenrol, daarentegen wel zijn iets later in dat jaar daar aangekomen broeder Gabriël Pontin (later notaris in Stockholm). Onder de Zweedsche studenten in Leiden moet vooral worden melding gemaakt van Isaäc Cronström, die later in het Nederlandsche leger tot de hoogste rangen opklom.

[p. 265]

aard kalm en bedachtzaam: ‘zij hebben eerder karnemelk dan bloed in hunne aderen’. Toch hield het volk van spelen en vertooningen; dat zag hij b.v. toen jonge meisjes optraden als ‘meibloemen’ of ‘pinksterbloemen’. Op de jaarmarkten - hij woonde een kermis in Leiden bij - ging het warm toe: ‘viris immixtae mulieres canebant, saltabant, vociferabant’. De Nederlanders hielden ook van tooneel-voorstellingen; van eene opvoering die Pontin zag, beviel hem het best het laatste deel, een Naspel, waarin een peripathetisch en een cynisch philosoof eene samenspraak hielden. - Verder bewonderde hij de zindelijkheid in Holland, maar vond die bijna hinderlijk. De Hollanders leken hem goed te wonen en zich goed te kleeden, maar schraal te eten. Men kan in Holland zuinig leven, zegt hij, ‘en desondanks worden geëerd;... wie wil leeren huishouden en sparen laat die naar Holland gaan’.

Nederland was weliswaar beroemd om zijne vele geleerden, maar hun aantal was nu verminderd, merkt Pontin op: Grotius, de Vossiussen, Barlaeus, Gronovius Sr en nog vele sterren der wetenschap waren weg. Enkele waren er echter nog in Leiden en in Utrecht, en hen ging Pontin opzoeken.

In Leiden, waar hij den 29^sten Januari aankwam, bleef hij vier maanden. Hij vond deze stad de prettigste van Holland. Hare bezienswaardigheden beschrijft hij op dezelfde manier als Sven Ribbing. Hij merkte op, dat het bestuur der bibliotheek tot stelregel had aangenomen, dat slechts dure boeken behoefden te worden aangekocht, de goedkoope kon ieder voor zich koopen: ‘idem consilium beatum Schefferum Upsaliensibus dedisse audivi’, voegt hij hier bij. Alle negentien professoren te Leiden worden door Pontin opgesomd, en bij sommige maakt hij opmerkingen. Van de juristen bekleedde Böckelman, met wien Pontin interessante gesprekken had, eene eerste plaats. Melder was een bijzonder

[p. 266]

knap ingenieur vooral voor den sluisbouw, in welken de jonge Zweed zeer veel belang stelde. Van de theologen was Le Moyne de beste; zij waren overigens verdeeld in twee partijen die elkander bestreden: de Voetianen en de Coccejanen. Officieel heerschte in de philosophie de leer van Aristoteles, maar feitelijk werd deze verdrongen door die van Cartesius. Zelfs was het wel voorgekomen, dat een professor die Aristoteles' leer was toegedaan door de studenten van den katheder gejaagd en met noten en appelen was gegooid.

Na een bezoek aan den Haag, waar Pontin veel vriendelijkheid genoot van den Zweedschen minister Gyldenstolpe, ging hij naar Utrecht. Deze stad was in den laatsten oorlog bijna verwoest door de Franschen, maar de academie was spoedig weer in bloei geraakt. Graevius was helaas op dat tijdstip niet tehuis. In plaats van hem bezocht Pontin den orientalist Leusden. Met dezen raakte hij echter in een heftig twistgesprek toen Leusden beweerde, dat de Zweden slechts door Frankrijk's hulp een eenigszins schappelijken vrede hadden kunnen verkrijgen. De jonge Zweed viel daarop de politiek der Staten-Generaal aan, gispte het onbetrouwbaar optreden van deze enz.; maar Leusden leidde, zeer verstandig, het gesprek in eene andere richting.

In het einde van Mei ging Pontin twee maanden naar Engeland en later weer naar Nederland, maar reisde toen den Rijn op tot Straatsburg - overal nauwkeurige en echt belangrijke waarnemingen doende. Na den terugkeer in zijn vaderland werd hij lector te Linköping in 1683 en daarop predikant te Wadstena (overl. 1712); hij is de stamvader van het geslacht ‘af Pontin’.

Nog nauwkeuriger en voor een deel van groot belang zijn de aanteekeningen, die Mårten Knutsson Törnhielm heeft nagelaten omtrent zijn verblijf in Holland, zoowel als

[p. 267]

over zijne geheele buitenlandsche reis; ze zijn vervat in een sierlijk dagboek, dat er haast uitziet als een officieel verslag¹⁾.

In het voorjaar van 1683 moest de twintigjarige Törnhielm in gezelschap van zijn iets jongeren neef Arvid Hägerflycht met een gemeenschappelijken gouverneur, den dertigjarigen leeraar Olof Moberg, van Göteborg op de galjoot meegaan, die den revisie-secretaris Joh. Svanhielm naar Holland bracht voor eene politieke zending. Na een kort verblijf in Amsterdam kwamen de Zweedsche studenten den eersten Mei in Leiden aan en lieten zich den volgenden dag bij den rector in het universiteits-album inschrijven. Onder hunne landgenooten troffen zij in Leiden aan Jonas en Olof Linnerius - de eerste naderhand bisschop van Lund - en Herman Molitor, die reeds in 1680 te Leiden den medischen doctorsgraad had behaald, maar eenige jaren in Holland was gebleven, deels studeerend, deels praktizeerend. Deze Molitor paste Törnhielm op, toen hij een tijdlang te Leiden met de koorts lag. Verder ondervonden Törnhielm en zijne metgezellen welwillendheid van den te Leiden woonachtigen Mårten Trotzig, die een zwager was van den pas genoemden Svanhielm, welke in 1683 Leiden weer tweemaal bezocht.

1) In de U.B. sign. X 361. De zeereis van Göteborg was bijzonder lastig en duurde drie weken (zij kostte met kost inbegrepen 19 rdr. specie per hoofd); zij wordt levendig door Törnhielm beschreven. In Amsterdam woonden zij bij Casp. Herwech op ‘Stockholm’, evenzoo bij hunne terugkomst in 1685 (zij betaalden daar ieder 4 Holl. stuivers p. dag en 12 st. p. middagmaal). In Leiden - waar zij op het Rapenburg woonden en voor twee kamers ongeveer 6 rdr. 16 öre koper in de week betaalden - aten zij bij den Franschen taalonderwijzer P. de Coux (zoowel toen als in 1685); daar waren vele dischgenooten van verschillende nationaliteiten; zij betaalden ieder (p. week) een dukaat d.i. zeven rdr. koper voor een maaltijd. Bij de inschrijving werd een halve rdr. betaald. Van de studentenvoorrechten trof Törnhielm het meest dat der vrijheid van den wijnaccijns. Onder de merkwaardigheden in de verzamelingen der Anatomie noemt T. ‘een model van de huizen die in Noorwegen van hout worden gebouwd.’ - In Utrecht woonde T. o.a. eene plechtige promotie in de Domkerk bij.

[p. 268]

Uit Leiden maakte men uitstapjes naar Katwijk en naar den Haag. In den Haag preekte Moberg op een Zondag bij den gezant Gyldenstolpe; op een anderen keer gebruikten zij het middagmaal bij den gezant, die ‘eene voortreffelijke tafel had en een grooten staat voerde’.

In het einde van Augustus reisden de drie Zweden naar Utrecht, eene stad voor de aanzienlijken, met mooie kerken - ook de Luthersche was grooter en beter nog dan die te Leiden - en met mooie omstreken. In het logement waar zij hun intrek namen, bij zekeren Johan Strang in de Nobelstraat, en waar een keurige tuin was waarin zij ‘plaisir’ hadden, troffen zij nu en dan landslieden aan. Nils Dalheim - die in 1685 professor te Lund werd - woonde een heel jaar met hen samen; daarna kwam zekere Olof Bergius met een Franschen leerling. Slechts vluchtig was o.a. de kennismaking met de medici Joh. Fahlström, Joh. Tranaeus en Lars Micrander, die een tijdlang in Leiden vertoefd hadden en nu naar Frankrijk gingen om den doctorsgraad te behalen; van den laatstgenoemde werd Moberg een paar jaren later een collega als professor in Dorpat.

In Utrecht zetten Törnhielm en Hägerflycht zich met ernst aan de studie. Eerstgenoemde koos zich een leeraar in de Fransche taal en begon ook de wijsbegeerte te beoefenen onder prof. de Vries, die den jeugdigen Zweed zeer aanmoedigde. Den 19^den November maakte Törnhielm ‘zich bekend bij de academie’ door het bestrijden van eene mathematische verhandeling. Hij was zelf ook klaar met eene philosophische dissertatie ‘de origine societatis civilis’, die de Vries zoo goed aanstond ‘dat hij daarin niet verbeteren of veranderen wilde... en geen rooden duit van mij wilde aannemen voor zijne moeiten, maar mij op de beste wijze thuis bij zich onthaalde’. Den 21^sten November vond de verdediging plaats. Bij den professor kwamen eerst de

[p. 269]

schrijver, de twee gewone opponenten en twaalf studenten bijeen, die daarop twee aan twee in optocht naar de academie trokken, met twee cursores die zilveren scepters droegen voorop. Aan de groote menigte toehoorders werden exemplaren van het proefschrift uitgedeeld. Aan weerskanten van den stoel van den respondent plaatsten zich de cursores, die ook het sein gaven voor het slot, als ‘het uur verstreken was’. In dezelfde volgorde als te voren trok men daarop naar Törnhielm's woning, waar hij de opponenten en anderen, daaronder de beide Luthersche predikanten, op wijn en gebak onthaalde. - In April van het volgend jaar disputeerde Arvid Hägerflycht ‘de majestate ejusque juribus’, waarbij Törnhielm ‘extra’ opponeerde.

In het einde van Augustus 1684 verlieten de drie Zweden Utrecht en trokken den Rijn op, onder verschillende recht pikante avonturen, naar Stuttgart en Tübingen, waar zij eenigen tijd bleven en daarop naar Straatsburg gingen¹⁾. Na een reisje naar Frankrijk en Engeland in den zomer van 1685 kwamen zij in het einde van Juli van dat jaar in Leiden terug, waar zij toen een maand bleven en opnieuw gastvrijheid genoten van M. Trotzig. In September waren zij weer in Zweden, waar Törnhielm en Hägerflycht de

1) Hägerflycht's opvliegende natuur bezorgde hem op reis veel moeilijkheden, vooral in Tübingen (waar zij bij den beroemden A. Osiander woonden). In Straatsburg ontmoetten zij o.a. M. Rubenius, die gelijk met hen in Holland geweest was als informator van een jongen (Franschen) graaf M. Sparre; zij zagen hem in Parijs weer, waar (in Juni 1685) eene menigte bekende Zweden verblijf hield. Op hunne terugreis woonden zij in Hamburg eene opvoering bij van de schoone opera ‘Alceste’. Levendig is de beschrijving, die Törnhielm geeft van het genoegen dat zij hebben gehad bij bloedverwanten op Skåne. T. werd ‘hauptmann’ van de koningin-weduwe op Svartsjö. Hij was een groot verzamelaar van boeken, kunstwerken en curiositeiten, die hij bewaarde in een museum op Malmvik dicht bij Stockholm; hij stierf in 1723, bezongen door zijne vriendin mevrouw Brenner. Hägerflycht werd kamer-raad; stierf als titulair landdrost in 1751. Moberg overleed in 1705.

[p. 270]

loopbaan van civiel ambtenaar betraden, terwijl hun leidsman Moberg rector werd van de Clara-school in Stockholm en later theologisch professor te Dorpat.

In het jaar 1687 vertoefden opnieuw zeer vele Zweden te Leiden, vooral aanstaande medici, zooals Joh. van Hoorn en Lars Roberg, die daar verscheidene jaren studeerden; vervolgens Eric Odhelius Jr en Olof Rudbeck Jr; ook echter anderen zooals Johan Preuss (Ehrenpreuss), later hoofd-directeur der belastingen, Henrik Lilliestierna, ten slotte auditeur-generaal, Jacob Henrik Hildebrand, die in Nederland terugkwam als gezantschapssecretaris bij graaf Lillieroth¹⁾, benevens Nils Petraeus, die de geestelijke loopbaan koos. De brieven waarin sommige hunner, n.l. Odhelius en Petraeus, aan hunne vrienden in hun vaderland mededeelingen deden van hunne indrukken over Leiden, zijn nog aanwezig. Odhelius, die in 1683 zijne eerste buitenlandsche reis ondernam, schreef gedurig aan zijn leermeester Urban Hiärne²⁾. Na bezoeken aan vele Duitsche academie's en mijnen en eene reis door Frankrijk en Engeland, kwam hij in het eind van 1686 naar de Nederlanden. In Maart van het volgend jaar was hij te Leiden. ‘Ik vind de studiën in deze stad levendiger dan ergens anders’, schreef hij aan Hiärne, ‘en wil mij hier wat op de wiskunde toeleggen. In de medicijnen wordt bij Heerman in materia medica iets tot stand gebracht, maar de andere pro-

1) J.H. Hildebrand, die met zijn broeder Anders H. (welke reeds in 1691 stierf) in Nederland vertoefde, trouwde daar later met eene dame uit Vlaanderen; naderhand werd hij assessor in het hooggerechtshof van Wismar. Een derde broeder Carl Hildebrand werd in 1701 te Leiden ingeschreven. Hun vader was koopman in Göteborg, getrouwd met Maria S. Amya, van Nederlandsche afkomst.

2) De brieven zijn gedrukt in Sv. Bibliotheket II blz. 256-328. Odhelius werd in 1687 m. dr. te Reims, in 1688 ‘bergmeester’; hij ging in 1690 weer op reis en deed in April 1692 Amsterdam aan (ontmoette daar de doktoren J. Lindelius, J. Fr. Below en Joh. Olderman (Cronstedt), die allen vrij lang in Nederland gestudeerd hadden, en ook Th. Ihre). Zie Aant. V achter dit hoofdstuk.

[p. 271]

fessoren zijn geheel en al otio dediti. Senguerd en Volder zetten nu en dan hunne experimenta publica voort, sed hoc rarum tum ob professorum vacationes, tum ob privatam negligentiam. Marggraf is hier onlangs gestorven, en publiceerde korten tijd te voren een onbeschaamd scriptum tegen Le Morts Chymiam, getiteld Ignorantia le Mortii, en ik geloof, dat hij drie jaren lang satyricos gelezen heeft, om uitdrukkingen te verzamelen; veel slechter dan Gronovius antwoordde Vossius in het vorige jaar’. In een lateren brief, uit Amsterdam geschreven in Mei van dat jaar, spreekt hij over het aanzien der Zweedsche geleerden in Nederland: ‘Hier buiten weet men geen anderen geleerde uit Zweden te noemen dan Olof Rudbeck, maar in Duitschland en Engeland zijn ze vrijwel bekend met den naam van Mijnheer den Doctor [Hiärne]. Pufendorf is extraneus en wordt buitendien boven allen voorgetrokken’. Indien Odhelius eenige philologen ontmoet had, dan hadden die hem waarschijnlijk ook Norrman genoemd en de toen overleden Loccenius, Schefferus, Brunnerus en J. Columbus. Met Norrman, die ook in Holland gestudeerd had, onderhield diens leerling N. Petraeus briefwisseling en schreef hem o.a. uit Amsterdam in October van dat jaar: ‘In Hollandia literarum studia mascula tractantur, et philosophia viros habet Graevios, Gronovios, Leusdenios’. Ondertusschen konden de geleerden hier - zooals elders - twisten over kleinigheden, en Petraeus bracht in dit opzicht den bovenbedoelden heftigen strijd tusschen Jac. Gronovius en Is. Vossius in herinnering betreffende den loop van eene rivier in Azië¹⁾.

In vroolijker kleuren worden de toestanden te Leiden een tiental jaren later geschilderd door Johan Arndt Bellman,

1) N. Petraeus, die spoedig naar Parijs ging, was in den winter 1688-1689 weer in Holland (in 1689 schreef hij in het giftenboek der Luth. kerk te Leiden in); hij stierf toen hij juist benoemd was tot predikant van Köping in 1702. Brieven aan Norrman zijn aanwezig in de U.B. sign. G. 191.

[p. 272]

de grootvader van den dichter, die daar in de lente van 1698 aankwam. Hij beschrijft¹⁾ de stad op dezelfde wijze als de vroeger genoemde Zweedsche dagboekschrijvers: ‘Urbs haec tota ad delectandum composita mirum quantum hoc vernali tempore animum meum afficit. Ego vero Musis hisce, earumque et antistibus et alumnis valde gratulor non solum sedis suae amoenitatem summam, sed et in... urbe otium dulcissimum maximumque’; en hij roemt Spanheim en Gronovius en de ‘humanitatem’ van Perizonius, gelijk later de professoren te Utrecht Leusden en De Vries.

Maar bij Johan Moraeus, die zes jaren later in Nederland reisde, treft men weer minder aangename indrukken omtrent de wetenschappelijke toestanden daar aan dan bij Odhelius en Petraeus. De professoren, schreef hij uit Leiden aan zijn bloedverwant Er. Benzelius Jr, liggen hier voortdurend met elkander overhoop, ‘doordat sommige zich houden aan de philosophie van Cartesius, sommige aan de peripathetische’ - dus de oude, meer dan vijftigjarige strijd! Vervolgens kibbelden Gronovius en Perizonius met elkander ‘over een enkel Grieksch woord, waarover zij reeds verscheidene jaren

1) In brieven aan L. Norrman, U.B. sign. G. 191 (8 stuks). Twee brieven van J.A. Bellman aan Er. Benzelius Jr - die toen ter tijd ook op reis was en onmiddellijk na Bellman in Nederland kwam (zie het volg. hoofdst.) - bevinden zich in de Linkpng B.; een brief van J.A.B., gedat. Parijs 1699, is afgedrukt in Nya Sv. Bibliotheket I: 2 blz. 62 vlg. Bellman was adjunct aan de academie, toen hij in Jan. 1698 eene buitenlandsche reis ging ondernemen met zekeren jongen graaf Herman Claesson Fleming. Met de groeten van Norrman, die anderhalf jaar te voren in Holland was geweest (zie het volg. hoofdst.), bezocht B. de Nederlandsche geleerden (ook den rabbijn Dav. Pinna te Amsterdam). Jammer genoeg was het leven in Nederland te duur, en na drie maanden ging B. naar Engeland, vandaar naar Spanje, toen naar Zuid-Duitschland en vervolgens naar Parijs (hij bewonderde deze stad zeer, maar onder de academische werken daar kwamen niet slechts ‘proba’ maar ook ‘falsa’ uit). Daar gewerd hem de benoeming van professor te Upsala in de plaats van Lagerlöf. Onder de vele talen, die B. machtig was, behoorde ook de Nederlandsche.

[p. 273]

getwist hadden’. En zelfs Moraeus' eigen leermeesters, de geneeskundigen, twistten met elkander: ‘sommige hielden zich aan Castejus, sommige aan Hippocrates’ enz. Professor Bidloo, wiens groote Anatomie onlangs was verschenen, had eene dissertatie uitgegeven met een polemiek tegen de beschouwing over ‘existentia spirituum animalium; maar niemand wil hem ter wille zijne beschouwing aannemen, en [hij] ziet zelf geen spiritus animales, behalve wanneer hij goed beschonken is’, voegt de briefschrijver er hatelijk bij. ‘In summa: alle boekwinkels zijn vol van scommata en leelijke twistgeschriften’¹⁾.

Het was misschien wel dus gesteld, dat aan het eind der eeuw de wetenschappelijke levendigheid aan de beroemde Nederlandsche hoogeschool bezig was te verstijven tot droog formalisme. Doch spoedig werd daar nieuw leven gewekt, vooral op geneeskundig en natuurwetenschappelijk gebied door Boerhaave.

De reden waarom de Zweedsche studenten niet meer zoo dikwijls voor hunne studiën naar de Nederlanden reisden lag anders niet juist hierin dat de Nederlandsche universiteiten

1) Verscheidene brieven van J. Moraeus van 1704-1705 aan Er. Benzelius zijn in de Linkpng B. aanwezig; een staat gedrukt in Nya Sv. Bibliotheket I: 1 blz. 303 vlg. - Het is mogelijk, dat Moraeus bij zijne beoordeeling van de wetenschappelijke betrekkingen onder den invloed verkeerde van de ergenis die hij gevoelde omdat men in Nederland zelden zei: ‘iets gunstigs omtrent de onzen’ d.w.z. over de Zweedsche oorlogspolitiek. Anders koesterde men daar, volgens andere getuigen, groote bewondering voor Karel XII. ‘Dezelfde Hollander’, schreef M. Bromelius in 1701 uit Leiden aan Er. Benzelius, ‘die overigens een zelfzuchtig creatuur is, om niets anders gevend dan wat geld kan verschaffen, heeft op allerlei wijzen getoond dat deze berichten [over den slag bij Narva, die ook door de Zweden te Leiden gevierd is] hem aangenaam waren; in Amsterdam zingen de kinderen er op straat liedjes over; hier in Leiden is er een gelukwensch in Hollandsch rijmdicht, zeer schoon met kopergravuren versierd...’ Verscheidene gedichten ter eere van Karel XII en zelfs van Magnus Stenbock zijn in Nederland verschenen; de daden van den koning werden ook geschilderd in sommige daar uitgegeven geschiedkundige werken.

[p. 274]

door andere begonnen te worden overvleugeld. De studie-reizen van de Zweden namen over het algemeen af. Het is reeds opgemerkt, dat zuinigheid hierin eene groote rol speelde, en dat men in het tijdperk der Karels niet langer zoo vrijgevig was in het verleenen van gelden voor buitenlandsche reizen. Maar hierbij moet worden vermeld, dat men daarentegen veel deed tot aanmoediging van de studie in Zweden zelf. Reeds in de dagen van Gustaaf Adolf en Christina had men krachtige toebereidselen gemaakt om - niet het minst geholpen door de op de buitenlandsche studie-reizen opgedane ervaring - het Zweedsche onderwijs te verheffen. Toen Harald Appelboom in 1641 zijn vaderland bezocht en aan zijn geachten vriend professor Vossius te Amsterdam met trots den vooruitgang van zijn vaderland op verschillend gebied schilderde, kon hij van de studiën in Upsala getuigen: ‘Video otia haec et pretia etiam esse literis qualia in pacatissima republica sub optimo magistratu poni solent’. Enkele jaren later schreef Erik Oxenstierna uit Leiden, dat men volgens zijne meening in Upsala bijna even goede vorming in de humanistische vakken kon genieten als in den vreemde. Wij herinneren ook aan hetgeen Jacob Skytte aan Vossius schreef over het opbloeien der studiën in Zweden (zie blz. 139). Ten tijde van de Karels schoot dit Gustaviaansche zaad op. Nieuwe universiteiten waren opgericht in Åbo en Dorpat; de laatste, welke in verval was geraakt, werd hervormd, en eene vierde werd in Lund gesticht. Hierbij kwam nog, dat de academie van Greifswald toen binnen de Zweedsche grenzen lag en daarom bijzonder werd aangemoedigd.

Voor de studie in sommige wetenschappen moest men echter steeds buitenslands gaan, en velen gingen toch nog op reis op grond van het algemeene nut der educatie-reizen. Zoo vindt men te Leiden, te Utrecht en ook te Harderwijk verschillende Zweden die aldaar studeerden zelfs onder de

[p. 275]

laatste regeeringsjaren van Karel XII¹⁾. Het streven der Zweden naar ontwikkeling overwon alle hinderpalen; en men verwonderde zich er wel over - zooals Joh. Rothman in 1714 uit Leiden aan Urban Hiärne schreef - dat er toen kon gedacht worden aan studeeren in Zweden, ‘waar Mars zoo lang had geregeerd’.

1) Uit den tijd van Karel XII moeten hier in herinnering worden gebracht: Ol. Celsius, later professor te Upsala; Lars Tammelin, ten slotte bisschop van Åbo; Chr. König, de geleerde rechtskundige (‘lagman’); Erik Wrangel, rijksraad (van hem stamt waarschijnlijk de thans in Nederland bloeiende tak van het geslacht Wrangel van Lindeberg (von Wrangel auf Lindenberg) af; ook een tak van het Zweedsche geslacht Creutz is naar Nederland gegaan); graaf C.G. Piper, J. Malmström, A. Norrelius, H. Benzelius e.a. professoren en J.J. Vult (von Steijern), president. Verg. boven blz. 52 noot 1 en blz. 162 noot 1.

Aanteekeningen.

I (zie blz. 245, noot 1). Door bemiddeling van zijn broeder Esaias Pufendorf werd Samuel P. in Zweedschen dienst aangesteld; Esaias P. huwde later met eene zuster van de heeren Trotzig. In Oct. 1661 zijn deze laatsten met J.W. Coijett ingeschreven aan de Heidelbergsche universiteit, en den 9^den Nov. staat aangeteekend ‘Samuel Puffendorff, et civis academicus et professor extraordinarius juris gentium et philologiae factus’. In Nederland had hij o.a. kennis gemaakt met Spinoza, hetgeen hij echter minder aangenaam vond. - De brieven van S. Pufendorf aan Schefferus zijn nu, met enkele andere geschriften van hem, uitgegeven door O. Malmström ‘Samuel Pufendorf och hans arbeten i Sveriges historia’ Lund 1899. In Reifferscheid's Quellen vindt men een brief van Boeclerus aan M.G. de la Gardie uit Oct. 1669, waarin B. laatstgenoemde verzoekt op te treden tegen den Lundschen professor wegens diens voor B. beleedigende geschriften.

II (zie blz. 246, noot 1). Een brief van J. Rosenhane te Leiden aan Lucas Langermann te Hamburg bevindt zich in Langermann's belangrijke brievenverzameling, aanwezig in de stedelijke bibliotheek van Hamburg (het antwoord op dezen brief was het boven aangehaalde schrijven van L. in Nov. 1660).

III (zie blz. 247, noot 1). In A. Hahr, David von Kraft och den Ehrenstrahlska skolan (Upsala 1900), wordt op blz. 14 een portret besproken van Göran Rosenhane, dat de handteekening zou dragen van J. Ovens, een leerling van Rembrandt, die een paar jaren in Zweden heeft doorgebracht en in 1656 zich

[p. 276]

in Amsterdam vestigde. Daar heeft hij waarschijnlijk dit portret van G.R. geschilderd; misschien heeft Ovens ook het portret der drie oudere broeders Rosenhane geschilderd, over hetwelk in den tekst gesproken wordt.

IV (zie blz. 256). Gustaf Helmfelt verdedigde onder professor Beeckerts v. Tienen zijne verhandeling ‘de occupatione’.

V (zie blz. 270, noot 2). Nagenoeg gelijktijdig met Odhelius vertoefde in Nederland Nicodemus Tessin Jr, de toekomstige bouwmeester van het slot te Stockholm. Uit diens reisbeschrijvingen heeft G. Upmarck in Oud-Holland 1900 uitgegeven ‘Ein Besuch in Holland 1687’.