Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 7

[p. 294]

Stadsordonnantie van Brussel van het jaer 1360.¹

Dit sijn de gebode, die gemaect sijn metten amman ende scepenen van Bruessele, int jair ons heren dusentich drie hondert ende tzestich.

In den iersten, soe wien men vint gaende na de achterste clocke, sonder licht, hy es om twintich scellinge. Ende droege hy licht dat sal hy buten dragen. Ende droege hijt binnen bedect, so ware hijs op de zelve boete. Ende machen² damman oft sijn knapen houden, op dat³ hy wilt, tote dien dat hy twintich scellinge gheeft. Ende woude hy des onsculdich sijn ende loechenen, soe soude hy des anderdaegs hem onsculdigen met sinen eede.

Item. Soe wat manne gaet ontlixent⁴, zy met slapelakenen, zy met averechten cleedren, oft in wat manieren dat zy, hy es om vijf scellinge ouder grote.

Item. Soe wie dranck metet te gelage, na dachterste clocke, hy es om viertich scellinge. Ende die drinct na dachterste clocke te gelage in tavernen, hy es om twintich scellinge.

1 Te vergelyken met Belgisch Museum, I, bl. 248-261, waer men de vroegere ordonnantien dier stad van de jaren 1341-1354 aentreft. Eenige weinige artikels zyn gelykluidend, andere gewyzigd of vermeerderd.

2 Machen, mag hem.

3 Op dat, indien.

4 Ontlixent, vermomd.

[p. 295]

Item. Soe wie dobbelt by nachte oft dobbelscole houdt by nachte, oft dobbelspel binnen sinen huyse oft buyten, houdt hijt by nachte, sdaegs op thien pond, onachts op twintich pond. Ende soe wie des onsculdich sijn woude, dat hy hem op die huere¹ aldaer onsculdighen moet met sinen eede.

Item. Soe wie dat den amman oft den vroentenere² oft sinen geswoirnen knapen niet inne en lieten, als zy in riepen, om dit te besuekene³, waers om thien pont.

Item. Soe wie een quecbert, beyde binnen der vryheit van Bruessele, oft daer an, deylde, oft geselle ware, wie dat dade souts sijn op een pond ouder grote, alsoe dicke alse hijt dade. Ende die sgelds niet en hadde dien soudemen uut Brabant bannen, totter tijt dat hy sinen broecke⁴ betaelt hadde, sonder verlaten⁵. Ende dit en sal damman niet effenen sonder de stad, tderden deel etc.

Item. Soe wie eene bruyt sette in bruytstoele binnen den mueren van Bruessele, waers om thien pond, sonder oirlof van den amman ende van den scepenen.

Item. Wie dat bade⁶ binnen der stad, sonder oirlof van den amman, ende van vier scepenen, waers om de scale metten ghelde. Ende dat moeten tierst de vier scepenen by een te gadere metten amman consenteren.

Item. Wat lieden van buyten quamen gewapend binnen der stad, hare weert, ofte in die huys dat zy quamen, soude hen segghen dat zy hare wapene afleyden,

1 Ure.

2 Vroentenere, 's heeren officier.

3 Besuekene, onderzoeken.

4 Broecke, breukgeld.

5 Sonder verlaten, zonder vrylating.

6 Bade, bedelde, quête deed.

[p. 296]

met orconscape¹. Ende seyden zijt hen niet met orconscape, soe waers die weert, ofte in dies huys dat zy quamen, om thien scell. ouder grote. Ende ware dat sake dat zijse dairenboven droegen, dat hen geseght ware, soe waren zijs om een pond ouder grote, ende de wapene verloren. Ende als zy thuyswart gaen willen, die te voet gaet zal sijn wapene op sinen hals draghen, sonder aen doen, tot buyten de vrijheit. Ende die rijdt machse aen vueren rijdende.

Item. Wat manne van buten quame binnen der stad, om onsen poirteren tevelne², ende met voirrade³, hy hadde verbuert lijf ende goet. Ende wie dat se huysde ende hoofde met voirrade, ende die wiste dat zy quamen om onsen poirter tevelne, hy waers op lijf ende op goet, in alder manieren dat de chartre inheeft, die de stad dairaf heeft besegelt. Ende wie enen ballinc herberchde, dat hy es opt selve fait dat die man es, diet gedaen heeft jeghen den heere, op dat de weert weet dat hy ballinc es. Ende dairaf mach damman met twee scepenen oft met meer des oft der mans eedt hebben, alsoe dicke als zy willen.

Item. Wat ballinge boven acht dage in een kerke leegt binnen der vryheit van Bruessele, also menegen dach als hy dair en boven lage, soe soude hy alsoe menich jaer gebannen sijn. Ende in en geen ander kerke ligghen en mach dan in een kerke. Ende dat hy van der eenre kerken in dander niet gaen en mach, binnen der vryheit van Bruessele. Ende begherde hy geleyde te hebbene van den heere, uuten lande te treckene, dat sal hem de heere doen. Ende wie hem hier en boven tetene oft te drinckene brachte, oft sende, die waers

1 Met getuigen.

2 Tevelne, envel te doen.

3 Voorbedachtelyk.

[p. 297]

op vijf scellinge ouder grote, indien dat hijs niet en wiste dat hy daer acht dage gelegen hadde. Ende dies moet hy hem onsculdeghen met sijnen eede voir den amman ende twee scepenen, ten minsten.

Item. Dat gheen wijf in taverne en sal gaen drincken, op twintich scellinge, en op haer overste cleet, uutghescheyden tsvrydaegs, ende pelgrime, ende lieden van buyten. Ende soe wat ammans knape met enegen wiven in tavernen droncke, die souts sijn op dobbel boete.

Item. Wie in ander liede huys woont dat bernt, ende de brant comt van sinen inviere, waers om een pond grote.

Item. Dat engeene besiecte liede¹ voire taverne drincken en selen, noch zitten, noch voire niemens doyre; diet dade waers om sijn overste cleet. Ende die weert, voir dies doire dat zy zaten ende droncken, waers om viertech scellinge. Ende dat zy na jonfrouwencloctijt² smorghens in de stad comen mogen, ende niet langhen dair in dueren dan jonfrouwenclocke geluyt es weder te wercke te gane. Ende dat niemant den hoed noch den tabbaert, noch de spaendere dragen en sal, op een jaer uuter stad gebannen te sijne, hy en ware beziect. Ende dit selen Hughe Eggloy ende Jan Vander Plancken verhueden, met eenen ammans knape, ende half de boeten dair af hebben.

Item. Dat engheen wisselare noch goutsmet, noch niemant el, engheen zelver leveren noch ontfaen en selen dan metten troysche gewichte; wiet dade waers om thien pond ende tgoet verboert, dat zy woeghen, ende dair

1 Besiecte liede, besmette lieden.

2 Na jonfrouwen cloctijt, na het luiden der klok van het vrouwenklooster (der kanonikerssen van S^te-Elisabeth?).

[p. 298]

toe salmen zetten die ghene diet verhueden selen Jan Voet, Godevaert Van Moersele.

Item. Dat engheen baertmakere noch bloetlaterse, noch ziekeliede, noch gansbradere, noch die cambret¹ houden, ne gheene verkene houden en mogen; wiet dade van hen hadde de verkene verbuert. Noch oic niement die in de vleeshouwere strate woont, sonder beckeren², op de selve boete.

Item. Dat engheen vleeschouwere, die verken vleesch vercoopt, negheene verkene houden en mach, die hy coopt om te slane, langhere dan zes daghe in haers selfs huys, sonder in beckers huyse; wiese langhere hielde hy hadse verboert. Ende dat gheen ander vleeschouwere verkene houden en sal. Wie dat dade hadde die verkene verboert. Ende soe wie de verkene vuedde met eenegherande vleesche oft bloede, zy hadden die verkene verboert.

Item. Wie verkene houdt te Bruessele binnen sinen huyse hy en salse niet laten gaen op de strate, dan tusschen beide de clocken, dats te verstane, tusschen de clocke smorgens eten te gane, ende de clocke dair na te werke te gane, ende na de clocke tsavonds van den werke te gane toter lester clocken van den avonde ende smorgens jonfrouwen clocke, op twee mottoene, ende de verkene verbuert, alsoe dicke als ment vint. Ende dat gheen beckere in een cot boven achte verkene te male houden en mach; wie datter meer te male hielde dan achte, die hadde die verkene verbuert. Ende dit heeft damman gelooft te houdene, ende niemene te verdragene.

1 Cambret, of cambré, ‘bâton courbe auquel on attache les porcs, les veaux, les moutons, pour leur enlever les entrailles ou les écorcher.’ Hécart, Dict. Rouchi-français, pag. 93.

2 Uitgezonderd bakkers.

[p. 299]

Item. Dat niemand, die pennewerde¹ vercoopt, en sal weghen binnen huys boven vijf en twintich pont zwaer, hy en moet ter waghen bringhen, op thien pond.

Item. Wie dect met stroo ende doet decken binnen den ouden mueren van der stad, sal verboren thien pond ende daertoe sal hijt weder afbreken.

Item. Wie twee nuwe keperen upset, die salse decken met tiechlen, op de selve boete binnen den ouden mueren.

Item. Dat men alle vrijdage de botere ende eyhere ende keese, die men op de marct ende neven den meerte pleght te vercopene, die sal men vercoopen tsvriendaegs in de volderstrate, op vijf scellinge.

Item. Loock, ayiuyn ende cambuys coolen², diet van buyten bringhen die sal men voirtmeer vercoopen tsvriendaigs op den werf, op thien scellinge payements. Ende dat nieman dat voirtmeer op de marct vercoopen sal, op veertich scellinge.

Item. Soe wat voircopere enege hooftbome³ cochte binnen der vryheit van Bruessele voir der noenen smartdaigs oft tsheylichs daegs jegen lieden van buyten, die hadde de boome verbuert, ende daer toe drie pond payments, alsoe dicke als hijt dade.

Item. Dat nieman en gheene steene ontladen en mach op de Zenne, dan op viertich voete van den waterscape, op de steene verloren, ende op thien pond, dair ment wel betonen conste.

Item. Soe wat rybaude oft knechte dobbelt binnen den ouden mueren van der stad, oft quade eede zweert, dien salmen eenen naghel doir die hoyre slaen aen den stijl die onder den meerte steet.

1 Pennewerde, kleine huiselyke benoodigdheden, als eetwaren, enz.

2 Cambuys coolen, buskolen.

3 Ooftboomen.

[p. 300]

Item. In soe wat gasthuyse de meester dair af enege rijbaude herberchde, soe waer hijs van elken rybaude op viertech scellinge, alsoe dicke alsment vonde.

Item. Waer een twist gevalt, ende soe wie die den vrede sculdich es te zuekene, sinen vrede verhoverdde te zuekene, of te doen nemene, ende niet en dade zueken, dair ment metter waerheit vonde, dat hijne sculdich ware te doen zuekene, ende niet en dade, die soude een bedevairt doen te Rutsemadou, ende porren¹ binnen een maent na dat ment metter waerheit vonde, in beternessen tsheeren ende der stad, sonder verlaten. Ende dat en mochte de heere noch de stad niemande quite gheven. Ende waer hy des niet en dade noch doen en woude, soe soudemen uten lande van Brabant bannen, tote dat hy die bedevaert gedaen hadde, ende daer toe soude hijs sijn om thien scellinge ouder grote.

Item. Wie den amman oft sinen geswornen knapen, oft eenen scepene, oft enen paysmakere enegen vrede ontseide, dairt men met twee poirteren betugen mochte, die waers op de zelve bedevairt te doen te Rutsemadou, in al der manieren dat hier boven bescreven es, ende sonder verlaten, ende opte voirs. selve boete. Ende hier af en sal men niemand bedwingen noch verwinnen in gebannen gedinghe. Ende soe wien men den vrede eyscht dat hine staphans gheven moet, oft op die huere ende op die stad enen nairderen wijsen, sonder elre te haelne, op de zelve boete van den core.

Item. Dat elkermalc te Bruessele wiltbraet ter merct binghen mach, sonder mesdoen jeghen den heere, oft jeghen de stad. Ende vondemen yeman opt shertogen waranden² rydende ofte gaende met getouwen oft met foretten, oft met panden, buyten den gemeynen paden

1 Porren, peuren, trekken.

2 Waranden, parken, bosschen.

[p. 301]

oft herstraten, datten de warandeneren mochten calengieren, ende hare boeten dair af nemen, ende dat men niemand, die wiltbraet bringt, op de herstraten noch op de gemeine paden vaen en zal.

Item. Soe wie droege onteemelec messe, dolle, priemen, oft vercochte, dat men hem dat mes, dolle, ende prieme doir sijn hant slaen sonde, oft ghelden thien scellinge ouder grote, half den here ende half der stad, ende die messe, priemen ofte dolle sal men moeten bringhen voir den amman ende scepenen, om die sake te terminerene eer men boeten dair af doen sal.

Item. Dat niement gewapent en zal gaen noch zweerde dragen, en ware met tsammans ende der scepenen oirlove, ende dat hy hen gethoent hadde dat hijs te doen hadde, op thien scellinge grote. Ende dat niemen gheene knapen houden sal, die op hem lyen selen, oft die hy verantworden sal, die moet hy binnen sijnen huyse houden ende eten ende drincken gheven.

Item. Wie der stad recht wilt genieten, ende die gemaect poirter es, die sal houden sine drie zesweken tsjaers, metter meester maisnieden, ende dat bethoenen met twee gebueren, boven ende beneden, oft sijn poirterye en sal hem gheen stade doen.

Item. Wie eenen man doetslaet, oft mincsel geeft, oft quetst, dat hijt selve sal verzuenen met sijns selfs goede, ende dat hem nieman dair toe helpen en sal, noch succoersen, op een pond ouder groote, soe wie zuene eyscht oft geeft.

Item. Dat nieman, die gheen poirtere en es, en sal mogen scarpoirdich¹ mes draghen, sdaechs, dan op vijf scellinge grote, ende diet snachts draecht hy es op thien scellinge grote. Ende dat nieman meer dan een mes

1 Scherp gepunt.

[p. 302]

draghen en sal, sonder arghelist, temelec, op vijf scellinge grote, ende snachts dobbel, uutghesceyden den ghenen die goet brachten te Bruessele te coope, oft anders, sonder arghelist; droegen zy messe, dit soude men termineren voir den amman ende voir de scepenen, eer mense scaedde. Ende dat nieman en gheen langer mes draghen en sal, dan die mate es, die aen den stijl voire den meerte steet.

Item. Dat ne gheen belleman noch bidderse eten en sal ten lijken¹, noch ten zevenden, noch ten dertichsten, of dair men kindre graeft, noch ten kinder bedde, noch ten jaergetijden, de belleman of de biddersse en warens op tien pond, ende hare ambacht verloren dat jaer. Ende dat zy van elken bidden niet boven enen mottoen nemen en selen. Ende dat zy noch vastelavont noch paeschvladen noch lijfcoeken eyschen en selen, op de selve boete, noch en geniet daer af nemen. Ende wie dat hen gave die souts sijn op .v. scellinge grote.

Item. Soe wie met knive oft messe oft met enegen geslepenen wapenen iemanne quetste dat hy bloedde, hy es om thien scellinge ouder grote, half den here ende half der stad. Ende en heeft hy des goeds niet, soe sal men hem een mes doir sijn hande slaen, ende salne dair toe een jair uter stad bannen. Ende hier voire salne damman houden, waer men vint metter verscher daet, oft alsoe dicke, alsen damman bewaerheiden mach, sonder claghen, met twee poirteren. Ende alsen damman metter verscher daet niet en bevint, soe moet hijse tierst bewairheiden voir de scepenen, met twee poirteren, eer hijse vaen mach, oft boete dair af nemen, voire sijn oeghen. Ende dit en mach damman niet effenen sonder schepenen. Ende hy sal der stad hare boete daer af in

1 Ten lijken, by lykbestellingen.

[p. 303]

doen. Ende dat damman over niemen sijn getuge doen en zal de mesdadeghe en zy jegenwoirdech, ende voire de scepenen.

Item. Wie tweerande bier in eenen kelder leyde, oft in een huys, hy verboirde thien pond, uutgescheiden zwart bier ende hoppe.

Item. Dat en gheen houtcoopere en geen hout op de straete legghen en sal, noch oic steene; alsoe dicke als ment vonde soe ware hijs op vijf pond, ende tgoet verbuert. Ende dat nieman modere in de beke kerren en sal, op viertich scellinge.

Item. Soe wie enegen geswoirne van der stad qualike toesprake, om trecht van haren ambachte, die wijle dat hy geswoirne ware, die souts sijn op thien scellinge ouder grote.

Item. Soe wie colen binnen der stad van Bruessel vercoopt die salse leveren metter stad maten, dats te verstane metter gerechter manden. Ende die mate sal men nemen aen Heinricke Van Zassen, op thien pond ende de colen verbuert.

Item. Soe wie iemene dreychde oft leelicheit dade om sijn scout, die hy maende, oft om tsijns wille, hi waers om een pond ouder grote, ende een jaer uter stad gebannen, alsoe dicke als hijt dade, dair men twee poirteren heeft te getuge.

Item. Soe wie eneghen ammans knape wederseide te pandene van huyshueren oft van erfenisse oft van schoude die hy hem lijdde¹, hy waers om vijf scellinge grote, ende een jair de stad verloren, dairmens twee poirteren te getughe heeft, sonder anders te verwinnen², ende dat moet hy tierst voir scepenen bethoenen eer hy boete

1 Schuld die hy erkende.

2 Zonder verder geding.

[p. 304]

dair af nemen sal, ende dat hy dat getuge voire tsammans oeghen bringhen sal ende doen.

Item. Soe wie int stove gaet ende sijn cleedere oft tsijne verlore daer in, in dien dat hy sijn cleedere of tsijne den weert of der weerdinnen gelevert hadde, die weert of weerdinne souden hem tsijne ghelden moeten ende oprechten. Ende wien men te brueder tijde¹ int stove vint slapende of anders, die es op thien pond payments.

Item. Soe wie men na tclocxken, dat men in den Wijngaerd tsavonts te ludene pleeght, vonde daer inne², die souds sijn op vijf pond payments.

Item. Soe wie uut andren landen gebannen sijn van quaden faiten, ende niet jaer en dach te Bruessele gewoont en hebben, dat zy de stad van Bruessele rumen moeten binnen drie daghen naest comende, op sijn lijf ende op sijn goet, ende dat damman en gheene poentinghe van hen maken en sal sonder die scepenen.

Item. Dat en gheen voircoopere noch voircoopersse en gheen gars noch hoy coopen en selen op de marct, om voirt te vercoopene, op vijf pond ende tgoet verloren. Ende hier af mach damman haren eedt hebben also dicke als hy wilt.

Item. Dat negheen hudevettere en gheene vuylecheit uutghieten en mach, noch sijn poele rumen, dan tusschen brueder tijt ende dachcloctijt, hy en waers op zeven scellinghe grote.

Item. Wie timmert ende sijn eerde op tstrate leegt, hy en doese wech voirvoets, hy es op hondert scellinge binnen acht daghen, ende niet aflaten zy en zy en wech ghevoert altemale.

1 Te bruedertijde, wanneer de nachtklok ter (Minder-) broederen zal geluid zyn.

2 In den wyngaerd? in eene stove?

[p. 305]

Item. Wie vuylnesse ende mes op de marct leght es op viertich scellipge.

Item. Wie dat hout oft steene op tstrate leide, ende voirtvercoopen woude, waers op sijn hout ende steene verloren.

Item. Dat men bedessijde¹ Berchem, bedessijde de Galghe te Rulleberghe, bedessijde Jette, bedessijde tfeken² van Laken, bedessijde Guerre, bedessijde Woluwe, bedessijde Boendale, bedessijde Anderlecht, bedessijde Uccle, noch bedessijde Vorst nieman engheenen wijn vercopen en sal, de stad van Bruessel en sal dair af assijse hebben, gelijc oft zijt binnen der stad vercochten; wie anders dade hy waers op een pond ouder grote ende die wijn verloren, half den heere ende half der stad, alsoe dicke als hijt dade.

Item. Wie over de vesten van der stad gaet oft clemt oft over den muer van der stad, die saels sijn op een pond ouder grote, of op sijn een hant. Ende soe wie dit voirt brachte die sal hebben van den voirs. pond grote een derden deel ende een derden deel de heere ende de stad een derden deel.

Item. Soe wie scade doet aen de veste, oft scade doet aen der stad goede, die der stad hoiren toe, hy waers om vijftien pond, alsoe dicke als hijt dade.

Item. Soe wie in den vesten geet, eest mensche oft beeste, hy es om vijftien pond. Ende soe wie vuylnesse oft corren warpt in de vesten hy es om vijftien pond. Ende de ghene die huederen sijn van den vesten moghen hier af yegewelken panden ende vaen, gelijk eens ammans knape. Ende soe wat huedere van den vesten hier af yemande verdroeghe³, men soudene een jaer

1 Bedessijde, dezer zyds.

2 Tfeken, 't veken, het hek, de barriere.

3 Composeerde.

[p. 306]

uter stad bannen. Ende hier af sal hebben deen derden deel de heere, dander derdendeel de stad, ende tderden derdendeel die ghene diet voirtbrachte.

Item. Dat nieman gheenen ......¹ noch boxhoren² in huys legghen en mach noch onder dack, hy en ware tierst verassijst. Wie anders dade dat hy tgoet verbuert hadde. Ende soe wat assijsenere hier af ieman verdroege dat hijt zelve ghelden soude. Ende hier af sal de stad hebben een derden deel, de heere dander ende die ghene diet voirbrachte een derden deel. Ende hier af mach men der assijseneeren eedt nemen alsoe dicke als men wilt.

Item. Dat nieman gheenrehande bier vercoepen mach binnen der vryheit van Bruessele dierer dan den pot om zes scellinge payements, opt bier verloren, uutghesceden ingelschen Hael, Oesters bier ende ommelands bier, dat men dat dierder vercoepen mach. Ende dat moet men meten metter zelver mate daer men tswart bier mede met: wie anders dade waers om thien scellinge grote, ende tgoet verloren.

Item. Soe wien men vonde clemmende op eenege van den fonteynen van der stad, oft vuylnesse dair in dade, waers op thien pond payements, den heere een derdendeel ende dander der stad.

Item. Dat men met voghelen noch met honden int coorn niet rijden, vlieghen noch jaghen en sal, tusschen dit ende Sente Peters daghe te ingaen de oegste, op thien scellinge ouder grote ende de voghelen verloren. Ende dair af soude hebben tderdedeel die ghene diet voirt brochte.

Item. Dat negheen wevere, noch volre, noch oic

1 Een woord uitgelaten, doch de plaets is in den tekst niet open.

2 Boxhoren, gerookten haring.

[p. 307]

vleeschouwere en gheenrehande wapene noch scarpoirdich mes over hem draghen en sal. Soe wie van hem diet dade hy souds sijn op een pond ouder grote.

Item. Soe wie enegen scepene oft rentmeester van der stad van Bruessele qualike toesprake, oft leelicheit dade, oft dreychde, die wijle dat zy int recht waren van der stad, oft namaels om saken wille, die geschiet waren doe zy in den rechte waren, dat hy soude gheven den hertoghe honderd mottoene, ende varen dair toe te Sente Jacobs in Gallijssien, der stad te beternissen, ende dair toe binnen eenen jare dairnair binnen den lande van Brabant niet te comene. Ende des en sal men niemene verlaten. Ende dat men den hertoghe en gheenen havelijken dienst doen en sal, dit en zy aldus geschiet ende gedaen.

Item. Dat men te Sente Cornelijs op den steenwech ende te Sente Joos ten Noede engheene etentijdt¹ tsjaers houden en sal noch eten te gadere, noch oic ander liede gemeynschap van caprunen² te gader maken en selen, noch etentijt: soe wie dat dade hy souts sijn op thien scellinge ouder grote.

Item. Soe wat manne van ambachte³ sijne gezwoirne dreichde oft niet onderhorich en ware van saken, die den ambachte toebehoirden, hy waers op thien scellinge ouder grote. Ende wie dairom bade hy waers om thien scellinge ouder grote.

Item. Wie op ledeghe wive⁴ leefde oft goet van hen nempt, hy waers op twee pond grote, oft op sijn rechte hand, ende een jair uut Brabant gebannen te sijne. Ende een rechters knape die dit selve dade hy waers op de

1 Etentijdt, feestmael.

2 Ander liede gemeynschap van caprunen, andere samenkomst van lieden, à zoo veel per hoofd.

3 Ambacht, officie.

4 Ledeghe wive, ligte vrouwen.

[p. 308]

zelve boete. Ende waer ment op hem anderwarf vonde, men soude hem¹ hair hooft afslaen.

Item. Wie messe verborgen droeghe heymelec, waert in haer mouwen of in haer cousen, oft anders heymelec, oft met dien messen iemanne quetste, men soudene uut bannen tewelijken daghen, op sijn lijf, ende op sijn goed.

Item. Wie sijn gelach ontdreght², ende en wech gaet, in wat tavernen dat dat zy, sonder betalen, op de stad³, jeghen des weerds wille, hy es om thien pond, ofte een jaer uter stad gebannen te sine.

Item. Dat nieman en gheen mout vercoopen en sal, en zy metter gerechter maten, op thien pond.

Item. Wie met colven tsolt⁴ es om twintich scellinge oft op hare overste cleet.

Item. Waermen enich gemet vonde dat te cleine ware, dair af sal men van elken gemete gheven twintich scellinge, ende die gemete sal men ontwee slaen.

Item. Wie zemelen vercoopt, zy beckeren, zy ander man, die sal hy meten ende den lieden leveren metter stad maten, die der stad teeken heeft. Ende wie datse met eenre ander maten leverde of mate, die souds sijn op thien pond, alsoe dicke als hijt dade.

Item. Dat de Minderbruedere ende Onser Vrouwen bruedere en selen hebben mair drie beden tsjaers binnen Bruessele. Ende de Augustine ende Predekeren en selen hebben maer twee beden tsjaers, ende nemmeer. Wie [van] hen hier en boven bade, die souds sijn op vijf scellinge grote.

1 Hem, hun.

2 Ontdraegt.

3 Ter plaetse.

4 Tsolt, solt, slaet. Sollen was oudtyds een byzonder slag van kaetspel. Zie Weiland's Woordenboek, op het woord.

[p. 309]

Item. Wie greynde¹ houdt van soute, die en sal tsvrydaeghs op de marct niet staen, op thien pond ende tsout verbuert.

Item. Dat nieman gheen coninghinne zetten en sal, hy² en es op viertich scellinge oft op hare overste cleet.

Item. Dat nieman in de troghe³ die om de fonteynen staen op de spieghelbeke leeder ochte geenrehande dinc leggen en sal, noch dair inne wasschen sal, anders dan water dair uut reinlec sceppen. Wie anders dade die souds sijn op drie pond, alsoe dicke als hijt dade.

Item. Dat men en gheene corren noch vuylnesse in de poelen, die te Bruessel staen, worpen noch ghieten en sal, noch kemmerse⁴ hare vuylnesse dair in wasschen sal, op drie pond payements, tderdendeel den ghenen diet voirtbrachte, enne dander twee den heere ende der stad.

Item. Dat met kinderen, die men onder den arm draeght te gravene, maer vijf manne gaen en selen; soe waerer meer met ghinghen, die souden verbueren thien pond.

Item. Soe wie met knive oft met messe ofte met eenegen gheslepenen wapenen iemande quetste, dat hy bloedde, ende hy metter versscher daet ghevaen ware, soe ware hijs op thien scellinge grote. Ende ware hy van der stat ghesceiden, soe soude men verwinnen nae der stadt recht, eer hy eeneghe boeten ghelden soude. Ende en hadde hy tsgelds niet, soe sal men hem een mes doir die hand slaen.

Item. Dat en gheen moldere zelve, noch niemand

1 Greynde, bereiding; van greijen, gereiden, gereeden.

2 Hy, waerschynlyk te lezen zy, naer hetgene volgt: op hare overste cleet.

3 Troghe, bak.

4 Kemmerse, carminatrix, wollenkaerdster uit de fabrieken.

[p. 310]

tsijnen behoef, noch oic van sijnen weghen, cooren coopen en sal binnen der vryheit van Bruessel, omme den beckeren voirt te vercoopene, ofte meel dair af. Wie dat dade die soude sijn op thien scellinge ouder grote, ende tcoren verboert, deen derdendeel dair af den heere, tdander derdendeel daer af der stad ende dleste derdendeel den ghenen diet voirtbrachte, uutgescheiden moldere¹ die zelve moelne hebben, ofte moelne te pachte, dat die moghen cooren coopen.

Item. Van den zemelvaten, van den gemeten, van alrehande gemete, wie datse maecte die souds sijn op thien pond alsoe dicke als hijt dade.

Item. Dat niement en gheen scarpoirdich mes draghen en sal, die gheen poorter en es.

Item. Dat niement van buyten Bruessele binnen der vryheit van Bruessele priemen, noch dagghen, noch scalke messe² dragen en sal, op drie pond oude de wapene verboert.

Item. Dat en gheen voircoopere noch voircooperse en gheen fruyt noch hooft³ coopen en sal, het en zy dat jonfren clocke gheluydt ware tanderwerftijde⁴, ende dat dan gheclopt ware. Soe wie dat dade die souds sijn op drie pond ende tgoed verboert.

Item. Dat en gheen voircoopere noch voircooperse en gheenrehande andre pennincweerden van ganzen, van hoenderen, van wiltbrade, van cappuynen, van kyekenen, van botren, van eyheren, van keese, noch van andren pennincweerden niet coopen en sal, het en zy dat jonfren clocke gheluydt zy sdaegs eten te gane. Soe wie dat dade die souds sijn op drie pond, ende tgoed verloren.

1 Moldere. Hier moet waerschynlyk staen beckere.

2 Scalke messe, B.V. die in een' stok verborgen zyn.

3 Hooft, ooft.

4 Tanderwerftijde, voor de tweede mael.

[p. 311]

Item. Dat en gheen voircoopere noch voircooperse engheen van desen voirs. goeden coopen en sal, naerdere dan op de twee milen van der stad van Bruessele, op drie pond ende tgoet verboert.

Item. Dat niement een hondert musschen boven twelf groote niet vercoopen en mach. Soe wie dat dade souds sijn op de musschen.

Item. Dat niement, die graen vercoopt noch¹ andre coorenwert ter voirveystren², en gheen cooren noch graen coopen sal op de poughelmerct, de clocke en zy ierst gheluydt weder te wercke te gane, op drie pond ende tcooren verboert alsoe dicke alse hijt dade.

Item. Soe waer een twist ghevalt, ende soe wie den vrede sculdich es te zueckene sinen vrede verhoverde te zuekene, ende te doen nemene, ende niet en dade zueken, dair ment metter waerheit vonde dat hijne sculdich ware te doen zuekene, ende niet en dade, die soude eene bedevart doen tot Rutsemadou, ende porren³ binnen eenre maent nae dat ment metter waerheit vonde, in beternessen tsheeren ende der stad, sonder verlaten. Ende dat en mochte de heere noch de stad niemene quite gheven. Ende waer hy des niet en dade, noch doen en woude, soe salmen uten lande van Brabant bannen, tot dat hy die bedevaert sal ghedaen hebben. Ende dair toe soude hijs sijn op twee pond grote, dats te verstane, van den ghelde den heere de tweedeel ende der stad tderdendeel. Ende altoes de bedevarde te doene, sonder verlaet.

Item. Soe wie den amman oft sinen gheswoirne knapen oft eenen scepene, oft eenen paismakere, eeneghen vrede ontseide, dair ment met twee poirteren betuyghen

1 Noch, lees oft.

2 By uitstalling aen zyne voorvensters.

3 Vertrekken.

[p. 312]

mochte, die waers op die zelve bedevart te doene tot Rutsemadou, in al der manieren dat hier boven ghescreven es, sonder verlaet, ende de voirs. zelve boete. Ende hier af en sal men niemende bedinghen noch verwinnen, in gebannen ghedinghen. Ende soe wie men den vrede eyscht, dat hine staphans gheven moet, oft op die hure¹, ende op die stad² eenen naerdren wijsen, sonder elre te haelne op de zelve boete, ende op de boete van den coere.

Item. Soe wie de voirs. pointe niet en dade ghelijc voirs. es, ende hy mids dien ghebannen worde, ende dair en boven bleve oft ghinghe binnen Bruessele, soe sal hy des iersten daegs, na dat hy gebannen sal sijn, van dat hy binnen Bruessele blijft, ende niet onderhorich en es den ban, dair toe sijn op eene bedevard te Vendoeme te doene. Blijft hy daer nae des ander daghes, soe sal hijs sijn dair toe op eene bedevard te Rutsemadou te doene. Ende blijft hy des derden daghes dair nae binnen Bruessele, soe sal hijs sijn op eene bedevard tot Sente Jacobs in Galyssien te doene, ende gheven dair toe hondert mottoene; de tweedeele den heere ende tderdendeel der stad, sonder verlaet. Ende van allen desen bedevaerden ende beternissen, oft eneghe dair af, soe en mach de heere noch de stad niemene quite gheven. Ende ghinghe boven desen drien daghen yeman, die dus gebannen ware, achter straten, ende versmaede te doene de beternissen ende pointen, ghelijc zy voirscreven sijn, dien soude damman van Bruessele, oft zijne ghezwoirne knapen, die ten tijde sijn selen, vaen ende houden moeten gevaen, ende dien nemmermeer uut laten, hy en hadde wale ende zekerlike verborcht den heere ende der stad te voldoene alle de pointe ende

1 Hure, ure.

2 Aldaer, terstond.

[p. 313]

beternessen, gelijc zy voirscreven sijn. Ende soe wie des voirs. gelds gheene macht en hadde te ghevene, dien soude men op de voirs. bedevarde te doene uutbannen, ende op sijn een hant. Ende quame hy dan, daer nae dat hy ghebannen ware, binnen Bruessele, hy en hadde de beternesse ghedaen, soe soude men hem sijn een hand afslaen.

Ende alle dese bedevarde sal de ghene doen, die gebannen sal werden, alsoe verre als hijse verboren sal, in sulker voeghen: soe wanneer hy de eerste ghedaen sal hebben ende weder van dair sal comen sijn, soe sal hy porren moeten binnen twee maenden dair de naeste bedevard te doene. Ende soe vaste voirt, altoes als hy van elker bedevard sal weder comen sijn, binnen twee maenden dair nae te porrene, toter tijt dat hy al sal voldaen hebben, alsoe verre als hijse sal verbuert hebben, ende altoes van elker bedevard goet licteiken¹ te bringene, dat hijse getrouwelic sal gedaen hebben. Ende wairt dat men teenegen van den bedevarden niet varen noch trecken en mochte, mids oirloghe oft onrasten², die dair in den lande waren, soe souden hem de paismakeren die bedevarde eldere verantwerden³ ende zetten te doene, alsoe verre alse de voirsproken beternessen ende bedevarde gheset sijn, ende binnen den voirscreven tijde.

Item. Soe wie gebannen wert van den paysmakeren weghen, om dat hy de beternesse niet en dade, die zy hem zetten selen, die souds sijn op thien scellinge ouder grote, de tweedeel den heere ende tderdendeel der stad. Ende ware dat sake dat hy dair en boven dat hy gebannen ware binnen Bruessel bleve, soe souden hem

1 Licteiken, teeken, bewys.

2 Onrasten, onrust, onveiligheid.

3 Verantwerden, verstellen (anders leveren).

[p. 314]

damman ende sijne geswoirne knapen, die ten tijde sijn selen, vaen ende houden moeten gevaen, ende dien nemmermeer uut laten, hy en hadde wel ende zekerlijke verborght met goeden borghen die beternesse ende boete te doene ende te gheldene, die hem de paysmakeren gheset selen hebben te doene, ende oic van sijnen coere. Ende altoes de beternessen ende bedevarde te doene, sonder verlaet.

Item. Dat niemant wiltbraet van voghelen noch van coninen vercoopen sal te Bruessel op de Nedermarct, noch eldere dan op sente Claes kerchof. Soe wie dat eldere vercochte, die souds sijn op vijf scellinge ouder grote.

Item. Dat niement een conijn boven thien grote vercoopen en sal, een velthoen acht grote, een entvoghel zeven grote, een pluvier vier grote; soe wie dat dierder vercochte die souds sijn op vijf scellinge ouder grote.

Item. Soe wie met aldus gedaneghen wiltbraet om gaet, dat hijt al by hem op de marct hebben moet, ende voirtbringhen soe wat hijs heeft binnen der vrijheit van Bruessele. Ende soe wie dat al by hem niet en hadde die souds sijn op vijf scellinge ouder grote, alsoe dicke alst gheviele.

Overgeschreven uit het tweede deel der Historia Brabantiae diplomatica, HS. op perkament, schrift van omtrent het jaer 1440, berustende ter Archieven van Brussel, fol. 213 recto, tot fol. 216, verso.

[p. 315]

Aenmerkingen.

De bovenstaende stadsbrief bevat een en andere byzonderheid, die ons aenleiding geeft tot het maken van eenige bemerkingen. Hetgeen hier aen onze verklaringen ontbreekt zal de lezer opgehelderd vinden in het eerste deel van het Belgisch Museum, bl. 248-269. (B.V. wegens het zetten eener bruid in den bruidstoel, enz.¹.)

Wapenen. Niemand mogt binnen Brussel snydende wapens dragen dan die poorter der stad was (ten jare 1341 moest men zelfs daertoe gegoed zyn tot honderd pond). Het was echter niet geoorlofd twee messen te gelyk by zich te voeren, noch een mes te bezitten dat grooter was dan het model ten toon hangende aen eenen styl op de groote merkt. Van dit verlof tot wapendragen waren de Wevers en Volders uitgesloten, om dat zy talryke ambachten uitmaekten, die ligt tot oproer konden overslaen. Ook den Vleeschhouwers was het verboden messen te dragen, dewyl zy, dagelyks aen bloedvergieten gewoon, verondersteld werden gemakkelyker dan andere menschen aen 't steken en kerven te vallen.

Verkens. Schier elk huisgezin van Brussel hielt een of meer verkens, tot voorraed van gezouten vleesch in den winter, gelyk men nu nog ten platten lande doet. Deze morsige beesten liepen, een gedeelte van den dag, openbaer op de straet, weshalve het er te Brussel toen moest

1 Myne verklaring echter van het woord wamzuel (bl. 254) moet doorgestreken worden. Het zal waerschynlyk een zeker buikkleed, veste, of wambuis geweest zyn; immers, in een charter van het jaer 1357 (Brabantsche Yeesten, II deel, bl. 565) wordt gewaegd van eenen Jacob de Wamzoelstickere.

[p. 316]

uitzien gelyk thans te Constantinopel, waer de voetgangers moeite hebben om door de honden heen te geraken! Men was zeer bevreesd dat men aen het eerstgemelde soort van huisdieren afval van vleesch, ingewanden, of bloed zou hebben tot voedsel gegeven, waerdoor er huidziekten en andere besmettingen konden ontstaen: daerom liet men niet toe aen chirurgyns, bloedlatende vrouwen, ziekenlieden, gansbraders of cambrethouders eenig verken te mesten, of aen de verkensslagters een van deze dieren boven de acht dagen aen huis te houden.

Huisdaken. Brussel schynt in 1360 nog vele stroodaken te hebben gehad; immers meen ik dit te mogen opmaken uit het verbod van voortaen met stroo te dekken en het gebod om alle nieuwe kepers met tichelsteenen te beleggen, wat dus dienen moest om het gevaer van brand te verhoeden.

Bier. Men dronk te Brussel zwart bier en hoppebier (van Faro wordt er geen gewag gemaekt). Hoogstens mogt zulken drank tegen zes schellingen payements den pot verkocht worden, en daer men vreesde dat sommige taverniers, by het tappen, het zware en het kleine bier zouden ondereen brouwen, zoo was het niet geöorlofd twee verschillende bieren in éénen kelder te leggen. Men sleet toen ook veel engelsch bier (Ale), oostersbier (B.V. Hamburgsch) en bier van andere omliggende landen. Die vreemde dranken mogten duerder betaeld worden.

Coninghinne setten. De voorverkoopsters van fruit en groentens, en de andere op straet zittende wyven waren wel eens gewoon onder malkaer een koningin te kiezen, naer het voorbeeld van haer mans in de stadsgilden. Dit gebeurde telkens onder het houden van een smeerparty, ten koste der verkozene straetvorstin; maer het magistraet van Brussel wilde dit misbruik niet langer

[p. 317]

gedoogen, en stelde er een boet op. Zulke wyvenemancipatie was toch waerlyk niet te dulden! Men ging nog verder: men liet niet toe dat de vrouwen in herbergen gingen zitten drinken, 't geen thans te Brussel niet meer verboden is, gelyk men weet, zelfs niet aen welgekleede dames.

Prys van 't wild. Een konyn mogt niet meer dan tien grooten gelden, een veldhoen acht, een eendvogel zeven en een pluvier vier grooten. Men was toen zeer op het eten van konynen gesteld; want hertogin Johanna, by het afstaen van haer gezag op het hertogdom Braband, bedong dat men haer jaerlyks ten minsten twee duizend konynen zou leveren, entre le jour de la Saint-Remy et le jour de quareme-prenant¹.

J.F. WILLEMS.

1 Zie myne uitgave der Brabantsche Yeesten, deel II, Codex dipl., bl. 715.