Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 6

[p. 105]

Brokken uit een oud geneesboek der XIV^e eeuw.

I.

Epilencia in latine bediet in vlaemsce¹ groet evel, ende derre² es drie maniere... Enege meesters orconden dat lub³ van den hase gedronken geneest deze ziecheit. Noch. Men vint in den buuc van der swaluwen ionge een root steenkijn: dat gedragen over hem die de ziecheit heeft, hi geneest. Noch. Nemt een wolfs huut ende gorde hem daer met, dat bewartene dat hi niet en valt van den evele, also lange als hire met gegordt es. Noch. Nemt enen groenen puud⁴, ende cloeftene met enen messe over den rugge, ende nemt al die inadren⁵, entie verwimpelt⁶ in een root coolblat; dit bernt⁷ in een nuwen pot wel bestopt, so dattie rooc niewert⁸ uut en mach, ende verbernet wel te pulvere, ende gevet den zieken drinken met goeden wine, die wile⁹ hi es int ongemac. Dit doet een werf, ende en diedet¹⁰ niet, so doet also anderwerf van een andren pude, ende doet dit so lange tote hi genesen es. Noch. God gaf den drien coningen, dien versochten¹¹, so wie dat hare namen droege over hem bescreven, dat hi niet en soude vallen van den evele, Jaspar, Melchior, Baltazar.

1 In vlaemsce. Zeer zelden vindt men in de oude schriften der XIII^e en XIV^e eeuw dezen naem gebezigd. Gewoonlyk zeî men in dietsce.

2 Derre, daervan.

3 Lub, lebbe, libbe, maegzuer. De zwitsers noemen het Kaeslab, om dat er den kaes meê gemaekt wordt. Zie Stalder's Schweizerisches Idiotikon, verbo Lubb.

4 Puud, kikvorsch.

5 Inadren, binnenaderen.

6 Verwimpelt, wentelt.

7 Dit bernt, brandt dit.

8 Niewert, nergens.

9 Die wile, terwyl.

10 Diedet, gedijdt het.

11 Dien versochten, die hem bezochten.

II.

Morfea es een smette, die comt in die huut, ende si comt van vorten¹² voetsele, ende daer die plecke staet in de huut dar es

12 Vorten, rot.

[p. 106]

lazerie int vleesch. Some¹ die plekken sijn wit, some root, ende some sijn si swert. Die swerte plecken comen van melancolie, entie witten comen van fleumen, entie genesen node. Ende die rode comt van bloede of van colera, ende mogen si genesen dat mach men dus proeven. Men steke een naelde in de huut van der plecken, ende comter bloet ute, so mogen si genesen, ende gaeter water uut, so en mogen si niet genesen.

1 Some, soms of sommige.

III.

Sorpido ees een ongemac dat men heet zeter² ende inpigo, ende weet dat dese twee ongemake comen van heter materien, ende sijn bernde, ende zere gevarwet. Deze twee specien sijn van den geslachten van lazerien ende van Morfea.

2 Zeter. By geen onzer etymologisten bekend; vermoedelyk een huidziekte. In het Bayerisches Wörterbuch van Schmeller vindt men Zettern, die excremente unwillkürlich weggehen lassen. Kiliaen heeft mentagra op Ceter.

IV.

Van Dropen³, willic u een deel bescriven. In dropen of in ioocsele, eist dat die sake comt van bloede, men sal doen laten ter adren, ende comt die sake van humoren men salse purgieren. Hierna sal men bade maken ende doen int bad Averone, Savie, Alsene, Ellecampane, Sanctorie, of men sal een bad maken, daer men sal in doen sulfer ende sout.

3 Dropen, de drop, engelsch dropsy, is de waterzucht. Kiliaen vertaelt ook drop door paralysis.

V.

Sal sacerdotale, dat orborden⁴ die papen, in dien tijt dat Ely de prophete was, jegen den hoofdswere, ende iegen die ogen, ende iegen den tantswere, ende iegen fleume in die mage, ende iegen die hoeste, ende iegen corten adem, ende maect in den mond goeden roke, ende houdt dat herte gesont. Men sal nemen gemeine olye of olye van olijven 16 1/2, Canele 1 1/2, Gingebere, Amoni, Piretri, Comijn amer, Peper, Sileris, Ysopi, Origani, Coelne⁵,

4 Orborden, gebruikten.

5 Coelne, keulne, keule, by Kiliaen: Cunila, satureia, thymbra herba.

[p. 107]

elcs 1 1/2. Dit suldi wel poedren en stroyent op al die spise die men eet.

VI.

Een plaester van orienten, dat maect men dus. Nemt tarwen bloeme enen lepel vol, ende tempertse in wine, gelijc oft ware wellinge¹, ende dan stellent opt vier in ene panne, ende dan doeter toe wit harst also groot alse vier haselnoten, ende swert pec also groot alse een haselnoot, ende ziedent totet dicke wert, ende altoes roerende opt vier, ende dan doent van den viere, altoes roerende tote dat cout es. Ende wet dat meester Lantfranc dese zalve visierde. Dit plaester heilt zere wonden.

1 Wellinge, soort van zop of zuipen.

VII.

Dese zalve maecte meester Jan Braemblat, ende hi seit dat hise geeft tetene alse hi den gewonden verbonden heeft ende gedwagen² met wine of met aysine. Nemt hontsrebbe, cincwy, smerewortel, pinpenele. Dese cruder sal men stoten, ende tsap uutwringen, ende dan sal men dat past³ te viere doen met vier pont crucebotren, dats botre gemaect binnen den drien dagen als men cruce draget⁴, ende dan sal men zieden een lang wile, met zoeten viere, ende dan zien⁵ dor een doec, ende tpast wech werpen. Dan sal men nemen tsap datter uut gewrongen was, ende ziedent metter botren, ene lange wile, met zoeten viere, ende dan van den viere doen, ende gietent up couden borne⁶ ende latent coelen, ende daerna sal men dwater uutdrogen, ende bestedent.

2 Gedwagen, gewasschen.

3 Past, deeg, fr. pâte.

4 Als men cruce draghet, binnen de drie kruisdagen.

5 Zien, trekken, doorhalen; het hoogduitsche ziehen.

6 Borne, bronwater.

VIII.

Die mensce die leget in ziecheiden, ende men hem tast sinen puls, gaet hi effene ende zoetelec, so es men in hopen dat hi sal genesen, ende termineren, ende trecken ter baten. Ende slaet hi oec twee slagen enten derden oneffene, die oneffen slach bediet die doot. Ende als men comt totten zieken, ende men tast den puls, ende men gevoelt bi der manieren van der hitten, die hi

[p. 108]

over hem heeft, so sal menne coelen met medecinen. Ja, es hi te pointe also dat hise nemen mach. Maer es hi so cranc van herten, ende van naturen, ende dattie ziecheit sterker es dan die conplexie van den mensce, so sal men zien of men der naturen gehulpen mach. Ende eist dat men devel onder mach bringen, entie nature boven bliven mach, entie ziecheit onder gaet, die mensce moet genesen bi naturen. Maer alse die ziecheit verwint, ende nature onder hout, so jugiert den mensce ter doot.

Die meester, die zieken visiteert, ende hem dunct datter vrese ane es, so geve hem goeden raet, ende medicinere tirst ander zielen. Ende alse hi die medecine heeft genomen, die der zielen toe behort, so sal men den zieken beginnen te troesten met goedertierenheiden, ende volgen hem al sijns willen. Ende es hi verhit, men salne coelen van buten ende van binnen, met dingen die nuttelijc sijn, na dattie zieke gedragen mach. Ende es hi vercoudet so salmene verwarmen met allen medecinen, ende met cyropen, die verwarmen mogen. Ende dat suldi altoes doen met wijsheiden ende met bescedenheiden.

Uit een handschrift van het jaer 1351, in-klein quarto, op perkament, ter koninklyke Bibliotheek te Brussel, door my beschreven in de Bibliotheca Hulthemiana, vol. VI, p. 45, n^o 193.

J.F. WILLEMS.