Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 6

[p. 41]

Cornelis Everaert, tooneeldichter van Brugge.

Onder de menigte van facteurs, of kamerdichters van de rederykers, wier werken, nog onuitgegeven, in sommige bibliotheken te vinden zyn, verdient Cornelis Everaert van Brugge, uit den aenvang der zestiende eeuw, eene byzondere onderscheiding. Hy leefde in eenen tyd op welken het vlaemsche tooneel, schoon reeds verbasterd door het opvoeren van schriftuerlyke, theologische of zedelyk-abstracte personnagien, nog eenigzins in het blyspel of esbattement de overlevering van vroegere tyden en van betere regels bewaerde. Zyne spelen van zinne, waerin reeds eenige toenadering tot den geest van Luthers hervormingsstelsel te ontwaren is, en waerin Besouck om Weten en Schriftuerich Prouven een rol vervullen, zyn op de lyst geschoeid van al de dusgenaemde stukken, en even vervelend by het lezen. Maer de door hem opgestelde esbattementen of kluiten zyn waerlyk geestig, tooneelkundig bewerkt, en moeten, door de kluchtige situatien welke er in voorkomen, voorvast het Brugsche publiek, in den schouwburg der drie sanctinnen, hartelyk hebben doen lachen. Jammer maer, dat zy meestal losbandig, ja op sommige plaetsen zelfs obsceen zyn, zoo dat ik het niet zou durven wagen dezelve in haer geheel te laten drukken. Om den lezer een staeltje te geven van de al te groote vryheid, welke men zich alstoen op het tooneel veroorlofde, zal het voldoende wezen den inhoud

[p. 42]

van het esbattement van Stout ende Onbescaemt hier op te geven. Eene overspelige vrouw opent het stuk met eene alleenspraek, waerin zy klaegt dat haer man geen jeucht oft vreucht meer in tlijf heeft, en, op eene zeer onbetamelyke wyze, te kennen geeft hoe zy van begeerte brandt om zich met een ander te vermaken, al ware hy coster of clerc. De koster van het dorp vindt haer in deze stemming, en welhaest worden beiden het eens om 's nachts in eene schuer samen te komen, alwaer een aerdich chierken van lekker eten en wyn zal bereid staen; met welke afspraek het paer van elkander scheidt. Nu valt de avond. Twee menestrelen, de een een pyper, de ander een trommelslager, die op het land hunne kunst hebben gaen uitoefenen, komen by de vrouw aenkloppen, om in haer huis te mogen vernachten, doch worden onmeêdoogend afgewezen. Zy laet ze buiten staen en sluit de deur hun voor den neus digt. Geen ander uitvlugt voor hen dan heimelyk in de schuer te sluipen, en daer te gaen slapen; wat zy dan ook doen. Omstreeks tien ure van den nacht komt het verliefde paer, en nu begint er een tooneel waerby het vyfde des vierden bedryfs van Moliere's Tartuffe slechts een kleinigheid is. My dunct, zegt een der menestrelen, tsal gaen bruloft wesen: - Ja, zegt de andere, en ik zal de bruloft pijpen. Inderdaed, op het zien der eerste dadelykheden beginnen zy te pypen en te tamboeren, dat de schuer er van dreunt. Wyf en koster vliegen op van schrik, en vlugten; de laetste zelfs zonder zyn keerle en andere kleedingstukken te kunnen mede nemen; want zy wanen dat er de necker is ofte eenich ander ghedrochte. Daerop vergasten de twee landloopers zich vrolyk op het eten en drinken, door het driftige paer onaengeraekt gelaten. 'S anderendags morgens gaen d'onmeêdoogende kerels naer het wyf, en vragen betaling voor hunne moeite van spelen. Uut ontsienisse by

[p. 43]

bedwanghe is deze verplicht hen te vreden te stellen, en zoo eindigt het stuk met de volgende moralisatie van

Onbescaemt.

Ofse alle zo voeren, die zijn van dien¹,
Sen zouden sulc werck niet zo lichte ghetemen²!

Stout, tot de aenschouwers sprekende, voegt er by:

Eerweerdeghe, ons ghenouchte³ wilt danckelic nemen.
Want uut jonsten was ons de boerde⁴ vertelt,

Onbescaemt.

Ende is by den factuer nieuwe ghestelt
Uut liefden rethorijckelic, tuwer eeren.

Stout.

Wy hebbent ghedaen om vruechts vermeeren,
Om tgheselscip te verblijdene te deser feeste.

Onbescaemt.

Wy bidden de gracie vanden heleghen gheeste,
Dat die ons al tsamen wille bewaeren,

Stout.

Mids de drie santinnen, daer wy aen paeren,
Die ons altijts zonder vermoeyen vreuchdich
Als drie blomkens in therte bloeyen jeuchdich.

AMEN.

Het stuk werd namelyk op de Brugsche kamer der Drie santinnen gespeeld, alwaer men gewoon was elke vertooning met eene dergelyke aenbeveling te sluiten.

De spelen van Cornelis Everaert zyn vervat in eenen bundel in folio, berustende op de bibliotheek van Bour-

1 Van dien, van dien aerd.

2 Ghetemen, zich veroorloven.

3 Ghenouchte, spel, recreatie.

4 Boerde, klucht.

[p. 44]

gondie te Brussel, n^o 19,036 van het Inventaris. Vroeger was dat handschrift het eigendom van eenen Sluisenaer, die hetzelve aen den eerw. heer Andries, nu drie of vier jaren geleden, verkocht, welke laetste heer het aen opgemelde koninglyke bibliotheek afstond. Men had toen het plan om den inhoud in het fransch te vertalen en uit te geven, welk plan nooit verwezenlykt is, waerschynelyk vermits men ingezien heeft dat dergelyke oude gedichten zich niet wel in een ander tael laten overbrengen, of wel uit hoofde der onzedelykheid van sommige plaetsen.

Everaert schreef zelf den geheelen bundel, en teekende by meest al de spelen eenige byzonderheden aen, wegens den tyd en de oorzaek waerin en waerom hy die vervaerdigde. Hy berigt ons daerby dat hy de zoon was van eenen anderen Cornelis, en van beroep verwer en volder, midsgaders klerk der archiers van Brugge. Zyne kenspreuk was: So reine verclaert, het anagram van zynen naem, en soms ic come om leeren.

Zie hier de lyst van zyne stukken, letterlyk gekopyeerd naer zyne eigen opgave. Tot eene proeve van 's mans kluchtspelen zullen wy daerna laten volgen het kleine Esbattement van den Visscher.

I. Tspel van Maria hoedeken¹, ende es een exemple van eenen clerc die Maria diende, ghestelt ende ghemaect by my Cornelis Everaert, a^o 1509.

II. Esbatement van tWesen, ghestelt ende ghemaect by my Cornelis Everaert, a^o 1512 ende ghescreven a^o 27.

Hiermede was ghewonnen den uppren [prijs] van batementen ter Nieupoort, een silveren scale.

1 Zekere kunstoefening by de rederykers werd genoemd een hoedeken, dewyl men daer een hoedekyn gaf. Vergel. De Lange van Wyngaerden, Geschiedenis der heeren van Gouda, I, blz. 125.

[p. 45]

III. Tspel van eens anders welvaren, ende was mijn eerste waghenspel, ghestelt ende ghemaect by my Cornelis Everaert a^o 1511 ende by my ghescreven a^o 1527.

IV. Esbatement van der Vigilie, ghestelt by my, enz., a^o 1526, ghescreven 1528.

V. Tspel van den Hooghen Wint en den Zoeten Reyn, ghemaect by my Cornelis Everaert, ter eeren van Kaerle, onsen keyser, als den coninc van Vranckerijcke ghevanghen wiert voor Pavyen a^o 1525, ende verscreven by my Cornelis a^o 1528.

Hier mede was ghewonnen den uppren prijs van de stede upgestelt, ende was een selveren scale.

Het verdient opmerking dat de koning van Frankryk in dit stuk verbeeldt wordt onder den zinnekens-naem van Den hooghen Wint, en keizer Karel V onder dien van Den zoeten Rhyn. Het spel eindigt met de volgende regels:

Eenich.

Als den hoghen wint stormich ende stuere
De lucht beroert, deimster¹ ende druckich,
Dan es elckerlijc zijn hooft intruckich²;
Maer wanneer de lucht es scoone ende claer,
Menich ende Eenich ghaet hier ende daer
Wandelen, spaceren, blijde ghemoet.

Menich.

Ghelijckerwijs dat de crudekins zoet
By den zoeten Reyn huer roke³ uut scieten,
Schelijcx⁴ moet ons blijscepen uut vlieten,
Duer de victorye, die in sweerels pleyn
Godt ghegheven heeft den zoeten Reyn
Kaerle, onsen keyser hier up deerde,
Dien wy daer by ghelijcken, tzijnder weerde.
(Sijn hoocheyt te gheender cleenicheyt ghesproken!)

1 Deinster, duister (namelyk de lucht).

2 Intruckigh, intrekkend.

3 Roke, reuk, geur.

4 Schelycx, sgelyks, desgelyks.

[p. 46]

 

Redelic.

 

In dese scoone victorye es beloken¹

 

So groot welvaren, duecht ende profijt,

 

Dat sichtent² Christus doot ghebenendijt,

 

Ende daer te vooren, ter weerelt was vonden.

 

Eenich.

 

Godt wil hem verleenen tallen stonden

 

Goeden raet, discreet ende wijs

 

Ende met voorsienichede een goet avijs;

 

Want tes wel noot, zo elc mach mercken.

 

Menich.

 

Den heleghen gheest wilder in wercken

 

Ende verlichten zijn edele zinnen,

 

Diet kerstenrijcke mach pays ghewinnen,

 

So mueghen wy loven onghetruert.

 

Redelic.

 

Voor Pavyen es desen slach ghebuert

 

Up den selven dach, ten selcken saysoene

 

Als Kaerle gheboren was, ons keyser coene,

 

Binnen Vlaendren ter stede van Ghent,

 

Int jaer van gracien doe zijnde bekent

 

Ghelijc alst nu es, gheseyt voorwaer,

 

Juuste in zijn vijfentwintichste jaer,

 

Daer hy als nu es in ghetorden³.

 

Eenich.

 

Godt wil hem met zijnder gracien begorden

 

In al zijn voorstel, wercken ende doen.

 

Menich.

 

Plus oultre es zijn opinioen,

 

Ghelijc hy stelt in zijn devijse.

 

Eenich.

 

Sijn faeme van victorieusen prijse

 

Sal over de gheheele weerelt vermeeren.

1 Beloken, besloten, opgesloten.

2 Sichtent, sedert; welk woord in Vlaenderen nog algemeen geldend is.

3 Ghetorden, getreden.

[p. 47]

 

Redelic.

 

Wy bidden u, eerweerdighe heeren,

 

Ons werck wilt in de beste voude slaen.

 

Menich.

 

Als simpele scolieren comen wy om leeren.

 

Eenich.

 

Dus bidden wy, eerweerdeghe heeren.

 

Menich.

 

Esser iet messeyt willet ten beste keeren,

 

Want ter eeren van onsen keyser eist ghedaen.

 

Redelic.

 

Wy bidden u, eerweerdeghe heeren,

 

Ons werck wilt in de beste voude slaen;

 

Wilt danckelic nemen ons slicht¹ vermaen,

 

Want tes bestaen uut vuregher minnen

 

Des shelichs gheest ende der drie santinnen.

VI. Esbatement van den coopman die vijf pondt grooten vercuste, ghemaect 1513 ende verscreven a^o 1528.

VII. Tspel dat ghespelt was voor de Aragoenoysen² waer mede dat verswymt³ was den uppren prijs, mids dat de naeme contrarie ghestelt was van der figuere, daer by de victorye van onsen keyser gheleken was, de welcke naeme moeste ghestelt geweest hebben Anon, die ghestelt was Naon, ghemaect by my C. Everaert, a^o 1525 ende verscreven 1528.

Tot eeren der hoogher victorie scoone,
Onsen keyser ghebuert, by der Gods gracie,
Up den conijnc van der Vrancxsche croone,
Ende ter eeren van de Araghoensche nacie,
So bidden wy nu, te deser spacie,

1 Slicht, slecht, nederig.

2 Aragoenoysen, de natie der Arragonsche kooplieden te Brugge.

3 Verzwymd, verzuimd, gemist.

[p. 48]

 

An Menichte van Volcke om audiencie,

 

Dat zy anhooren ons slechte colacie¹,

 

Die wy meenen te doene elcx presencie.

 

Swijghende muecht ghy verstaen ons intentie.

VIII. Esbatement van Scaemel Gemeente ende Trybulatie, ghestelt a^o 15...

In dit spel wordt de nieuwlings opgekomene venus-ziekte dartijcke (Arthritis) van Napels genoemd. Reeds toen begon de handel van Brugge zich naer Antwerpen te verplaetsen, blykens deze klachte:

Hier voortijts plachtic met voorspoede te winnene
Eenen goeden pennijnc, in elcx bemerck,
Maer nu, al hebbic soorte² van werck,
Thuus vul, wijnkels, camers of vloeren,
Willic uutynghe³ ic moetet voeren
TAntwerpen, ofte te Berghe⁴, onghespaert⁵,
Ende al vercoopict int beghinsel van der maerct,
Qualic int endeken ic wat ontfanghe.

IX. Tspel van den willecome van den predicaren int capittele provinciael, ghestelt by my, enz., a^o 152..

X. Esbatement van Stout ende Onbescaemt, ghestelt ende ghemaect by my Corn. Everaert a^o 1527.

XI. Tspel van Gewillich Labuer ende Volc van neiringhe, ghestelt ende ghemaect by my Cornelis Everaert, als den pays ghemaect wiert tusschen onsen keyser ende Franciscus, conync van Vranckerijcke.

Hiermede was ghewonnen up den Burch eenen selveren zoutvat.

Een honderdtal regels voor het einde van dit spel leest men:

Pausa.
Hier scuuft men de gordijne ende in den tooch moet staen ons Heere anden crucen, ghestoffeert ghelijc eenen

1 Colacie, avondvermaek.

2 Soorte, assorteering.

3 Uutynghe, uiting, uitlevering, uitverkooping.

4 Berghe, Berghe S^t-Wynocx?

5 Onghespaert, zonder verwyl.

[p. 49]

olijveboom, ende voren tcruce moet staen, in een rolle, in latine: venite et videte opera domini, qui posuit prodigia super terram, auferens bella usque ad finem terrae. Psal. 45. Ende buten voor den thooch sal staen een metere in latine: Ex ore infantium et lactantium perfecisti laudem, Psal. 8. Item ende beneden voor 't cruce moeten knielen drie jonghe kijnderen, twee cnechkens ende een meysken, in de middele waerof deerste in de hand hebben sal een rolleken, waerin dat ghescreven zijn sal: Da pacem, domine, in diebus nostris. Tmeysken der ghelijcken zal hebben oec een rolle waer in dat staen zal: Quia non est alius qui pugnet pro nobis. Tander cnechken een rolle waerin staen sal: Nisi tu, domine, Deus noster.

XII. Esbatement van den Dryakelprouver, ghemaect 1528.

XIII. Tspel van den Crijgh, hetwelck spel ic Cornelis Everaert maecte ende stelde a^o 15.., ende was my verboden te spelene om dat ic te veel de waerheyt in neepe.

XIV. Esbatement van Boerdelic Pleghen ende Ghenoughelic Voorstel, ghestelt om [vertoont te worden] ten scietspele van Ghistele a^o 1526.

XV. Tspel van donghelijcke munte, ghestelt ende ghemaect by my Cornelis Everaert, 1530, ende was my verboden te spelene, dies stappans¹ een nieu stelde, hier naer volghende, ende was ghespeelt ten daghe alzo ic ghenomen hadde.

Achteraen leest men:

Up den Paeschavont a^o XXX was my ontseyt dat spel te spelene, om dat de waerheyt niet was gheheelt²; maer dit naervolghende hebbic te wercke gheleyt in de paeschdaghen, ende wiert Quasimodo ghespeilt 1530.

1 Stappans, op staenden voet.

2 Gheheelt, verzwegen.

[p. 50]

XVI. Tspel van Groot Labuer ende Sober Wasdom¹.

XVII. Esbatement van Arm in de buerse, ghestelt 1529.

Dit esbatement ende dit naervolghende spel van Maria was ghestelt by my Cornelis Everaert om de ghilde van der stede van Veurne, die men heet Arm in de beursse, de welcke beide ghespeilt waren binder stede van Ypre, naer den Thuun-dach xv^c ende neghen ende twintich, ende wiert met het spel van Maria ghewonnen den derden prijs van eeren.

XVIII. Tspel van Maria gheleken by den throon van Salomon.

XIX. Esbatement van den Visscher, ghestelt ende ghemaect a^o 15...

Wy laten dit spel hier achter volgen. De intrigue heeft veel van eene vertelling uit de Cent nouvelles nouvelles, en van Le mari confesseur, by Lafontaine.

XX. Tspel van Maria ghecompareert by den scepe, ghestelt 1530, waer mede ghewonnen was te Wervicke den naerprijs.

XXI. Tspel van sinte Pieter ghecompareirt by der duve, ghestelt ende ghemaect by my, enz., om de ghilde van Aerm in de buersse ende Jonc van zinnen, die doen een gheworden waeren, dier twee plachten te zijne, a^o 1531, te Veurne, ende wiert ghespeilt te Steenvoorde.

XXII. Tspel van Maria ghecompareirt by de stede van Jherusalem in glorien gheresen, waermede ter Nieupoort wiert ghewonnen den naerprijs, a^o 1527, ghestelt ende ghemaect by my Cornelis Everaert ende Gillis Van den Houcke, f., a^o 15...

XXIII. Een tafelspeilken van der Beke, ghestelt by my Cornelis Everaert, a^o 1512, ende ghespeilt in januario den xx^sten dach, voren Aerdchiers².

1 Wasdom, voordeel.

2 Aerdchiers, de Archiers van Brugge.

[p. 51]

XXIV. Tspel van Maria ghecompareirt by de claerheyt, ghespeilt ter Nieupoort ende ghestelt 1511.

XXV. Een tafelspeilken up een hoedeken van Marie, ghemaect 1530.

XXVI. Een spel van den nieuwen priester, ghestelt a^o 15...

XXVII. Tspel van Ghemeene Neerynghe.

XXVIII. Esbatement van de zeven bloetsturtinghen, a^o 1530.

XXIX. Tspel van Tilleghem.

XXX. Tspel van Joncheyt ende Redene.

XXXI. Tspel van den Berch.

XXXII. Tspel van den Wyngaert, ghemaect up de evangelie van sinte Matheeus in zijn xx^ste capittel, ende ghespeilt up Onser Vrauwen Anunciaciendach, xxv in maerte, xv^c ende drye ende dertig, voor Paesschen.

XXXIII Tspel van eender Jubile.

XXXIV. Tspel van der Nichte.

Het handschrift, op papier, bevat 787 bladzyden, of 394 bladen, in-folio, behalve de tafel.

J.F. WILLEMS.