Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 6
(1842)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–
Auteursrechtvrij
[pagina 5]
| |
Karel van Mander.Van Mander heeft met vlijt en kloeke neerstigheyt
Eerstmael den weg deurboort, gewezen end' bereyt,
Hoe in ons eyghen tael ons lantvolck oock magh singhen.
Abr. vander Myle.
De poëzy was met den riddergeest in Vlaenderen uitgestorven. De verbeelding was verkoud by het aenraken der theologische twisten, die wel 't vernuft spitsten, maer het harte, die ware bron van tael- en kunstbezieling, allen gloed ontnamen. 'T kwam er op aen om te weten wat men gelooven, niet wat men uitvinden zoude. Vader Maerlant had eens algemeenen roem ingeoogst met het didactieke vak te beploegen; hy had eens gewild, dat de poëzy eer vruchten dan bloemen zou dragen, en de na hem volgende eeuwen traden gerust in het spoor des grooten mans voort, wien het te doen was om vooral de wetenschap onder 't vlaemsche volk te verspreiden: alleen was men er op bedacht zyn koelen leertrant warmte by te zetten met het voorbrengen, in de zoogezegde dichtwerken, van bovennatuerlyke wezens, die echter tot de Christelyke geestenwereld niet behoorden: door deze laetsten in werking te brengen, zou men toch gevreesd hebben ook het afgeperkte geloof omtrent dezelven voor het hoofd te stooten. En zoo was dan te midden van het twistende Christendom eene soort van mythologie ontstaen, die, min verheven dan die der Hebreeuwen, min lachend dan die der Grieken, min fantastiek dan die van ons voorvaderlyk Noorden, eer den geest vermoeide dan verlustigde, met het gevoel in geen verband stond, en de verbeelding zelve, schoon hare bastaerddochter, op de pynbank bragt. Het was omtrent het midden der XVIe eeuw; en eer- | |
[pagina 6]
| |
lang zouden de schriftuerlike Zinnekens onzer Rederykers, de volkstheologanten van dit tydstip, door een vreeslyker drama vervangen worden. Kort daer voren, immers in bloeimaend 1548, werd er een schilder en poëet geboren te Meulebeke, een myl van Thielt: hy heette Karel Van Mander. Zyn vader was een welgezet borger, die den post van ontvanger en bailliu dier plaets bediende. De stam der Van Manders was oud en aenzienlyk. Wegens diensten aen 't vaderland in den oorlog tegen de Schotten en Engelschen bewezen, schonk Filips-de Goede hem titels van adeldom: zyn blazoen bestond uit eene witte zwaen, die, met uitgebreide vleugelen, op 't water dobbert, eene gouden kroon of band om den hals; de grond was zwart, en de zinspreuk: weêrloosheit verwint. Daer Karels moeder Johanna vander Beke genoemd werd, gevoelt men ligt, dat haer poëtische zoon, in eene eeuw, waerin men zoo gewoon was met klanken en woorden te spelen en te kaetsballen, de gelegenheid niet heeft verzuimd, om er wat aerdigs op uit te denken. Ook zegt de goede man vry ernstig in zyn brief aen Hemelaer: 't Landt, daer 't genoeghlijc licht, des weerelts soet verwaermen,
Ten eersten my verscheen, daer swierigh haren streeck
Door schoone beenden neemt mijn naem-oorsaeksche beeck,
En wie weet, welck van tween Scamander of Moeander
Oorspronc, of naem eerst gaf, mijn naem oorsproncsche Mander.
Wat grieksche water-nymph oock, als Alpheus quam
Door soo verborghen wegh, en door ghelijcke vlam,
Die Mander heeten mocht, wie zoude doch miswanen
Ten was Moeander selfs met sijn sneeu-witte swanen?
Dewijl mijn oud gheslacht in schilt te voeren plagh
Een witte swaen gekroontGa naar voetnoot1.
| |
[pagina 7]
| |
Van jongs af aen verraedde Karel zyne wakkerheid van verstand: verscheidene grapjes zyner eerste jeugd worden er verteld, waeronder dat van een zyner schoolmakkers, wien hy beloofd had voor 's meesters ongenadige roede te beveiligen, 't geen hy uitvoerde, door op het lichaemsdeel, voor zulke straf blootgesteld, een duivelshoofd te schilderen, hetwelk des meesters gramschap, by 't opheffen van 't rokje, ontwapende, en dezelve in lach deed verkeeren: eene vertelling, die mede op A. Van Dyck is toegepast geweestGa naar voetnoot1. De jonge Karel was geboren schilder; ook zyn rymzucht bleef niet lang verholen. Reeds voor hy ter latynsche tael werd besteed, vervaerdigde de knaep liever mannetjes dan vervelende themata, en zelfs de blanke wanden waren voor zyne teekenkool niet veilig. Hy verzuimde niet studien op dezen of genen, karikatuersgewyze, te maken, en schreef er dan nog een puntdichtje op den hoop by. Karel werd van daer weggenomen, en te Gent by een fransch schoolmeester ter banke gezonden: hierna besteedde men hem als schilderleerling by een bekend kunstenaer, Lucas De Heere. Dit werkte den Meulebekenaer allergelukkigst in de hand: De Heere, die den Boomgaert der Poësye uitgafGa naar voetnoot2, vuerde tevens 's jongelings yver voor penseel en lier aen. Dan, hy bleef niet lang by dezen minnaer van Rhetorike, en, na nog een meester binden Kortryk gehad te hebbenGa naar voetnoot3, keerde hy in 1569 weêr naer zyne vaderlyke haerdstede. Hier werd hy, als een geliefden broeder, die van ongemeen nut zou zyn, met open armen ontvangen: Refereinen en Liedekens stroomden uit zyne vruchtbare penne: ook | |
[pagina 8]
| |
zegepraelde hy dikwyls in rketorikale pryskampen, zoo dat hy zich een volledige verzameling van tinwerk voor zyn toekomenden huisraed aenschafte: want de goede rederykers van dien tyd wisten nog dat poëten ook menschen zyn, die stoffelyke behoeften te voldoen hebben, en zy bepaelden zich by geene lauwers of borstmetalen. By die kleiner gedichten liet onze laureaet het niet berusten: niet alleen was zyn penseel werkzaem voor 't Meulebeeksch tooneel, en betrad hy dit somtyds, het werd ook door hem van allerlei spelen voorzien: na 't schryven van kluiten en tafelspelen, werd ook de Bybel godvruchtig opgeslagen, om den schouwburg stof te bezorgen. Onder 's mans schriftuerlicke spelen van zinnen telt men zyne Dina, David, Salomons eerste rechtspraeck, Hiram, Nabuchodonosor, de afgod Bel en Babel, en de koninginne van Saba. Dit laetste stuk werd, tot stichting der gemeente, op Paeschen te Meulebeke vertoond, en meer dan vyftig persoonen traden er in op, waeronder ook de jonge broeder van Karel, Adam genoemd, die mede lier en penseel behandeldeGa naar voetnoot1. De schryver haelde er vele eer by in. Niet even gelukkig was hy met zyn zinnespel Noäch, al ontbrak het daerin aen geen kunst- en vliegwerken, zoo min als in het voorgaende aen spelende persoonen. Had Karel voor de andere stukken de schermen, en verdere schouwburgbehoeften geschilderd, hier wilde hy een stap verder gaen. Om den zondvloed, zoo goed hy kon, tot de oogen te doen spreken, deed hy niet alleen een grauwen zeildoek over 't tooneel trekken, waerin verscheidene, op 't water dryvende en met den dood wor- | |
[pagina 9]
| |
stelende, menschen en dieren vertoond werden, maer hy bragt de wateren zelve in 't spel: door middel van pompen en buisen werden zy over 't huis heen geleid, en tot op het tooneel gevoerd, en spoten er zoo dapper, dat velen der omstaenders, in groot getal uit omliggende plaetsen ter nieuwe Paeschviering toegekomen, te rug moesten wyken, niet begrypende van waer dit zypelend vocht kwam: zoo dat het luttel scheelde, of de goede menschen dachten zich door een waren zondvloed overstroomdGa naar voetnoot1. De zinnespeldichter was nu zes-en-twintig jaren geworden: eene onweêrstaenbare trek om de eeuwige Stad te zien was in zyne ziel ontwaekt. Na den vaerwelkus der zynen ontvangen te hebben (1573), trok hy naer Italie, in gezelschap van eenige voorname jongelingen. Te Rome verbond hy zich met een jongen schilder, Gaspar di PugliaGa naar voetnoot2. Binnen de drie jaren, dat hy er verbleef, schilderde hy verscheidene grotesquen en landschappen, zoo in detrempe als in olie, voor kardinalen en andere heeren. Op zyne terugkomst uit Italie vertoefde hy eenigen tyd te Basel en te Weenen, in welke laetste stad hy met den schilder Spranger en den beeldhouwer Dumont den triomfboog vervaerdigde, by gelegenheid der intrede van keizer Rudolphus opgerigt. Na deze artistenreize met genoegen en kunstvoordeel afgelegd te hebben, hervinden wy hem in het rustige Meulebeke, waer hy beurtelings las, schreef en schilderde. Hy was een poos gelukkig by zyn huisgezin: ook de | |
[pagina 10]
| |
liefde begunstigde Karel, en een achtienjarig meisje, van wie de menestreel gezongen had ‘noch weet ik er eene, aerdiger gheene’ had hem hart en hand geschonken. Doch reeds by de bruiloft werd zyne vreugd overneveld door een treurig voorgevoel: hy voorzag de rampen, die zyn vaderland gingen bestormen. En toen hem 't eerste kindeken geboren werd, dreunde 't geklikkak der wapens hem reeds van verre in de ooren. Men vreesde, dat de misnoegde Walen (de Malcontenten) eerlang ook Meulebeke zouden bespringen. De vlugt naer omwalde steden was het eenigste reddingsmiddel tegen dien naderenden storm. Doch zyne ouders lieten zich zoo spoedig daertoe niet bewegen. Karel trok by voorraed met vrouw en kind naer Kortryk. Weldra keerde hy naer Meulebeke alleen te rug, om, met zyn broeder Adam, wat hy niet had kunnen medevoeren stedewaert te brengen, en by zyne ouders eene laetste pooging aen te wenden; maer vond het onzalige dorp reeds ten prooi aen de plunderzucht der vreemden. Zy vielen hem razend aen, en, daer hy ze met geen geld kon paeijen, besloten zy hem aen den eersten boom den beste op te hangen. Reeds was de ongelukkige tot aen den zelven, naekt en eene koord om den hals, gesleurd, toen er juist een ruiter, onder de Italiaensche troepen des hertogs van Parma in dienst, voorby reed. Karel herkent in hem een zyner oude kennissen, wien hy te Rome wel eens uit genegenheid eene teekening had geschonken, en smeekt, in 't italiaensch, hulp af. De ruiter verleende die, en ontrukte hem aen den dood. Ook volgde deze beschermer den schilder tot in het huis zyner ouders. Hier was alles nagenoeg weggeplunderd. Weinig toch had zyn broeder Adam, toen achttien jaren oud, kunnen redden, met zich, als goed fransch sprekend, onder de Malcontenten te mengelen, kast en | |
[pagina 11]
| |
kist met eene byl open te breken, en zelfs zyne moeder geld af te dwingen, haer in schyn mishandelende, om ze voor wezenlyke mishandelingen te bevryden. De vreemdeling en Karel vonden den ouden zieken man in den ellendigsten staet: hem waren de dekens van onder 't lyf weggerukt. Men zoude hem naer Kortryk overbrengen, doch een hinderpael deed zich op: paerden, noch wagens waren er in 't gansche dorp meer, en de ruiter moest voort. Maer er klopte een kunstenaersharte in den boezem der beide broeders: zy besloten oogenblikkelyk tot het uitvoeren eener daed, die zoo schoon is als er eene in degeschiedenis uitblinkt, en ons met aendoening aen Eneas en den jongeling van Zaendam doet herinneren: zy bogen hunne armen tot eene draegbaer voor den gryzaerd, en terwyl hun moeder en zustertje, die zy uit een gracht, hare schuilplaets, hadden getrokken, hen opvolgden, droegen zy, door 't gure winterweder van een Driekoningendag, hunnen vader naer Kortryk, ruim drie mylen van Meulebeke gelegen. Aen de poort van deze stad gekomen, sprak de oude: ‘brengt my naer 't klooster der Grauwe Minderbroeders.’ Hy had vroeger aen dezen weldaden bewezen, en werd er met open armen ontvangen. Karel hernam nu moed: had hy zyne have verloren, zyn penseel, en vooral zyne geliefden waren hem gebleven. Hy ging weêr vlytig aen 't schilderen, en vervaerdigde eene outertafel verbeeldende Ste. Catherina voor 't Ammelakensgilde, in de St-Martens kerk te Kortryk. Doch nu kwam de pest hem benauwen: om deze te ontvlugten begaf hy zich, met zyne vrouw en twee kinderen, naer Brugge; onderwege viel hy andermael in de klauwen der Malcontenten; hy werd met al de zynen schier naekt uitgeplunderd, en ontkwam ter nauwer nood de bloedzucht dier roovers. Tot de luijeren toe, waerin | |
[pagina 12]
| |
Karels kindeken gewonden lag, werden gestolen! Een tafereel dien verfoeijelyke dagen waerdig. Op nieuw bood Brugge hem eene schuilplaets, en brood aen zyne kunstvlyt; doch, als had de zwerver nog niet genoeg geleden, ook hier drong de pest door. Hy besloot en land, dat hem zoo luttel veiligheid aenbood, te verlaten, en vertrok naer Holland, waer hy zich te Haerlem nederzette. Hier was de man van 1583 tot 1603, dus twintig volle jaren, werkzaem, en gedurende dit tydsbestek voerde hy beurtelings de pen en 't penseel. Hy rigtte er eene kleine Schilderakademie op met Hubert Goltzius, en een anderen schilder, Kornelis genoemd; terwyl hy een schouwburg op zyn huis te Leverbergen, tusschen Haerlem en Alkmaer, had opgetrokken, in 't welk zyne leerlingen tot vermaek van kunstvrienden speelden. Talryk zyn de schilderyen, die hy vervaerdigde: deze, meest bybelsche historien vertoonende, worden nog door de kenners op hoogen prys gesteldGa naar voetnoot1, en zeker kon de man, die by den vreemde zoo gehuldigd werd, geen gemeen kunstenaer wezen. Wy verzenden ter aenwyzing der werken van zyn penseel naer de nieuwe uitgave van zyn meestbekend werk, waerover nader. Als schryver, en, ja, als dichter, heeft men hem eertyds geen regt genoeg laten wedervaren. Snellaert, na opgave van eenige werken door Van Mander geschreven, voegt er by: ‘als poëzy hebben dezelve weinig om 't lyf, doch verdienen ze wel zeker lof van den kant der woordvoeging, en het vermyden van bastaerdwoordenGa naar voetnoot2.’ Siegenbeeck denkt er weinig gunstiger over, en zegt: ‘De waarde van Van Manders dichtwerken is niet gelijk | |
[pagina 13]
| |
aan het getal der zelve, en over 't geheel genomen gering. In 't byzonder staat hij bij de latere hollandsche dichters van dit tijdperk, in zuiverheid van taal, vloeibaarheid van maat, en andere dichterlijke verdiensten zeer ver achterGa naar voetnoot1.’ De Vries is tot zeker punt regtvaerdiger jegens hem: ‘Karel van Mander, zegt hy, in taalkennis en onderscheidene kunsten bedreven, was ter dezer tijd een der eerste vernuften. Naar Italie gereisd, maakte hij bij zijne terugkomst zijne landgenooten opmerkzaam op de meerdere vorderingen der Italianen: zijn dichttrant is, als die der rederijkers van dien tijd, zonder de minste verheffing.’ Eenige regels verder, na iets vry gebrekkigs uit Karels Refereinen en gezangen aengehaeld te hebben, voegt De Vries er tot slotsomme by: ‘welk een verschil bij den mannelijken dichttrant van Coornhert! zoo verre overtroffen de Hollanders reeds toen de Vlamingen!’ Hoe onregtvaerdig! Het gaet persoonen by 't opstellen van een geschiedenis der letteren, als het steden gaet by het beoordeelen der algemeene belangen des lands. Men kan ook met den besten wil verscheidene byzonderheden niet nagaen, die ter juiste beoordeeling onmisbaer zyn. Monographien hebben dus hun byzonder nut. Uit het voorgaende ziet men ten minste, dat Van Mander, in 1577 uit Italie te rug gekomen, reeds voor de Vlamingen poogde te doen, wat Hooft, dit zelfde land gezien hebbende, slechts lang na dit stydstip, en ja, eerst na de dood van Karel, immers in 1601, voor Holland beproeven wilde: trouwens, de brief uit Florence aen de Amsterdamsche kamer in liefde bloeijende geschreven door den Drost, is van dit jaer. Wy verheugen ons te zien, dat de critiek, of criticaster, die zelfs den roem van Vondel wilde doen waggelen, aen Van Mander volle regt heeft laten weêrvaren, by | |
[pagina 14]
| |
het bekennen dat hy nog al tamelyk hoog met den verdienstelyken man liep. ‘Deze, zegt Witsen Geysbeek, behoort in ons oog tot degenen, die met den zestien jaren voor hem gestorven Coornhert, de nevelen der bastaardij verdreven, en Hooft de fakkel in hand gegeven hebben, die gedurende het grootste gedeelte der zestiende eeuw onze vaderlandsche letterkunde zoo luisterrijk heeft verlicht.’ Inderdaed, indien een deel zyner werken, waerschynlyk vroeger in Belgie vervaerdigd, sporen van dorheid en onmagt droegen, heeft hy zich zeker in onderscheidene stukken vry hoog verheven, en bewezen dat hy, gelyk dezelfde schryver zegt, met zyn voorganger Coornhert en zyn tydgenoot Spieghel, die hem slechts zes jaren overleefde, onder de ysbrekers behoort, welke den edelen vernuften der zeventiende eeuw het spoor baenden tot eene betere beoefening van onze vaderlandsche dichtkunst, dan tot hiertoe door de armzalige Rederykers geschied was. Onder de stukken, welke strekken om ons den maetstaf der dichtwaerde van onzen Schilder aen de hand te geven, is er een, dat al zynen beoordeelaren onbekend is gebleven. Men legge het stoutweg in de weegschael tegen de beste regelen van Coornhert, men zal Karel daerin niet min zuiver, zinryk en krachtig dan dezen vinden, terwyl hy Spieghel zeker in vloeijendheid den loef afsteekt. Het gedicht nu, dat wy hier grootendeels willen mededeelen, is getiteld: Strydt tegen onverstandt.
Of nu met 'tgulden jaer 'tvolck deser lester eeuwen
Al gulden worden sal, of meer en meer verleeuwen
Met ijserigh ghemoedt, wat dunckt u, Hemelaer?
Het leste vrees' ick, laes! sal wesen al te waer:
| |
[pagina 15]
| |
Op 't eerst men hopen mocht, lagh' om te sterven krancker
Twistbarigh onverstant, ons welvaerts meeste kancker.
Dit grousaem dier gelijckt van outheyt sterck te zijn;
Zijn spijs' is mensch-vernuft, zijn kleeding' eenen schijn
Van hemel-wijsheyt groot, met slange-list bepeerelt:
Seer heymelijck zijn mondt bewasemt al de weerelt
Met sulck een duysternis, als voortijdts by den Nijl
Een coningh fel omvingh, en oock zijn rijck, terwijl
Hy Jacob Gode niet te dienen wou ghedooghen,
De wijsen neef van Jess' aensagh met klaersiend' oogen,
Dit ongeluckigh dier, hoe dat het hem verselt
Met die hier machtig zijn, in tijdelijck ghewelt,
En daerom zijn ghevoert verdervelijcke staven.Ga naar voetnoot1
Maer redelijck beleeft Penaten der Bataven,
Met wijsheyt hoogh begaeft, dit dier geheel mishaeght:
Sy hebben af-ghelockt Astrea hemel-maeght,
Met haer ghelijcke waegh, en haer gheselschap mede:
Des siet men (Gode lof) hoe, voorspoets moeder, vrede,
Door neerings truffel bauwt de steden met der handt.
All' edel konsten goedt sy voestert, oock in 't landt
Sy 'tkromme kouter drijft, en 'tvee in grasbaer weyden,
Daer Tityr mach met lust by Galathee vermeyden,
Op d'haverpypen oock vry spelen Amaryl.
De Halcyons, bemint van Thetis, broeden stil;
T' wijl Ceres, blijd' en vet, doet bersten wyde schueren:
Ons teghen-voetigh volck zijn nu ons na-ghebueren.
D'een Noordt en d'ander Zuydt, leeft lang' en wel beklijft;
Ja, elcke stadt en dorp in vrede lustigh blijft,
Bin Hollandts thuyn bevrijdt, gelyck men nu siet blijcken
Een soete stilt' al-om, en alle tweedracht wijcken.
Wie loochent, of 't is hier Saturni gulden tijdt?
Gy weet, o Landt! niet, hoe gheluckigh dat ghy zijt.
Maer 't is te prijsen hoogh hier aen ons lants Penaten,
Dat sy geen ondersoeck des herten toe en laten;
Daer onverstandt na tracht, uyt blinden ijvers lust,
Maer dwingen slechts de handt, die stoort gemeene rust.
| |
[pagina 16]
| |
Och, mochten sy so wijdt men varen magh oft stappen,
Soo matelijck beleeft de weerelt al heerschappen;
Soo waer de weerelt niet haer selven meer ghelijck,
Maer een vreedtsaem, gherust en blijde hemelrijck.
Gheen wijse zijn doch wijs die yet te grijpen prijsen
In 't eenigh recht en ampt van den alleenen Wysen.
Wie kan doorgronden 'thert, 'tvermetig ding vertsaeght,
Dan Hy die 't al doorsiet, en al weet onghevraeght?
Des seght Hy wel te recht: ik kan het hert doorgronden.
Maer sulcx is niet ons werck, wy zijn al dicx met zonden,
Met ongheloof, en valsch ghevoelen meer belast,
Dan ons wel is bekent, en meenen wy staen vast,
Doch weten stuckwijs maer van 'tghene wy gheloovenGa naar voetnoot1
's Geloofs waerderers kan men veynsigh oock verdooven.
Al waer 't vervolghen recht, men brachte maer met straf
Te drijven, by de terw' al veel onsuyver kaf,
In 't schaep-kudd' eenen hoop gheveynsde quade wolven,
En in de soete born' al bracke woeste golven,
Een hydra hals onthooft brengt seven in de plaets.
Och, waer eens al geweert den oorspronck alles quaets!
..................
Want schier al overal dwanckg'loovig ondersoeck
Der nieren is in swanck, ten waer aen eenen hoeck,
Ghelijck daer 't zee-gewendt Bataefsche volc troc varen
By Arcas moeder kout, in 't lant daer niet en waren
Dan wreede dieren wildt, maer menschen woonden noyt,
Dan sy, een winter fel, ja daer 't oock nimmeer doyt;
Daer mocht men ongequelt van menschen zijn, naer wenschen:
Want 's menschen meeste nut en schade comt van menschen,
Doch 'tnut alleen van Godt, door hulpsaem menschen daet;
Maer gheen dier, als den mensch, en is sich selfs so quaet.
Gheen dier is soo beroert, noch soo belust inwendigh
Naer ydel eer en goet, doch gheen soo seer ellendigh.
Gheen ander ducht de doot, elck is versekert stout
Met zijns gelijck in locht, in water, veldt en wout.Ga naar voetnoot2
| |
[pagina 17]
| |
Men siet oock gheen verstoort, met sulcke groote hoopen
Moordadich fel belust, malcander overloopen,
Met hooren, tant of klauw, der dieren strijdt is slechtGa naar voetnoot1;
Ghy, mensch, met veel bedrogh en vreemde dingen vecht.
Hoe mach de reden, spraeck, oft sulcke Godtsaem deelen,
Niet slissen onderlingh all' onverstandts krakeelen?
Wat baet u doch te zijn soo redelijck bezielt,
Als eygen quaet vernuft met hoopen u vernielt?
Den elephant bemint ghesellicheyt, en zijnen
Ghesel, is hy een trouw ghesel, oock in der pijnen;
Als hy hem siet ghewondt, hy treckt ter wonden uyt
Den hinderlijcken pijl, met zijn behende snuyt.
Dits aen de dieren, mensch, den hemelpadt comt leeren,
Dats uwen evenmensch te helpen uyt verseeren.
Wanneer een sterfsaem mensch vertroost, oft helpt ter noot
Een ander sterfsaem mensch, hy toont een teecken groot
Der Godtheyt, oft van Godt den aert te zijn deelachtigh.Ga naar voetnoot2
Sien wy in dieren dus yet godlijcx blijcken crachtigh,
Wat sal men segghen dan, als menschen nauw bequaem
Door ongewercken zijn den redelijcken naem?
Dit mach men onverstandt verwijten al ten meesten:
Waerom ghelijckt men dan onmatigh volck by beesten,
Daer beesten meest in als veel matelijcker zijn?
O maticheyt, o licht, die wech met uwen schijn
De duysternissen drijft der overwillicheden,
Ghy baert onthoudentheyt, ghy zijt des ziels bevreden,
En alle strijdigh dingh met reden ghy doorklieft.
O maticheyt, hoe is niet elc op u verlieft,
Op dat gy over al mocht rechten middel stellen,
Den menschen tot een vry beleefdelijck versellen,
In sulcker eenicheyt, ghelijck elck lichaems lit
Is onderworpen 't hooft, en dat de heerschers 't wit
Van 't algemeene best', als hoofden, mochten treffen,
Niet eygensoeckigh, maer dat sy soo vlijtigh effen
| |
[pagina 18]
| |
Betrachteden des volcx welvaren meer noch min,
Als trauwen vader 'tnut van zijn zeer lief ghesin.
Maer of nu yemant vraeghd': of coningh is gehouden,
Dat ketters in zijn landt veel overhoop zijn zouden,
Of hy na zijnen zin daer niet doen oeff'nen magh
Den gods-dienst dien hy wil? Daer op oock dit gevragh:
Of vorsten veel een rijck, elck na malkander, erfden,
Verscheyden in gods-dienst, en dwanck-geloovigh verfden
Elck in bysonder 't landt met zyn inwoonders bloedt,
En waer sulck lant geen hell'? En waer daer mensch gemoet
Geen schip ter gramme zee, gekaetst met alle winden?
Ist kiesen elck niet vry, oft een geloof te vinden,
Om saligh in te zijn, soo wel als eenigh vorst?
In 't laetste sonnelicht werd dan een yeders borst
Niet even nauw' doorsocht, wat daer in is verborghen,
'Tzy hoe men is ghenaemt? Het is voorwaer te sorghen
Als yeders herten raedt ghemaeckt werdt openbaer:
Elck sal zijn eyghen last maer vallen al te swaer.
En doodde 't onverstant niet, uyt gods-dienstigh meenen,
Godts boden oudt en nieuw, ja, zijnen Zoon met eenen?
De knechten Godts, wien 'tzweert van boven was bestelt
Te straffen quade daedt, misbruycken hun ghewelt,
In 'sHeeren acker-werck de handen slaende, pluckten
Voor onkruyd terwe, laes! Hoe wel het den verdruckten
Ter saligheyt ghedeegh, soo ist een grouw'lijck doen,
In 'sHeeren acker-werck, soo voor den oogst, het groen
Gewas t'oordeelen vroegh, met oordeel onrechtveerdigh,
Den Heer weet doch alleen, welc 'tvuyr of schuyr is weerdigh.
.................
Samaritaensche deucht, tot zijnen vreemdt-ghesinden
Is onder die hem roemt ghesalft, niet veel te vinden.
.................
Ick dencke somtijdt, wann' Bellona wordt te blasen,
En haren broeder Mars zijn donder-tuygh doet rasen,
Om henen vluchten: want ick, als den Moeonijd,
Beschrijven liever wou d'hooft-daden van den strijdt
Vervolgens, door behulp der wijse Sangh-godinnen,
Dan met den stouten soon van Thetis oock te winnen
| |
[pagina 19]
| |
In 't veldt vermaerde doodt, met vechten onbevreest.
Maer werwaert soud' ick doch? d'onredelijcke beest
Heeft inghenomen meest de plaetsen, dat men nerghen
En soude zijn gherust van dwanck-gemoedigh terghen.
Al voer ick daer de son de hoofden over-klimt,
En daer het volck soo swart als rijp' olijven glimt,
Oft daer het volck van verf gelijckt de bruyn castagnen,
Oft waert ooc wesen mocht, daer 'tmoedigh volck van Spagnen
Zijn wapen heeft geplant, en vonde dit gedrocht,
('t) Hadd', als een gifsche draeck al-om besmit de locht,
Oft' ded', als basilisch, al 'tgroen om hem verdorren,
En ginghe sonder schult, my siende, stracx beknorren.
Oft, als de wachterin der havens, daer ghestelt,
Door Edomijtsch af-jonst', ontseyde my, voor gelt
Wat water-dranck, oft uyt ghemeene locht te trecken
Den asem, om in 'thert des levens krachten wecken.
Wat baette my de reys? Waer vind' ick dan gesont
Een ander beter landt in al de weerelt ront,
Daer 'tveyligh is, en still, en 'tkommerlijck bewolcken
Den hemel niet en schuylt? Een plaets' uyt alle volcken
Plagh voormael zijn de kerck der Muses toeghewijdt.
Ick reis in mijnen gheest, 'tgedachte my verblijdt,
Te woonen by een-klip, al waer van boven neder
Cristaelsche borne stort, en slangt al heen en weder,
Door steenen makend' een slaep-voedigh ruysschen zoet,
Daer Echo Philomel' al stadigh antwoordt doet,
In Dryas donker bosch; en hadd' ick dan om ploeghen
Een weynigh oefs en wijn, soo mocht ick zijn ghelijck
Den Coricoschen boer, die hem wel alsoo rijck
Als eenigh coningh acht', om dat hy konde voeghen
By 'tweynigh dat hy hadd' een rijckelijck ghenoeghen.Ga naar voetnoot1
Waer wil ick reysen doch, als ick my wel bedinck?
Mijn Helicon zy slechts voortaen den witten blinck.
Dit landt, daer reden heerscht so matelijck bescheyden:
Wat soude mijnen sin daer van doch mogen leyden?
Niet selfs mijn boortigh landt, dat onder kout gesteent
Van mijn voor-ouders weerd' bewaert het dood' gebeent;
Ja, 'tlandt, dat my ontfinck ten eersten in zijn armen,
En daer 'tgenoegh'lijc licht, des weerelts soet verwaermen,
| |
[pagina 20]
| |
Ten eersten my verscheen, daer swierich haren streeck
Door schoone beemden neemt mijn naem-oorsaeksche beeck.
.................
Ick weet oock alderbest, hoe in mijn bloeysaem jaren
Tot dat wellustigh landt mijn sinnen lustigh waren.
Ja, van by Circe bergh, in 't landt, daer 'thoogh latijn
Zijn oude herkomst heeft, verlanghd' ick om te zijn
By mijn oorsproncsche bloedt; mijn hert ick vont getrocken,
Gelijck Calisten top van verr' oock kon aenlocken
't Zee-volckx gheleydtschen steen met een verborgen snoer.
Ja, selfs van daer ick op den grooten Ister voer,
En liet Hespery landt, hetwelck Saturn' en Ianen
Gebeent en assche houdt, my heught, ooc moet vermanen,
Telckx als ick quam na huys, ay! hoe verblijdd' ick, mits
Dat ick van verr' maer sagh de voorghewoone spits
Van onsen toren hoogh, ja 'thert docht my ontvlieghen:
Maer dits gedaen: ick wil my willens nu bedrieghen,
En achten al dat landt bedeckt met bracke zee;
Te derven dat voor dit, en is my nu geen wee.
Ick most u, Hemelaer, uyt danckbaerheyt begroeten,
Op hop', of ick u mocht des arbeyts last aensoeten,
'Tzy tot voortael, oft yet dat gheestigh vloeyen magh.
Ten minsten zonder streeck, ontstrijck u gheenen dagh.Ga naar voetnoot1
Dus stijght ten Hemel op, o Hemelaer! Te singhen
Met hemel-stem bestaet nu hemelijcke dinghen,
En zy doch onsen lust dan matigh schoon gedicht,
Dat zijnen schrijver eert, en zijnen lezer stichtGa naar voetnoot2.
Dit is waerlyk een werk dat den dichter, even onder betrekking van verlichte denkwyze, als van vernuft, tot eer verstrektGa naar voetnoot3. | |
[pagina 21]
| |
Ook de volgende Boereclacht verdient eenige onderscheiding: Ick plagh voortijts gerust, het magh my wel gedincken,
Den schoot der aerden milt doorklieven met den ploegh,
'T krom kouter klaer geschuert door voren ded' ick blincken;
Mijn groen bevruchte landt besagh ick spad' en vroegh,
End' hoe den westen windt brootdroncken daer in sloegh,
Die 't koren somtijts ded', als zee met baren, drijven.
Ick sangh met blijden geest, mijn hert inwendigh loegh,
Aensiend' al mijn ghewas door Hemel ougsts beclijven.
Komt weder, gulden tijdt, wilt eeuwigh by ons blijven.
Maer, yser eeuwe fel, wijckt eerst end' stede ‘maect:
Want u bywesen baert veel duysent ongherijven.
Die oorlog heeft geproeft, die weet hoe vrede ‘smaect.
Vol boomvrucht hadd'ick 'thof, vol landtvrucht oock mijn dack,
Geen dinghen my gebrack, wild' ick een feest bereyden:
Een vet gemeste lam ick uyt mijn kudde track.
Ick at, en dranck na lust, end' wrocht op mijn gemack.
Ick sagh met ulders stijf, daer ick my ging vermeyden,
Mijn melckfonteynkens veel, in mijn gras-rijcke weyden;
De zeem-soeckende byen, die quamen daer ghezult
Op 't verwigh bloeysel soet; een beecxken, in 't verspreyden
Zijns waters, met geruysch mijn ooren heeft vervult,
End' lockte my tot slaep terstont met ongedult.
Een vreeslijck nieu gherucht ded' al de velden waghen;
Omsiend', ick sagh een dier, al hadt gheweest vergult,
Soo lustigh docht my zijn. Ey, wat een sot behaghen!
Ick hoorde vry end' sagh, end' hadde meer te vraghen,
Ghelijck den mensch altijd na nieuwighede ‘haeckt.
Maer van dit woedig beest te recht magh ick nu klagen.
Die oorlog heeft geproeft, die weet hoe vrede’ smaectGa naar voetnoot1.
Dit woedig beest, gelyk men ligt vermoedt, is de oorlog. De Olyfbergh of laetsten dagh is 't uitgebreidste dichtwerk van onzen schilder, en schynt wegens zyne zeld-zaemheid aen De Vries en anderen niet bekend te | |
[pagina 22]
| |
zyn geweest. Over hetzelve een woord. Er zyn verscheidene verdwalingen en afwykingen in, die volstrekt tot de eenheid des onderwerps niet te brengen zyn, en zich voor geene episoden laten beschouwen. De schryver vangt aen met de herkomst der heidensche goden te verhalen, vergeet de schepping des heelals niet, spreekt van Seth, Enoch en Noach. Vervolgens handelt hy over de teekenen van den jongsten dag, over 's menschen boosheid en diep verval, over de valsche propheten. Hier na hangt hy een tafereel op van de deugden der heidenen, en stapt over tot Jerusalems laetsten ondergang. Hy vermaent ten goede, en weidt uit over de hemellichten, die de Heere benevens de hoofdstoffen zal vernielen. Dan klinkt de trompet des opstands; de ingeslapenen verryzen; de Eeuwige spreekt zyn vonnis uit. Ten slotte wordt de vreeze Gods aenbevolen, en de schoonheid van Gods stede afgeschilderd. Zie hier dit laetste gedeelte, 't welk echter tegen de vorige dichtproeven niet op mag, en vry hobbelig voortrolt. Cort af, gesangh! ick sie hem 'tlant ontdecken.
Laet ons het schip ter naester haven strecken;
My lust doch niet te seylen verder wijt.
Dan, voor het lest, ons niet versuymich zijt
Des hemels vreucht op 't cort wat voor te weynden:
Dat wy de reys met vrolijcheyt voleynden.
Denct, waren drie, op Tabors clip, ontschaect
So van hun selfs, dat hun so heeft vermaeckt
'T schoon claer aenschijn des hooghsten Soons volweerden,
Doen hy hem wat verclaert liet sien op eerden,
Dat een uyt hun sprack: Rabbi, 't is hier goet;
De werelt gants stellend' uyt sijn ghemoet,
Dan dat ghebercht had hy wel willen nemen
Hem t' een woonplaets, om daer altijdt te hemenGa naar voetnoot1.
Wat vreucht, wat lust geniet de vrome schaer,
Die aenschijn aen aenschijn aenschout eenpaer
| |
[pagina 23]
| |
Nu (onverscrict, van 't vleys swacheyt ontslagen)
Dat aenschijn, dat met lust oyt d' engels sagen.
Hoe wonderlijck de saligh' al nu zijn,
Verwondert van hun eyghen seltsaem schijn,
So seer verclaert te sien hun eerdtsche lijven,
En van soo snel en licht nu heen te drijven,
(Als vlammen door de stoppels) onbeswaert.
Hoe diep, hoe leegh, als sy sien nederwaert,
Sien sy daer nu, als asschen onder voeten,
De godloos' al vertreden liggen wroeten,
In afgronts poel grousaem, die altijd smoockt,
Seer wijt van daer, en altijt vlamt en roockt.
Ja, 't schijnt sy sien noch onder hun van verren
De plaetsen, daer voorheen ooc stonden sterren.
Elc hem verblijt van t' hebben so hoogh lot,
Als engel, ja te zijn als Godt, als Godt.
Nochtans wel schijnt d'een boven d'ander heerlijc
Verclaert te zijn, bysonder die daer leerlijck
Al wesen veel tot der gherectigheyt:
In son, en maen, en sterren onderscheyt
Van claerheyt was: soo gingt toe in 'tverrijsen.
Gelijck men mocht ook onderscheyt bewijsen
Van slaghen in 't verdoemlijck fel bezeer.
..............
Maer wat schoon stadt! hoe blincket hier te mael
Van dier ghesteent', fijn gout en claer cristael;
Doch gheen eerdtsch goet, maer oprecht gheest en waerheyt.
God self en 't Lam versiert het al met claerheyt.
Des blincken die rechtveerdigh' oock, ghelijk
Nieu sonnen claer, hier in hun sVaders rijck.
Daer hoeft geen son, noch maen, noch keêrs of lampen.
Wat seeghspel schoon beloont hier 't sege-campen!
Bestreden sy den mensch, dats vleesch en bloet?
Neen, maer verheert sy hebben hun ghemoet.
Dit blijct hier meer als t'overwinnen steden.
Sy hebben al ghedoot hun eerdtsche leden,
'T quaet sy door 't goet verwonnen onghestoort.
Hun rustingh was g'loof, liefd', hoop en Gods woort.
Hun hoofdvyant leeumoedich was den boosen,
Die altijt ginck rontom om hun verloosen:
| |
[pagina 24]
| |
De werelt oock hun aendeed' al veel strijt;
'T Verradich vleys oock met zyn lust altijt
Socht smeeckigh, socht vrientschijnich hen vernielen,
Met 't sondenpriem te moorden stil hun zielen:
Maer door de cracht van boven af ontfaen,
Zijn zy dit noch te boven al geghaen.
De doot is oock hun onder voet ghevallen,
Als fel vyant, verwonnen lest van allen.
En wisten sy te houden sulck een maet
Van versen schoon en tijdtlijck levenstaet,
In 't oudt hebreeus, met singhen, lof en spelen,
Hoe moghen sy nu, met verclaerde kelen,
Dan singhen lof en prijs met grooter jonst,
Ter eeren 't Lam, met min verstant en const,
Om dat, 't als helt, heeft den seegh alder seghen
So crachtich door sijn dierbaer bloet vercreghen.
Driemael na een sy: heylich! singhen, ja!
Als voor een stockGa naar voetnoot1, end' oock Haleluia
Verhalen sy, en segghen al volheerdich:
'T lam, dat gedoodt was, is te nemen weerdich
Cracht, rijcdom oock, ja, wijsheyt eenich wijs,
Seer sterck ghewelt, ja eer, oock lof en prijs.
Door hem zijn wy tot coninghs al bedeghen.
'T verwinnen wy door hem ooc hebben creghen:
Den vader zy door hem lof toegheseyt!
Haleluia, lof in der eeuwicheyt.
Men ziet uit den Olyfbergh, zegt Witsen Geysbeek, dat zyn dichttrant reeds beter en vloeijender is dan die van Coornhert, en van zyn eigen vroeger gedichten. Wy willen ook proeven van zyne ligtere poëzy mededeelen, en schryven eerst een brok af van een veldlied:
achitop.
Scheert af en weyd, ô schaepkens, sacht van aerd,
De kruyden groen, outgraeft 't veld ongespaert;
Bysonder soeckt de groente in der valeyen;
Mijdt bergen steyl: gy vinter niet te weyen.
| |
[pagina 25]
| |
adon.
't Hoogh woest gheberght sneedrichtigh is te kout.
Ick late staen goe kruyden, qualijck hout.
Ons gonnend selfs de wolck-doorkliefsche toppen
Van wilden pijn, met langhonnutte knoppen.
raguel.
Int lage dal den winter dwingelant
Queld minder nu ons arme schaepkens: want
Den vlieten snel dwinght hy met ijsche toomen.
Noordwindt onteert al d'alderswackste boomen.
achitop.
Klijf, palm, olijf, soetrokigen cypres
En vreesen niet, of wel met 't scherpste mes
De koude snijd, dat sy soude doen dalen
Hun groene hayr, en ruyghe hoofden kalen.
adon.
Wech zijn uyt 't veld de lente bloemkens schoon,
'T gezang uyt 't bosch, den acker mist sijn croon,
En d'armen swack des wijnstocx zijn ontladen;
Ja, d'aerde derft de schaduw van sijn bladen.
raguel.
Onlanghe duert hier yet in eenen staet.
'T en baet gesucht; alle eerdsche dingh vergaet.
Te zijn al blind moet d'eerde, eylaes, gedooghen,
Daer boven blinckt den hemel al vol ooghen.
achitop.
De doncker sonde en boosheyt 't aertsch aenschijn
Doen vuyl besmeurt, ja, cout en doncker zijn.
Nijdt, toorne, twist, uyt onverstand geresen,
Als couden mist doent hier al doncker wesen.
adon.
Maer 's hemels troon heeft schoon te wesen klaer,
Oorspronck des deughts en alles goets is daer.
De liefde self; een vuyr en licht waerachtigh,
God goedt alleen int suyver licht woonachtigh.
| |
[pagina 26]
| |
achitop.
Wie sal ons nu met sangh verdrijven vaeck?
Yet overhand te singen is vermaeck.
...............
raguel.
Ghy zijt dat licht, dat van begin aenstack
De lichten al, die d'aerde klaerheyt gheven,
Van boven an dat rond azurich dack.
Ghy blijft, als sy te valle al sullen sneven,
Als vijgen vroegh van stercken wint gedrevenGa naar voetnoot1.
Men veroorlove ons nog hier een vry vloeijend lied mede te deelen, zoo als er wezenlyk maer weinige onder zyne tallooze liederen zyn, zynde de zoogezeide tale Chanaäns daerin meermalen stroef en duister, ofschoon de bladkanten van Bybelaenhalingen zwart zien: Om niet te verliesen,
O mensch, uwen tijdt,
Siet hier te verkiesen
U meeste profijt;
En staet niet aen 't minste,
Als kinderen doen,
Die de meeste winste
Noch niet en bevroen.
Voor ghelt oft rijcdommen
Zijn haer lief en weerdt
En appels en blommen;
Maer wat elck begheert
'Tsal hem zijn ghegeven,
'Tzy goet ofte quaet;
Want siet, doot en leven,
O mensch, voor u staet.
| |
[pagina 27]
| |
Voor u zijn gheleghen
In dit aertsche dal
Twee diversche weghen:
D'een breedt, d'ander smal.
Vreucht is in den wijden,
Lustich ende schoon;
Maer naer dat verblijden
Is de doodt te loon.
Want dees ijdel vruchten
Van den aerdtschen boom
Sullen henen vluchten,
Ghelijck eenen droom.
Dat sy sullen spreken:
Waer is nu te mael
Den rijckdom gheweken
Met den pronck en prael.
Als na ander saken
Gods kinderen wijs
Verlanghen en haken
Naer hoogeren prijs,
En veel schoonder rijcke,
Sulck een croone, daer
Die aerdtsche van slijcke
Al by en zijn maerGa naar voetnoot1.
Van Mander sloeg ook de hand aen 't vertalen: hy koos hiertoe Homerus en Virgilius; doch niet met den zelfden goeden uitslag: de tael was nog niet genoeg doorkneed, om zich tot den heldentoon te verheffen, en gaf beter het naïeve der herderlyken levens terug. Van den Ilias bragt hy de XII eerste boecken over: het begin getuigt in der daed van geen groote verheffing, of goede versregeling: O Musa, zingt my nu den toorn schadig
Van den stouten Achilles, ongenadig,
| |
[pagina 28]
| |
Veroorsaeckend' een fel doodlijck dangier,
Waerdoor van menigen Griekschen princier
Ter helscher donckerheyd voeren zielen,
Wiens lijven op de Troysche velden vielen,
En liggend' onbegraven, wierden, eylaes!
Spijze der honden en der vogelen aes.
Doch heeft zyn mededinger Coornhert, hoe hoog boven hem door De Vries gesteld, niet veel meer om 't lyf, wanneer hy, min zuiver dan de Meulebekenaer, in de Odissea, nog gebruik makende van 't voorschrift, dat Castelein, die excellent poëet moderne, gegeven had, 't Is al vaers van vyf tot twintich toe, aldus schreef: Dicteert my, o Musa, een man vol listicheden,
Die lange doolde, als hy Troyen had verdestrueert,
Oock veel luyder zeeden sach met landen en steden,
Ende grooten druck ter zee in zijn hert heeft gheleden,
Besorgende hem met zijn volck, nu thuyswaerts gekeert:
Want sy daer al (om haer dwaesheyt) bleven met qualen.
Sy hadden dossen van de hoochgaende sonne verteert,
Die hun de wedercoemst benam in haers ouders palen.
Haer ongheluck, o Calliope, wilt hier verhalenGa naar voetnoot1.
Veel gelukkiger was Karel in zyne vertaling der Herderszangen en Landgedichten des Mantuaenschen zangers. Men leze slechts den aenvang der Bucolica: - Al ligghend' hier sacht onder 't wijd' bevangh
Des buekentops, ghy, Tityr, 't boersch gesangh
Herspeelt al vast op 't pijpken dun van even.
Maer, lacy, wy de grensen nu begheven
Des vaderlands, van 't vaderlantsche g'hucht
En akkers soet, doen wy een droeve vlucht.
Du, Tityr, luy int schaeuw leert t' wijl int ronde
Den boschen dy naeschallen uyt den monde,
| |
[pagina 29]
| |
Dijn liefste schoon Amaryllis met lust.
- O Melibee, een Godt ded' ons dees rust:
Oock altijds hy maer mijnen Godt sal wesen.
Een lamken teer mijns koijen sal nae desen
Sijn altaer dicks met bloet bevochten: want,
Alsoo ghy siet, hy duldt aen elcken cant
Mijn ossen wijdt te dwalen int verspreyden,
En selfs oock my te spelen om vermeyden,
Wat ik slechts wil op 't boersche fluytken noch.
Vondel vertaelde mede dien herderszang tweemael: eens in dezelfde maet als deze, en eens in Alexandrynen. Zyn Herderskout tusschen Melibeus en Tityr luidt aldus: - Ghy, Tityr, leght en duickt vast, uitgestreckt
In 't groen, zoo dicht van beuckenloof bedeckt,
En tureluurt op uwe pijp, gesnede
Van wanckel riet, een veltliet, wel te vrede;
Maer wy, ocharm, verlaten lant en zant,
En vaders haert. Ghy mooght aen dezen kant
Uw Amaril, uw schoonste in schaduw eeren,
En bosch en galm uw minnewijzen leeren.
- O Melibees, een Godt heeft my geredt,
En dus gerust in vaders erf gezet.
Ick zal hem oock mijn leven lanck belijden
Voor mijnen Godt, en zijnen outer wijden
En sprengkelen met bloet van menigh lam,
Zoo zuiver als het uit myn schaepskoy quam;
Naerdien hy my, gelijckge ziet, mijn ossen
Dus weiden laet in beemden, en in bossen,
En spelen wat mijn hart begeert en lustGa naar voetnoot1.
Men luistere nu naer Vondels alexandrynen: - Gy, Tityr, leght en duickt gerust en zonder schroom
En speelt in schaduw van den breeden beuckeboom,
| |
[pagina 30]
| |
Op eenen dunnen halm, een veltliet, blijde en wacker:
Wy moeten 't vaderlant verlaeten, en den acker:
Wy moeten scheiden van ons vaders huis en hof.
Gy, Tityr, mooght, dus stil in lommer, vry den lof
Van goelijcke Amaril verheffen met een hallem,
Zoo dat er 't bosch naer luistre, en zoet op wedergallem.
- Een Godt, ô Melibé, verleende ons deze rust.
Ick zal hem eeuwigh oock voor mijnen Godt met lust
Aenbidden, menighmael een lam ten outer brengen
Uit onze koie, en met dat bloet zijn disch besprengen:
Want hy genadigh laet my hier, gelijck gy ziet,
Mijn ossen weiden, en op een gesneden riet
Al spelen wat my lust, en 't hart streelt met verblijden.
Wy bekennen gaerne, dat er meer dichterlyke zwier in deze vertalingen speelt, doch denken, dat over 't algemeen Van Manders vertaling minder in lengte vervloeit, en 't oorspronklyke nader blyft. Als men daerby in 't oog houdt, dat de proeve des laetstgenoemden reeds in 1597 verscheen, terwyl Vondels eerste vertaling slechts in 1649 het licht zag, dan zal men niet aerzelen Van Mander lof toe te kennen.
De vlytige man wilde nog een werk leveren, waertoe hem de twee zusterkunsten, die de wellust zyns levens uitmaekten, de hand zouden leenen: het zoude tot inleiding strekken van den tempel, dien hy aen den roem der Schilders van verschillende natien wilde optrekken: dit werk is een leerdicht over de Schilderkunst.
Over de maet van dit gedicht schreef hy het volgende: ‘Ick hadde, dit bestaende, geen recht verstandt van de fransche dichtmate, dan evenwel geen behaghen in onse ghemeen oude mancke wijse: ik segghe manck, om dat wy de reghelen niet op eenderley mate en gebruyckten; daerom volgde ik de langde van d'Italiaensche octaven, doch op onse wijze oversleghen,’ enz. | |
[pagina 31]
| |
Zie hier de 15de en 47ste strophen: Coorenhert, een poeet, neerstich van zeden,
Had in den mondt voor een spreeckwoort gemeynich,
Als hy eenighe sagh, die niet en deden
Dan hunnen tijd overdadich besteden:
Sy hebben te veel, wat ick heb te weynich,
Nochtans wy 's even veel hebben: pleynich
Meynende tijdt, die hy veelsins bestierich
Socht te winnen met vlijt, altijt tijtgierich.
De Dicht-const Rhetorika soet van treken,
Hoe lustich, aenvallijck, soekt te ontvluchten.
Doch self en heb ickse noyt veel besweken,
Maer 't heeft my nog uyt den weghe ghesteken
Van de schilderbane, dat is te duchten.
'T is wel een schoon bloeme, droeghe sy vruchten,
Soo dat sy brochte het meel in de keucken:
Dan mochte den sin haer 't hanteren jeucken.
Dan, het werk, dat Van Mander den meesten roem bezorgde, en verdiende, is het boek over de levens der Schilders. Vóór hem was er weinig in dit vak by de vroegere schryvers gedaen. Lampsonius alleen had er zich by ons mede bezig gehoudenGa naar voetnoot1 en men mag zeggen, dat wy aen Van Mander byna alles verschuldigd zyn wat wy omtrent de Nederlandsche Schilders weten, welke van 1366 tot 1604 bloeidenGa naar voetnoot2. By dit werk, dat, even als 't leerdicht op de Schilderkunst, in de achttiende eeuw in een nieuwerwetsch gewaed werd gestoken, is gemeenlyk de uitlegging op de Metamorphosen van Ovidius gevoegd, waerdoor, ter zelver tyde dat in Belgie de legenden bloeiden, de heidensche go- | |
[pagina 32]
| |
den en hunne mingevalletjes algemeen werden bekendGa naar voetnoot1. Met deze uitlegging van Ovidius deed Van Mander eene verklaring der heidensche beeldspraek vergezeld gaen, die niet min byval verwierf, en natuerlyk moest verwerven, in eene eeuw toen de Allegorie, met de zinnespelen in verband staende, de algemeene hulde der kunstenaren genoot. Ook werden die prozawerken ettelyke malen herdrukt, en een derzelve genoot de eer in het hoogduitsch vertaeld te wordenGa naar voetnoot2. Beide deze mythologische schriften werden voor 't Vade mecum der schilders aengezien: zy bevatten zeker zeer vele nuttige aenmerkingen; geleerdheid en spitsvondigheid stralen er overal in door: doch men weet dat in die tyden de critiek het veld der zinnebeeldige oudheid nog niet gezuiverd had. Wat de styl van zyne prozawerken betreft, wy bekennen met Siegenbeek, dat hy, schoon verdienstelyk voor het tydstip der vervaerdiging, eenigzins minder keurig is dan dien van Coornhert, van wien sommige schriften als een model van didactieken styl voorgesteld worden. Keeren wy tot den Schryver zelven weêr. In 1604 had hy zich naer Amsterdam gaen vestigen, en overleed er den 2den september 1606, in den ouderdom van 58 jaren; een talryk huisgezin nalatende. Dat Holland den vlytigen vlaming op zyne waerde wist te schatten, | |
[pagina 33]
| |
bewees 's mans begraving in de oude kerk zyner verblyfstad. Een groote sleep van kunstminnaren had zich by Karels vrienden en leerlingen aengesloten, onder welke laetsten men, behalve zyn zoon Karel, Nikolaes de Kemp en Frans Hals onderscheidde. En zoo werd hy, het hoofd met laurieren omkransd, plegtig ter ruste besteld! De Burchgrave, die bestendige laureaet by de eerste Rhetorykkampen onzer eeuw, toen zoetvloeijendheid van tael schier alleen in aenmerking kwam, zinspeelt op die vereerende omstandigheid: Wie wyd aan 't vaderland geen gift, geen' offerbloed
Op 't smookend kunstaltaer? herinner u Van Mander,
In Dicht-en Schilderkunst berucht, ja, even schrander;
Hy, die in eene vlek en licht en oorsprong nam,
Tot wat een' rang van roem zyn geest en wysheid kwam!
Stapt in het kabinet der Nederlandsche dichters,
Zoo talryk, zoo vervuld van Taal-en Dichtkunst-stichters;
Ziet in wat staatig kleed van geest en kunstwaardy
Van Halen hem verbeeld door kragt van poëzy.
Er straalt een godlyk licht uit zyn gezegend wezen;
De trekken van 't gelaat doen ons zyn grootheid lezen.
Het koopryk Amsterdam, dat zyne vlyt en geest
Gewikt had naar den eisch, ontbloot tot aen de keest,
Liet Mander na zyn dood, met kraakende eerlauwrieren,
Warsch van cipressenloof, den veegen schedel cieren.
Zoo wierd die letterheld, gekroond, in de aard geleid.
O weêrgalooze praal! een hulde, een plegtigheid,
Die Vondel, Hoogvliet, Zeeus, Antonides noch ander,
Hoe trotsch, zyn toegewyd: roemt, Belgen, op Van Mander:
Hy kaetst dien eedlen glans, zoo groot, zoo ongewoon,
Van uit het vraatig graf tot op uw gloriekroonGa naar voetnoot1.
Door zulken overdreven lof zou men de beste zaek benadeelen. Zeker bewyst de bekrooning na den dood, | |
[pagina 34]
| |
welke den Belg door Amsterdam werd toegebragt, hoe hoog hy in de achting zyner stadsgenooten was geklommen; doch werd Vondel met mindere plegtstatigheid ter aerde gebragt? hy, die door veertien dichters daer heen werd gedragen; voor welken begravingsdienst hun een zilveren gedenkpenning ter gedachtenis werd ter hand gesteld, vertoonende aen de eene zyde 's Dichters beeldtenis, en, aen de andere, eene zingende zwaen, met het zinryk byschrift: d'oudste en grootste poeetGa naar voetnoot1? In welk een achting Van Mander gebleven was, ook na het inslapen des zangers van Lucifer, getuige het gedicht door Antonides aen den laetsten toegewyd: Nu wacht hy eerst zijn loon in 't zalig zielenvelt,
Daer een doorluchte rey van dichtren hem verzelt.
Virgijl komt eerst, en voor al d'andere aengedrongen,
Om dat hy hem zoo kloek in 't duitsch heeft naegezongen...
Zijn tijtgenoten, hier vergaêrt aen allen kant,
Omhelzen hem, en elk reikt hem de rechter hant.
Men ziet 'er Spiegel weêr zyn' ouden vrient ontmoeten,
Met Roemer, en verheugt Van Mander hem begroeten,
Met Koster, Viktoryn, en die den naem verdooft
Der dichten zijner eeuw, den noit volprezen Hooft.
Waerlyk geen gemeen gezelschap, waerin hier onze Schilder en Dichter geplaetst wordt! Wat De Burchgrave betreft, de man, voor wien de poëzy eene mande met veêren was, schreef blootelyk Pars na, die met Karel Van Mander buitenspoorig hoog looptGa naar voetnoot2. Wy kunnen Pars niet afkeuren, als hy, in berymden prozastyl, zegt: Zie hem in oudheydskunde en haer afgodendom,
Altaergeheymenis, en priesterengebom,
| |
[pagina 35]
| |
Huyshouding, staet en kryg zoo door en door geslepen,
Als 't werelds wysheyd en het hoogeschool begrepen,
En 't zinnebeeldelyk tot zedelessen vond
Van Mander, zonder wien naekt, of in 't hembde, stond
Dat slag van rymers, die zy huldigen poëten,
Wanneer zy Goden of Godinnen kunnen sweeten.
Wanneer Pars echter zoo verre verdwaeld van 's mans Gulden Harp als op Davids toon gesnaerd te roemen, en de Pastorelen voorkomende in 't Broothuys als met den geest van 't eeuwig heyl bevrucht, en vooral, wanneer hy by het uittrompetten des lofs van den Olyfbergh, denzelven in eene aenteekening ‘een kleyn, dog my een goudboekje’ noemt, raekt hy het spoor geheel en al kwyt. En wat is het anders dan winderige loftuiting, wanneer deze onduidelyke rymer uitroept, met een zinspeling op Karels kenspreuk: Ga voort, myn digtlust, dit 's Van Manders Een is noodigh.
Roem 's mans godvrugtig rym. Gy kunt niet te overboodigh!
Ja, tart' vry, wie thans leeft, hoe groot, van welk een kragt,
Cieraedje, vinding, styl, en woordenmerg geagt,
Van Mander in zyn digt den jongsten aller dagen,
'K zwyg te overtreffen, hem gelyk te zyn, te wagen:
Want zelf de afkeerigheyd der rym-mode, in zyn tydt,
Aen elk behagelyk, en dien men nu versmyt,
Kan my zoo weynig in 's mans poëzy verhinderen,
Als 't zuyzen van den wind het orgelspel verminderen.
Haesten wy ons, ter vergoeding, het byschrift van den Aggrippyner op Karels beeldtenis mede te deelen, dat de jaerteekening van 1657 draegt: Men ziet den geest van ouden Karel zweven
In deze prent, maer levender in 't werk
Van 't Schilderboek, waer in de Schilders leven
Na hunnen tyd. Zyn pen in 't worstelperk
| |
[pagina 36]
| |
Der Schilderkonst de leerbre jeugt leert stryen
En worstelen, op 't voorbeeld van natuer,
En haer ontvouwt den zin der schilderyen
Van Nazoos dicht, dat Jovis blixemvuer
Braveert met zyn gestaltewisselingen,
Zoo goddelyk en konstiglyk verknogt,
Als Mander haer ontknoopte, en op dat zingen
D'orakels van dien held te voorschyn brogt.
Wat eischt dit beelt? Geen gout, nog puikjuweelen;
Een Schilderskroon van d'edelste penceelenGa naar voetnoot1.
Ook schreef Daniel Heinsius op hem: Carolus audacis naturae invadere regna
Ausus, opusque Deae totius arte sequi,
Sic quoque nunc superest, propria redivivus in arte,
Postque obitum numquam quo moriatur habet.
Dat is: Van Mander dorst het ryk der schepping binnenstreven,
En spiegelde op 't paneel, met stoute hand, die weêr;
Ook mogt hy in zyn kunst zich zelven overleven:
Zyn lichaem stortte in 't graf, zyn naem sterft nimmermeer.
Zie hier de opgave der werken van Van Mander: 1o Het schilderboeck, behelsende het leven der antijcke schilders, mitsgaders dat der moderne Italiaensche, Nederlandsche en Hoogduitsche. Haerlem 1604, 2 deelen in-4o. En Amst., Wachter, 1618, 3 deeltjes in 1 vol. Voorafgegaen van een leerdicht, onder den titel van: Den grondt der edel vry Schilderconst, waer haer ghestalt, aerdt en wesen, de leerlustige jeught in verscheyden deelen in rymdicht wort voorgedraghen. In 1702 verscheen te Leeuwaerde: Den leermeester | |
[pagina 37]
| |
der Schilderkonst, in rym gestelt door K. Van Mander, weder aen 't ligt gegeven, en ontrymt door W. De Geest (in-12o). Er werd ook eene verjoogde volledige uitgave van het Schilderboek in 't licht gegeven door J. De Jongh, Amst., 1764, 2 deelen in-8o, met pl. 2 Uutlegghingh op den metamorphosis Pub. Ovidii Nasonis, seer dienstich den schilders, dichters en constminders. Haarlem 1604. 3 Uutbeeldinge der figueren, waerin te sien is hoe d'heydenen hun goden uytghebeeldt, en onderscheyden hebben, hoe d'Egyptsche yet beteyckenden met dieren oft anders, en eenighe meeninghen te kennen gaven, met noch meer omstandigheden. Alcmaer 1604. 4 De XII eerste boeken van den Ilias. Ao 1611. 5 Bucolica en Georgica, d.i. Ossenstal en landwerck van Pub. Virg. Maronis. Haerlem 1597. In-18o met fig. 6 Olyfbergh, ofte poëma van den laetsten dagh. Haerlem 1609, in-8o. 7 Dat hooghe liedt Salomo, met noch andere gheestelycke liedekens. Haerlem 1595, in-32. Welke liederen versmolten zyn geweest in: 8 De Gulden Harpe, innehoudende alle gheestelyke liedekens die by C. Van Mander ghemaeckt syn. Amsterdam 1626. - Haarlem 1627. - Rott. 1640. 9 Bethlehem, d.i. 't Broothuys, inhoudende den kersnacht [schriftuerlyke herderskouten], en de klaeglieden Jeremie. Haerlem 1627, in-18o. 10 Dina, het eenigste zyner spelen, dat gedrukt schynt, maer dat wy nergens ontmoet hebben, zoo min als de volgende nagelaten werken, die Foppens hem toeschryftGa naar voetnoot1: | |
[pagina 38]
| |
11 De herkomste, de vernieling en de wederopkomste der stadt van Amsterdam. 12 Twee beelden van Haerlem. 13 De nieuwe wereld, ofte beschryving van West-Indiën. Eindelyk komen er van hem nog eenige stukjes voor, buiten den aengehaelden strydt tegen Onverstandt en Boereklacht, in den Nederduitschen Helicon, als: De Kerck der deught, eene allegorie, aen zyn vriend, den dichter en schilder Ketel, van wien hy verscheiden verzen in 't Schilderboeck aenhaelt. Verhael van 't leven des menschen, afsterven ende ghevolgh. Rechtvoorstanders troost. Bruiloftliedt aen Th. SchreveliusGa naar voetnoot1. Alle kenbaer aen 's mans bybelsche zinspreuk: Een is noodigh. Zyn anagramma, aen het slot van dit boek voorkomende, was: Elck man rader. Van Manders vrienden, die volgens de gewoonte des tyds zyne werken met rymende approbatien voorzien hadden, bleven ook na zyn dood niet in gebreke van hem te vergoden. Er verscheen drie jaren na zyn overlyden een boekje van Epitaphien op hem, Leyden 1609 (61 blz.), vry onbeduidend, doch te meer opgezocht, wegens zeldzaemheid, na mate het minder gelezen wordt. Wy onthouden ons daervan iets by te brengen, ter uitzondering van een grieksch vers, dat er in voorkomt, van den volgenden inhoud: ‘Staekt uwe gezangen, o negen dochteren van den Oppergod Jupiter; die gezangen waermede gy steeds de vreugd der hemelbruiloften pleegt te verheffen. Zingt een klaeglied by uw heiligen vloed, als toen | |
[pagina 39]
| |
Orpheus door dolzinnige handen verscheurd werd, en Apelles zyn vaderland weenend begaf. Uw Phebus, wiens stralen te voren den aerdbodem en uwe luchtige dansen overglanste, heeft u zyn vlammend hoofd onttogen. Hy heeft het lieve licht uitgedoofd, en de zoete zangen weggenomen, na hy de starrenwooning is ingetrokken. Daer verblydt hy Jupiter, en de andere goden: hy verhaelt hun de knnstwerken der oude Schilders, zingt hun de liederen der wyze poëten voor, en wordt teeder bemind van allen, die met Jupiter zalig leven. Wydt hem dus de toonen, waermede men schrandere mannen behoort te verheerlyken. En op myne woorden antwoorden de negen dochteren van den oppergod Jupiter: De lidmaten van Karel, dien de stervelingen Van Mander noemen, liggen in een klein graf: hy was onze Phebus, en veelwetende Apelles: Phebus was hy door zynen geest, en, met de handen, de Coosche Apelles. Alleen zyn lichaem is, zonder de ziel, in 't graf geleid: deze is 't blanke huis der onsterfelyke goden ingestapt.’ 's Mans portret komt voor in 't Schilderboeck van 1618, aet. 56. Nicola. Lastman sculp., en in de Gulden Harp, Haerlem 1627. En hiermede meenen wy genoeg gezeid te hebben, om Karel Van Mander, als schryver en als dichter, naer waerde te leeren schatten: vernuft kan men hem niet ontzeggen zoomin als werkzaemheid. Zyn wy jegens den man niet ondankbaer, die zoo yverig voor den roem zyner kunstgenooten zorgde, dat hy zelf gevoelde hoe zeer de pen zyn penseel benadeelde, ten minste aen banden leidde. Immers zagen wy reeds, dat hy den leerling der edel conste van Schilderen aenmaent ‘Rhetorica, soet van treken, hoe lustich, aen- | |
[pagina 40]
| |
vallijck’ te ontvluchten; ook zyn leven der Nederlandsche Schilderen sluit hy met de woorden: ‘Ick bedencke, dat het haest tijt soude wesen, als ick van anderen hebbe gheschreven, hoe sy geschildert hebben, dat ick my tot de pinceelen keerde, om al proevende te ondervinden, of ick oock yet goeds con maken. Hetwelck niet ongheraden wesende, ick de const te ghevalle, nu dan nederlegghe mijn vermoyde pen, die ick doch de Schilder-const en al haer edel oeffenaers ter eeren, oock de schilderjeught tot leeringe, verweckinge, ende vermaecklijcheyt dus veel gebruyckt, en met veel tijdt en moeyte, tot myn niet geringhe schade, oft nadeel versleten hebbe: doch lust heeft my doen aenvanghen, volherden en voleynden.’ Thans, dat West-Vlaenderen het voorbeeld wil geven aen de andere gewesten van Belgie, om de wieg onzer roemryke mannen door een gedenkteeken te huldigen, zal Karel Van Mander zeker niet vergeten worden: als schilder is hy met roem bekend; als geleerde, die in de moedertael uitsluitend schreef, verdient hy byzondere onderscheiding; en dat hy ook als dichter, in die dagen der pas ontwakende poëzy binnen Holland, mogt optreden, meenen wy bewezen te hebben. En zoo zy dan den werkzamen, den verdienstelyken man, hoe spade ook, volle regt bewezen!
Pr. VAN DUYSE. |
|