Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 3

[p. 291]

Verslag van den heer professor Bormans, secretaris-rapporteur der commissie.
Uittreksel wegens de tiende verhandeling, ingezonden door den heer P.V.D.
Tweede hoofdstuk.

§ I. Over sommige twee- en drieklanken.

De heer V.D. vindt dat de Hollanders ‘de vokalen wel eens eenigzins slepender uitspreken’ dan wy, hetgene hy in 't woord dauw, by hen in 't lezen daeuw meent opgemerkt te hebben. De Vlamingen zeggen daë met eene zeer doffe e; ‘De Duitschers hebben thau, en Kiliaen, die het woord dauw, dauwe stelt, voegt er by: germ. dawe, dow (dit is Limburgsch), angl. dewe.’ Ook Weiland, die dauw schryft, gewaegt, om ze af te keuren, van de uitspraek douw. ‘Wy zouden dus, zegt de heer V.D., de au in dit woord, en in de eensluidende flauw, nauwlijks, enz., den voorkeur geven.’

Ik ook zoo, Myne Heeren, om dat inderdaed onze uitspraek dauw en niet daeuw is, en dat de ouden doorgaens zoo schreven, als in Ferguut, v^s 1190:

Die lippen roet, den mont nauwe,
Vele soeter dan enech dauwe;

[p. 292]

en soms nog daerby de u of de w uitlieten, wat, den aerd dier twee letterteekens wel ingezien, en verondersteld dat zy dusdanige woorden uitspraken gelyk wy, minder nauwkeurig was. Zonder u, verloor men den tweeklank, en bleef er slechts de zuivere aklank over, da-w', of beter daew; zonder w had men dau, met open' mond en gespannen lippen, terwyl by ons de lipletter op het eind zeer voelbaer is. Zy die de w na de u als overtollig beschouwen, en dit doet men algemeen, hebben zich door het gebruik, van de w in plaets der verdubbelde u te stellen, dat in vele handschriften en oude drukken heerscht, laten in doling brengen, en de lipkonsonant voor eene verlengde vokael genomen. Dit is even zoo verkeerd, als wanneer ik zeggen zou, dat de v, die insgelyks in eene menigte van oude opschriften en boeken overal de plaets van de u vervangt, ook daer nog eene u blyft zyn, waer ze openbaerlyk als konsonant gebezigd is. Die de stelsels begeert te kennen, welke aengaende de spelling met u of v in 't latyn voorgedragen zyn geworden, leze onder anderen Heineccius in zyne Fundamenta styli cultioris; voor ons is het genoeg te doen aenmerken, dat het latynsche vt voor ut, met onze oude schryfwyze wt voor uut volkomen gelyk staet. Daer was zelfs voor dit laetste gebruik nog eene byzondere reden; eene w was gemakkelyker te schryven en bekleedde minder plaets dan twee uën. Daer was ook minder gevaer van verdoling; want de v werd ook zeer dikwyls door de u verbeeld, ueel voor veel, duuel voor duvel, nu duivel. Men moet dus onderscheiden, en zich wel wachten van het zelfde teeken overal voor eene en de zelfde letter te houden. Wanneer de w in plaets van de verlengde u gesteld wordt, geschiedt dit immer in het begin der lettergreep, en dan kan er geene andere vokael bykomen; buiten dat geval is en kan dezelve nooyt iets anders dan eene konsonant

[p. 293]

zyn. Daer is dus niets overbodigs in dauw, zoo lang men niet betoogd heeft, dat het woord zonder tusschenkomst der lippen of zonder tweeklank moet uitgesproken worden; wat gewis niemand zal ondernemen.

Eene derde reden waerom wy dauw zonder verlenging der a verkiezelyker achten, is, dat au, als tweeklank, reeds lang en lang genoeg, en, zelfs volgens Bilderdijk, aengenamer dan aau(w) is, en dat het meer aenhouden op de a, van den nadruk, en niet van den spelregel, afhangt. Wy voegen er eindelyk nog by, dat aau of aeu geen tweeklank meer is, en geen drieklank zyn kan. Hoe kan het een drieklank heeten, indien aa of ae slechts de verlengde a is, en hoe is het mogelyk dat de verlengde a met de u tot een tweeklank ineen smelte? Indien men dat drietal van letters behouden wil, wordt het noodig een nieuwen naem uit te denken, en, daer men ons reeds den bletenden klank geschonken heeft, mag men voorstellen dezen den maeuwenden te noemen.

Iets anders is het wanneer de heer V.D. insgelyks den zoo gezegden drieklank ooi tot oi inkorten wil, en ‘naer den aerd der oude tael, tot een tweeklank brengen, gelijk hem dan ook Kiliaen bestendig stelt.’ Hier in kunnen wy hem niet bystemmen, noch die spelling aenraden. Dat onze o tweederlei is, zacht- of scherplang, weten allen. Dat de scherplange o, ook wanneer dezelve de lettergreep sluit, dubbel geschreven wordt, niet als lang, maer als scherp, weten allen niet, maer wy zullen het later bewyzen, en durven het van nu af reeds als bewezen vooronderstellen. De o dan, wanneer zy scherp is, wordt altyd verdubbeld, zelfs waer zy, alleenelyk lang zynde, slechts enkel staen zou; by voorbeeld, in droogen, twee oën, in bedrogen, eene o. Nemen wy nu het woord plooyen, dat de heer V.D. ploien schryft,

[p. 294]

dan zien wy dadelyk dat deze laetste schryfwyze de natuerlyke scherpheid der o miskent.

De heer V.D. doet ons nogtans met veel regt aenmerken, dat by Kiliaen, die koe en koeye, stroo en stroye, vloo en vloye enz. schryft, de j of y (hy moest alleen deze laetste noemen) eene tusschengeschrevehe letter is, ter verbinding der slotletter e; jammer maer, dat hy uit die aenmerking geen voordeel heeft weten te trekken, noch derzelver tegenstrydigheid met zyn stelsel gevoeld heeft. Trouwens, wat volgt er uit? Dat de yklank tot de vorige lettergreep niet oorspronklyk behoort, en dat er dus niet meer reden is om stroo in strooyen met eene o te schryven, dan wanneer stroo als zelfstandig naemwoord alleen staet. In de oude verwante talen is die y soms w, soms d, soms j, waer dikwyls nog eene w voor komt. Daer is dus mede noch drie- noch tweeklank in plooyen, en onze spraekkunsten mogen eindelyk ophouden hier in ons gehoor, dat al lang die waerheid gevoeld had¹, tegen te spreken. De scherplange oklank blyft daer zuiver en onvermengd.

Vraegt men nu wat wy met plooy, strooy, plooyt enz. doen zullen, en of dit twee of drieklanken zyn, dan antwoorden wy, eerst vooral, dat hier zoo min als in strooyen, plooyen, de y oorspronklyk, noch zelfs een klinker is, en dit zal wel de reden zyn, waerom, in die gewaende twee- of drieklanken, al de beste hss. niet de

1 ‘Op gelijke wyze, zegt Bilderdijk, Spraakl. bl. 30, ontstaan er drieklanken, door samensmelting van een tweeklank met een derde vokaal, als b.v. in oei, en ieu; doch in dit geval neemt de laatste dier vokaal eenigzins de kracht van een konzonant aan!’ Eene vokael die de kracht van eene konzonant aenneemt, zal wel in geene tael ter wereld bestaen. Waerom haer niet rond uit eene konsonant geheeten? De aengewezen bladzyde van dien schryver, en de daer op volgende, verdienen in haer geheel gelezen te worden.

[p. 295]

kleine i, maer de y stellen. In het uitspreken van ooy, moet de tong, om van oo tot y over te gaen, van het midden des monds, waer dezelve by den ooklank hangend was, neêrgebogen de tanden komen drukken. Het zyn dus twee op elkander volgende, maer geens zins twee vermengde of ineen smeltende klanken; vervolgens is er geen tweeklank; en wat men dan nog hoort, is geene i, maer y (je) met de doffe e. Deze e werd eertyds, gelyk bekend is, en wy boven uit Kiliaen nog zagen, ook geschreven; en toen men dezelve onderdrukt heeft, is de y, door een misbruik, dat wel door den tyd gewettigd, maer nogtans niet tot wet geworden is (men denke slechts aen stroo, vloo, enz.), staen gebleven; waerin men eene verdere proef van haren aerd, als medeklinker, zien mag. Dit geldt eveneens voor plooyt, dat is, plooyet, enz., hoe zonderling ook aldaer de y, als medeklinker, voor de t behouden zy. Maer bidt, wordt, besteedt, enz. bieden een dergelyk geval aen.

Al wat wy hier van de scherplange oo gezeid hebben dient ook voor de scherplange ee, in leeuw, sneeuw, enz., welke, voor zoo veel zy scherp is, insgelyks moet verdubbeld worden, en even zoo min als de oo met eenen volgenden klinker kan ineen smelten. Maer nu biedt zich hier eene moeyelykheid aen. Wat dan met de u in dergelyke woorden gedaen, dewyl het toch niet mogelyk is dezelve anders dan met de ee uit te spreken? of zal men, met velen, leeuw, enz., als in twee sylben verdeelen en lee-uw zeggen? Die uitspraek bewyst niets dan hoe ongemakkelyk het is ee met u, in eene uitademing, te verbinden. Wat meer is, de ondervinding daervan laet niet toe, dat wy ons met eene uitlegging behelpen, welke ons anders zins, door de vergelyking van onze oo en ee met de aen dezelve beantwoordende grieksche letters, aengeboden wordt. Men weet, dat de Grieken ook twee-

[p. 296]

derlei e en o hadden, en wy zullen op eene andere plaets aentoonen dat deze zoo wel als de onze, niet slechts van lengte, maer ook van scherpheid verschilden, en dat het een misverstand is, van η en ω enkelyk voor eene lange ε en o aen te zien. By de Grieken dan is niets zoo gemeen als de tweeklanken ει en οι; maer nimmer zal men er ηι of ωι ontmoeten. Moest de eerste vokael van ει of οι in hare scherpe veranderd worden, dan werd de ι niet achter, maer onder dezelve geplaetst, om aen te duiden dat ze, sedert of reeds vóór de invoering der twee nieuwe letterteekens, niet meer uitgesproken werd. In plaets van ηι en ωι schreef men dus η en ω.

Daer nu tot dus verre het Grieksch met ons Nederduitsch volkomen overeenstemt (want wy hebben bewezen dat onze tael ook geen ooi kent, en eei is my, zelfs als schryffout, nooyt voorgekomen), en daer, van den anderen kant, in dat zelfde Grieksch, de η zich zeer gewoonelyk met de υ laet verbinden (niet zoo de ω, hetgene deze al wederom met onze oo gemeen heeft), zou men vermoeden dat, ook by ons, de scherpe ee met de u zamensmelten kan; en waer dit zoo, dan zou de hedendaegsche spelling van leeuw even zoo regelmatig zyn als die van dauw, waervan wy boven gehandeld hebben. Maer, het zy dat de Grieken hunne η of υ anders uitspraken dan wy onze ee en onze u, het zy er in derzelver vermenging iets anders omging, dan wanneer wy ze te gelyk willen uitbrengen; het is gewis dat eeu in onzen mond, zonder verzachting van de ee, voor geen volmaekten tweeklank kan gehouden worden.

Dit was, mogelyk, wel de reden waerom de ouden leuw, sneuw, enz. met ééne e spelden. Nog gewoonelyker echter schreven zy dit laetste woord, met uitlating der u, snee, gelyk nog hedendaegs de duitschers schnee hebben. Doch de lipspirant, indien wy zoo de w noe-

[p. 297]

men mogen, bestond reeds in het gothisch snáivs (van het latynsche nix, nivis wil ik niet spreken), en in het oud-hoogduitsch wyst de o, in sneeo, op den zelfden lippenklank terug, terwyl men daer tevens uitdrukkelyk den in het gothisch voor ons meer verscholenen schermen eeklank wedervindt. Het zelfde kan men aenmerken in 't goth. sáivs, oudhd. seeo, by ons zee, dat zyne w slechts nog in den naem van Zeeuw (Zeelander) bewaerd heeft.

Het schynt dus niet geoorloofd de ee in dusdanige woorden voor de u te verzachten, maer men zal veel beter de u zelve voor dit mael als overtollig beschouwen. Het is als of men, voor ploo-yen, plooi-yen, of, op zyn Siegenbeeks, plooi-jen schreef. Want de w en de y hebben beide, uit hare natuer, eenen voorklank, de eene van u, de andere van i, en staen overigens met elkander volkomen gelyk, als in naem, in kracht en in gebruik, voor min oplettenden, iets onbestemds tusschen klinker en medeklinker verbeeldende; waer uit al het wankelen in de spelling omtrent deze letters ontstaen is. Maer het is nu eens zoo by allen aengenomen, en meer wordt er niet vereischt om de u in hare, hoezeer ook spraekkundig betwistbare, bezitting te handhaven.

In nieuw en hieuw, van houwen, over welke gelukkiglyk, zoo als de heer V.D. het zegt, ook geen twist valt, en waer van het eerste by de ouden nie, niew of nieu, en het ander veeltyds hief geschreven werd, kan men naer de zelfde beginsels voortgaen; hoewel in die woorden de twee eerste klinkers eene nieuwe moeyelyk. heid opleveren. Wat ie oudtyds was, is gemakkelyker te zeggen, dan wat het nu is. Oudtyds was het een tweeklank eo of iu, wat men nog wel ergens hoort, en waer van by de Duitschers lügen en trügen, en sommige dichterlyke vormen, als beugst, beugt, fleugst, fleugt, enz.

[p. 298]

van biegen, fliegen, enz. getuigen. Hedendaegs heeft het alleen nog de kracht van eene lange i. Maer lange i of tweeklank, het kan, in nieuw, hieuw, nooyt met de u in eenen klank zoo versmelten, dat het een drieklank heeten moge.

Van gloeyen, branden, waer over even zoo weinig twist is, moet de y wederom gelyk gesteld worden met die van strooyen; maer in gloeyen is oe een ware tweeklank, zoo wel als in gloed, en dus ook in koe, koey, koeyen, enz.

Omtrent aey, in kraey, enz. valt het zelfde te zeggen, dat wy aengaende alle andere woorden, die met ae geschreven worden, zeggen zouden. De ae is eene verlengde a, en staet op zich zelve, hoewel de Limburger kraî uitspreekt, op zyn fransch, bletend, en als een tweeklank. De y is ook alweêr hier, wat wy getoond hebben dat dezelve in strooy is. Daer uit volgt verder, dat het meervoud van kraey geens zins kraeyen, maer krayen zyn moet, gelyk men, van tael, talen heeft, en niet taelen. Ook vindt men het by de ouden niet anders geschreven, en ik meen niet, dat er in het hedendaegsch gebruik genoegzame eenparigheid heerscht, om deszelfs gezag tegen dat der ouden, tegen de analogie en de reden, te mogen inroepen.

Tot dus verre over de twee- en drieklanken. Wat i, ij of y in 't byzonder betreft, zullen wy onder een anderen paragraef uit een te zetten hebben.

§ VII. Over de y of ij.

Deze paragraef beslaet by den heer V.D. zeven bladzyden. Wy zullen al het onnoodige, en er is zulks veel, over het hoofd zien; doch zonder te durven beloven dat

[p. 299]

daerom onze aenmerkingen zich minder verre uitstrekken zullen. Zyn begin deelen wy u mede:

‘Er gelden drie stelzels (sic) nopens het gebruik dier letters. Eenigen gebruiken die allebei, doch volgens een vastgesteld onderscheid, zoo als in my en mijn. Anderen willen de y altijd als slotletter eener lettergreep aengewend zien; en een derde deel verlangt (dat) de algemeen gebruikte y de ij uit de spelling verbanne.’

Deze opnoeming is onvolledig. Wy hebben er het stelsel van Bilderdijk, dat van Huydecoper en Lelyveld, ook door jonkheer Blommaert gevolgd, en eindelyk het eigenlyke vlaemsche, dat in den heer Willems, zoo als de heer V.D. zegt, een' duchtigen verweerder gevonden heeft. Maer Siegenbeeks stelsel is er niet in begrepen, mogelyk om dat niet ligt iemand het vergeten kon.

‘Het eerste stelsel, zegt hy, is gegrond op den aerd der letter y, in de woorden waerin zy aengewend wordt, en op de regelmatige verdubbeling der i by de ouden.’ Hoe en op wat wyze? waer in bestaet die byzondere aerd der y? dat legt hy ons niet uit. Meer onderwaerts echter leest men: ‘de y is toch geen verlengde y (sic, door misstelling voor i?): de ouden schreven reeds vyer, nu vier.’ Dit is al iets; ik merk echter aen, dat die ouden op verre na de oudste niet zyn; en ten anderen, dat Bilderdijk (Spraakl., bladz. 37, waer hy zegt dat de ‘y, wat de figuur betreft, oorspronkelijk niets anders is dan een verlengde i.)’ ons leert, dat, in zyn tyd nog, Gooische en andere boeren kynd voor kind, enz. zeiden.

Een weinig lager voegt hy er, maer dit mael in den vollen zin van Bilderdijk (ibid. bl. 394), by: ‘Dat y geen dubbele i is, blijkt ook daer uit, dat onze ouden, toen zy bloey, prooy schreven, deze y de eenvoudige i vokael was, geen i met eene lange j daer achter.’

[p. 300]

Neen, y is geen ij, dat is gewis; maer dat y in bloey, prooy, ook niet eenvoudig de i-vokael is, meenen wy al van over lang bewezen te hebben. Wy houden staende dat, in ons Nederduitsch, de y van geen anderen aerd is dan de w, dat beide medeklinkers zyn, van welke de eerste by het veranderen van de uitspraek der lange i, en om den klank dien zy in het latyn en in het fransch had, zoowel als om zekere gelykheid van gedaente, soms met de ij, maer toch zeer zelden, verward is geworden; even zoo als die zelfde gelykheid, die ook tusschen de w en uu bestond, het gebruik van het latyn (v=u) en het gemak der afschryvers, de eerste wel eens voor de laetste hebben doen stellen.

Een weinig verder zegt de heer V.D. nog, dat de y ‘eene lange, edoch niet dan door zich zelfs lange, i is.’ Dus is, volgens hem, de y eene van natuer lange en niet eene verlengde vokael. Wy zeggen vokael, en niet i, om dat de y, gelyk men ze uitspreekt, niet meer eene i, dan eene e of eene a is; indien y de zesde vokael is, kan zy de derde niet zyn. Doch dit in het voorbygaen, zonder er op aen te willen houden. Op dezen aerd dan moet, gelyk hy zich in de boven aengehaelde regels uitdrukt, het eerste stelsel gegrond zyn. Zien wy welke de woorden zyn waerin zy, volgens dat stelsel, aengewend wordt. Hy geeft-ze ons op: ‘Het woordeken by, met de samengestelde voorby, byzonder, enz.; ook in de voornaemwoorden my, gy, hy, zy. Eindelijk de bastaerduitgang y.’

Het karakteristiek van de y is, dat ze uit haren aerd lang is; dus moet zy, in de woorden waer zy gebezigd wordt, wil dit gebruik op haren aerd gegrond, of maer slechts met denzelven overeenkomstig zyn, lang blyven. Is dit zoo? zyn by, my, hy, en de overige voornw. lang? Wy hebben hier alleen te vragen hoe de heer

[p. 301]

V.D. (Bilderdijk, Spraakl. blz. 66 en volgende wist niet wel hoe hy het daer mede had, maer haspelt zich er toch, volgens zyne gewoonte, met eenige klagten door.), hoe hy zelf, zeggen wy, er over denkt. Nu, hy zegt uitdrukkelyk dat ze kort zyn, en dit wel ter gelegenheid van de ij der Siegenbekianen, welke hy, als verlengde vokael, in die woordjes ongeschikt acht. ‘Door te beweren, zegt hy, dat de ij eene verlengde vokael was, bewerkte men, dat zy, in de woorden, waer men de y kort (!) moet uitspreken, als in gy, my, by, myn(?) byzonder, dikwyls (?), waerlyk (?), enz. eenen harden langen toon kreeg.’

Het komt my al meer en meer voor, MM. HH., dat de schryver van kort- en langheid geene juiste gedachte heeft, ten minste blykt uit deze regels, dat hy aen eene verlengde vokael, in de uitspraek, eene andere kracht toekent, dan aen eene lange; wat een groote misslag is. De verlenging is alleen voor het oog; eene verlengde vokael is niets anders dan eene vokael welke, omdat zy in de uitspraek, dat is van natuer, lang is, op zekere plaetsen waer zy anders zins ook kort voorkomt, ter waerschuwing voor alle verdoling, ook door zichtbare schryfteekens als lang verbeeld wordt. Daerom schryf ik het enkelvoud van talen, tael, en niet tal, zonder dat de verlengde a (ae) in tael, daer meer een harden langen toon door kryge, dan de enkelyk lange a in talen. Het eenige onderscheid is voor het oog.

Het eerste stelsel is dus geens zins op den aerd der y gegrond, en is veel eer daer mede strydig. De regelmatige verdubbeling van de i by de ouden vindt hier slechts eene negative toepassing. Hy wil zeggen dat, met y te stellen op het eind der lettergrepen, de dubbele ij van Siegenbeek aldaer vermyd en vervolgens de enkelvokaelspelling onderhouden wordt.

[p. 302]

Ik moet u hier, MM. HH,. naer de aenhaling van den heer V.D., het gevoelen van Bilderdijk zelven mededeelen. Onder deszelfs nagelaten Brieven vindt men er een' (D. III, 61) van den 19 febr. 1808, waer hy, na een enkel woord over de t voor de slotsylbe der diminutiva gezeid te hebben, aen Siegenbeek het volgende schryft: ‘Echter recht uit gezegd, tel ik daar niet zoo zeer op; doch het is eenmael zoo in al mijne gedrukte stukken gesteld, en dan geeft het aenstoot als men zich ongelijk is. Van alles (doch dit is juist niet veel) is mijn lastige onderscheiding van de y en ij, wel de moeielijkste, en die ik 't liefst varen liet, waar 't niet uit deze betrachting.’ Aen ons dan te zien of, en in hoe verre wy, gelyk Bilderdijk, door onze antecedenten gebonden zyn.

Het tweede stelsel, welk de heer V.D. ‘als vry gegrond,’ zich sterk genegen voelt om aen te nemen, en waer hy ook ‘by voorraed’ in zyne verhandeling gebruik van gemaekt heeft, verschilt, volgens ons inzien, van het voorgaende slechts daer in, dat het den regel, dien Bilderdijk op enkele woordjes toepaste, algemeen maekt. De inconvenienten blyven dus de zelfde. Of er van den anderen kant eenig gemak door gewonnen wordt, dan of by de uitbreiding van den regel ook de moeyelykheden vermeerderd worden, dit zou verder na te zien zyn.

Maer hoe bewyst de heer V.D. dat het ‘vry gegrond’ is? ‘Indien men aen den regel hecht, dat de verdubbeling der vokalen, in zulke beklemde sylben, op welke geen medeklinker stuit, onnoodig is: koomt het ook gegrond voor, van de verdubbelde i, in de geklemde eerste sylbe van blijven, b.v., onregelmatig te vinden.’ Dit volgt zeer wel, MM. HH.; maer wanneer hy er onmiddelyk by voegt: ‘en haer in zulke gevallen, door y, waertoe zy hier verloopen is, door de uitspraek van

[p. 303]

eenige Nederduitschers, te laten vervangen; de y is toch geene verlengde y(i?);’ dan heeft hy geene gevolgtrekking meer, maer dit laetste brengt zyne reden met zich mede, en staet, als argument, op zich zelf. De verlengde ij past niet; y is geene verlengde y (of i, dat is ij); dus y past, zal niemand aennemen. Op dien voet zou a en alle andere vokael ook passen.

De gansche kracht van zyn bewys steekt dan daerin, dat de i, door de uitspraek tot y verloopen is. Zien wy vervolgens eens wat daer van is, en om dit gemakkelyker te doen, gaen wy deelswyze voort. Is de i verloopen? Ja en neen; alle i, neen; sommige i, ja. Welke is dan verloopen? De lange, behalven in meestal de uitheemsche woorden, als Isaac, Mithras, Ibrahim en ons oude Isegrim, hoewel wy ijzen zeggen, en dat men reeds in den roman van Ferguut v. 1575, eiseliken leest:

Hen ware dat hadde vlederiken;
Die roke was swert en eiseliken,

waer de schryffout zelve (ei voor ij) van de oudheid van het verloop getuigt. Maer men weet dat de zamengestelde woorden en eigennamen het voorregt genieten van aen 't meestendeel der taelveranderingen te mogen weêrstaen. Heeft er ook by de korte i eenig verloop plaets gehad (wel te verstaen dat hier alleen het verloop tot dien klank gemeend wordt, welken wy nu aen ij of y toekennen)? In zeer weinige gevallen, MM. HH. heeft de korte i haren natuerlylen klank verloren; want by, gy, hy, enz. zyn dan alleen kort, wanneer ze proklitisch of enklitisch gebezigd worden; en dan, ik moet het wel zeggen, is er in de uitspraek geene i meer, maer iets tusschen e en i; en waer de uitspraek allerkortst is, eene zuivere, maer doffe e. Want dat de i, wanneer ze verzwakt, tot e, en deze wederom, wanneer ze versterkt

[p. 304]

wordt, tot i overgaet, kunnen, behalven de voornaemwoorden b.v. komtje? als ge wilt, gaen we, zyn ze daer? en andere woorden met by zamengesteld, als bezonder, bekans, bekomen, enz. allerbest onze oude HSS. getuigen, waer men dikwyls naest elkander in het rym wapijn, tekijn, wapine, tekine, en buiten het rym wapen, teken, wapene, enz. met e vinden zal. Dit strekt tevens tot bewys, dat in vele uitgangen de kwantiteit der vokael twyfelachtig was, en naer de behoefte van het vers veranderde. Daervan dat men dan eens vollec, moghelec, silveren, eigen, enz. dan weer vollike, moghelike, silverine, eigine, of vollijc, moghelijc, silverijn, eigijn, enz. aentreft.

Wy hebben reeds elders het woord kristallen of kristallijn vermeld, als nog by ons zyne dubbele kwantiteit bewaerd hebbende. In kristallene vaten is de adjectivale uitgang noodzakelyk kort; terwyl in kristallijne, by de ouden kristalline, vaten, de lengte der vokael onverkennelyk is, zoo wel als in venijn, waer de i alleen de lengte van de e in 't latynsche venenum terug geven kon. Een ander woord nog, dat wy behouden hebben, is woestijn, oudtyds woestine, het welk in Ferguut met wapine rymt, v^s 1048:

Maer ic name eer die wapine
Gherne waer ic in die woestine:

en waer de i niet minder lang is dan onze ij. Doch dit blykt genoegzaem uit de verlenging der vokael zelve wanneer zy de slot-e achterlieten, gelyk in de volgende twee regels uit den zelfden Roman v^s 1437:

Si stac (trac?) ane haer hemde sidijn
E .i. (d.i. een) pelse hermerijn.

Vroeger, echter toen de tael nog ruw was, en byzonder in de oudhoogduitsche overblyfsels, ontmoet men de i

[p. 305]

nog kort, waer zy later door de e verzacht werd. In den Rhythmus de S. Annone heeft men drie voorbeelden daer van in twee versen (104-5):

Manige bischof also herin (heerlyk)
Die dir ceichinhaftig waerin.

Doch dit gaet ons minder aen; ik voeg hier liever nog eenige voorbeelden by, die hoewel ook zeer oud, toch, gelyk het vorige, tot de X^de eeuw niet opklimmen, en ons tevens met de kwantiteit van de i, ook de uitspraek van de ij, in dergelyke uitgangen zullen doen kennen. Ik kies dezelve slechts in twee kleine gedichten, onlangs door jonkheer Blommaert achter de fragmenten van Maerlants Troyaenschen oorlog, met veel zorg en nauwkeurigheid uitgegeven. Het eerste is de Reis van S. Brandaen. Ik schryf de regels af volgens dat ze my, by het doorbladeren van 't boek, in het gezicht komen. Aldus v^s 355:

Eene pine wonderlijc.
Gheeste den mensche ghelijc.

V^s 464:

Herde sere wiselike,
Mijn here es soe rike.

Zoo ook v^s 536, waerlike, conincrike. V^s 677:

Doch was die gront guldijn
Daer dat gras soude sijn.

Het zelfde staet v^s 705. De uitspraek, die van de zuivere i, komt duidelyk uit v^s 712-13:

Daer was soe veel goeds in
Hen mochte niet beter sijn.

[p. 306]

Hoewel het rym nog altyd een weinig onnauwkeurig zy, zoo wel als v^s 1593-94:

(Die mure) waren alle kerstallijn
Daer was menich claer steen in.

Insgelyks v^s 1359: Eenen berch stalijn (van stael): diene worpen daer in.

Met sijn rymen v^s 790, vierijn; v^s 1112, tekijn (teeken); v^s 1811, swinijn:

Dine lelike oghen swinijn,
Waer moghestu comen sijn.

Waer ook lelike aen te merken is, als waerschynelyk kort, gelyk nog, met de i omtrent als e uitgesproken, by de Limburgers. V^s 1903, hondijn; v^s 2003, napkijn, verkleining van nap; en zoo ook 2009, enz.

Het ander stukje is de Borchgravinne van Vergi; daer uit teeken ik de volgende rymen aen: v^s 97 hondekijn: vrouwe sijn; en v^s 564-65, het aenmerkelykste van al:

Dat sine nemmeer en mochte sien
Ende sanc oec dit liedekijn⁽¹⁾.

Ook op mi, ghi, si (werkw.), bi enz. rymen aldaer eene menigte regels, als v^s 102: soe bleef hi: der vrouwen bi. V^s 134, op dat hi: bestaet en si. V^s 159, waer bi: tote mi. V^s 225, vrome si: heden mi. V^s 293, segt mi: no bi. V^s 433, verstaet mi: van Vergi. V^s 718, dat ghi: jeghen mi, enz. Waer niemand, meenen wy, beweren zal dat de i, al geschiedde dit enkelyk uit hoofde van den toon, niet lang zy.

(1) [Ten aenzien van dit rym geloof ik dat de heer Bormans niet opgemerkt heeft dat het woord liedekijn slaen kan op het derde daeropvolgende vers (568) herte mijn. Aenmerking van J.F.W.]

[p. 307]

Wy mogen dus in 't algemeen aennemen, dat de korte i, als zoodanig, tot den yklank niet verloopen is.

Gy zult reeds aengemerkt hebben, MM. HH., dat wy hier de uitspraek van de spelling onderscheiden; en dit dient ook zorgvuldig in acht genomen te worden. Het komt hier vooral op de uitspraek aen, welke, hoe vlugtig ook, by ons, gelukkiger wyze veel gemakkelyker te erkennen is, dan de spelling. Het letterteeken y is zeer oud by ons, maer de klank, dien wy er nu aen geven, is veel jonger en getuigt van duitschen invloed. Onder andere bewyzen daer van dunkt my naer de tael van het oostelyk gedeelte van ons land verwezen te kunnen worden, waer, behalven eenige vriesche klanken, vooral in de omstreek van St-Truiden, eene menigte van duitsche woorden en zelfs de duitsche Umlaut gehoord wordt; b.v. haus, maus, vaust, enz. voor huis, muis, vuist; in 't meervoud: hâus, mâus. Oog, verkleind, ôgske; kat, kâtje; boog, bôgske (beugske); boek, bûkske. In de werkwoorden: ich koom, djè komt, hè kûm, enz. imperf. ich kam, wè kamen of kammen, voor ik kwam, wy kwamen. In plaets van oud, koud, ât, kât, het duitsche alt, kalt, uitgesproken zonder l, gelyk by de Engelschen could, chalk, half. Men zal zich dus ook niet verwonderen dat nergens de y zuiverder klinkt, zelfs niet in den mond der Hollandsche schoolmeesters, en dat, voor zoo veel ik weet, het eenige oude handschrift, waer de spelling met y uitsluitend heerscht, van daer herkomstig is. Ik meen het Leven van Jesus, door Meijer uitgegeven, waer de ij slechts eenmael (en wie weet of niet door misstelling) in voorkomt, en waer syn, werk- en voornaemwoord en alle dergelyke nooyt anders dan met de y gespeld staen. Van den anderen kant nogtans schynt de aldaer even zoo regelmatig doorgevoerde spelling van mine, sine, pine, enz. te bewyzen, dat ten

[p. 308]

minste in dusdanige woorden de uitspraek nog altyd den iklank getrouw bleef. En 't was ook natuerlyk dat het verloop eerst met de afgekorte of op een' medeklinker eindigende sylben aenving, en dit wel voornamelyk vóór de n, die van al de medeklinkers, met de y de meeste verwantschap heeft; waer van zelfs kynt voor kind, enz. in het Brusselsch HS. van Reinaert. De helle i welke zich op het eind der lettergrepen vry uitbreidde, moest langer wederstaen, te meer daer hier geene schriftelyke verlenging van letter tot de verbastering der uitspraek mede hielp. Wil men zich dien overgang van den eenen klank tot den anderen nog duidelyker voorstellen, dan spreke men slechts miin of ziin zoo uit, dat er zich een flauwe eklank by mengele, en men zal trapswyze als van zelfs tot den yklank geleid worden. By de korte i, in zoo verre zy kort blyft, is dit onmogelyk.

Wat wy hier gezegd hebben geldt algemeen voor het zuidelyk en westelyk gedeelte van Limburg; maer hooger op, naer het noordoosten, wordt de iklank meer en meer heerschend, en strekt deze zich vervolgens uit over Maes- en Gelderland en Overyssel naer Vriesland en Groningen. In Zeeland en Westvlaenderen vinden wy hem weêr terug. Hy bepaelt dus, om zoo te zeggen, aen drie kanten de grenzen van de Dietsche tael. Aen den vierden kant en in 't midden heeft zich de yklank gevestigd. Omtrent wat tyd dezelve ontstaen is, durf ik, by gebrek van genoegzame oorkonden, niet onderzoeken, daer zulk eene navorsching ons misschien tot het tydstip van Karel den Grooten en eene hem toegeschrevene overplanting van Sassen in ons land, dat is, tot gissingen, zou terugvoeren. Dit is zeker, dat de yklank overal de zelfde niet is. In de eene streek is hy van den tweeklank ei nauwelyks of zelfs in 't geheel niet te onderscheiden. Elders heeft hy veel meer van de e of van de i. By den

[p. 309]

Brabander en den Oostvlaming mengelt er zich een zware aklank by, die soms allen anderen vokaelklank verdoofd.

Ziet daer wat den klank betreft, wanneer men hem op zich zelven beschouwt; het is een vreemd geluid, dat of wel door een duitschen stam, die midden in ons land zich neêrzette, by ons overgeplant werd en allengskens veld won, of wel een verloop van de i in onzen eigen mond, doch door eene grootere gemeenschap met Duitschland, in zekere gewesten meer dan in andere, uitgebreid en gevestigd. Het is dus in alle geval een geluid dat onzer tale oorspronklyk oneigen is.

Beschouwt men nu dien klank in betrek tot het letterteeken waer door men gewoon is den zelven te verbeelden, dan bevindt men dat dit letterteeken ook, van eenen anderen kant, door die bestemming, zyne oorspronklyke weerde of kracht verloren heeft. Het teeken y, het zy wy hetzelve van de Grieken of dat wy het van de Romeinen ontleend hebben, zal wel by ons, even als by deze laetsten, in 't begin alleen voor de grieksche woorden gediend, en den klank, welke hetzelve by de Grieken had, behouden hebben. In den Rhythmus op Lodewyk den Vromen komt het eenmael voor in 't woord Kyrrie, hetwelk, om in 't voorbygaen aen te merken, zamen met het volgende leison slecht genoeg gespeld is, om ons aen geenen Hucbald als afschryver van dien text in het HS. van St-Amand te laten denken. By Otfrid vindt men, wel is waer, in de nog bestaende HSS., die letter, behalven in Symon, Moyses, Syri, paradyse, enz., ook in sommige duitsche woorden, maer byna alleen voor de r, als yrougen, yrquicken, yrfullent, firspyrne, yrstuant, yrkanta, enz., doch niet bestendig, daer in die zelfde woorden een ander HS. en ook wel, op verschillige plaetsen, het zelfde, dikwyls de i heeft.

Het is niet te min zeker dat Otfrid in duitsche woor-

[p. 310]

den de y gebezigd heeft. Hy zelf zegt het uitdrukkelyk in zyne opdragt, maer tevens meenen wy uit zyne woorden te verstaen, dat hy aen dezelve slechts den uklank, welken zy by de Grieken en de Romeinen had, toekende. Hy drukt zich aldus uit: Hujus linguae (Theotiscae) barbaries..... in multis dictis scriptu est propter litterarum aut congeriem aut incognitam sonoritatem difficilis. Nam interdum tria UUU, ut puto, quaerit in sono, priores duo consonantes, ut mihi videtur, tertium vocali sono manente (Dit betreft, gelyk men ziet, onze w, en dient tot staving van het gene wy elders er van gezeid hebben). Interdum vero nec a, nec e, nec i, nec u vocalium sonos praecanere potui, ibi y graecum mihi videbatur adscribi. Et etiam hoc elementum lingua haec horrescit interdum, nulli se characteri (zoo moet wel voor chara Aeri gelezen worden) aliquotiens in quodam sono nisi difficile jungens. Dus was er volgens hem een geluid dat door geen der overige (latynsche) klinkers kon uitgedrukt worden; en dewyl hy hier toe de grieksche y geschikter vond, is het ongetwyfeld dat hy onzen zachten uklank gemeend heeft. Doch eene zaek is te bewonderen, namelyk dat, na de byzondere melding die hy van dat teeken in zyne opdragt maekt, zoo weinige sporen er van in zyn werk overgebleven zyn, dat men soms vyftig bladzyden doorloopt, zonder eene y te ontmoeten. In de angelsaxische stukken is dezelve gemeender en getuigt ze van den zelfden klank, als blykt uit de woorden mylen, molen, oudtyds mulen; thyrn, doren, Limburgsch deuen, meervoud van dôn; hyrn, horen, Limb. heuen, meervoud van hôn; beide in eene sylbe uit te spreken; skyldig, schuldig; cyn, kunne; lytel, luttel, enz.

Nogtans ging in den mond van die latyn spraken de y tot eene ware i over, en werd toen door min geleerden

[p. 311]

wel soms in echt latynsche woorden in plaets van de i geschreven. Zoo stond het sedert lang, toen dezelve als zoodanig in de fransche en in de dietsche boeken opgenomen werd. De Franschen, wil men, gingen ons hierin voor. Ik meen echter niet dat dit gebruik, behalven in vreemde woorden, zelfs by hen, ouder zy dan het eind der XIII^de eeuw. In 't Nederduitsch ken ik geen ouder voorbeeld dan het een weinig hooger genoemde Leven van Jesus, indien men voor vast houden durft dat de afschryver onzen yklank nog niet kende. By Willeram, Notger, Kero heb ik ze, voor zoo veel ik my herinner, nooyt aengetroffen. In alle geval is het onbetwistbaer, dat ze eerst op het laetst der XV^de en byzonder gedurende de XVI^de eeuw algemeen, of om juister te spreken, een waer misbruik geworden is.

Zien wy nu eene derde aenwending van dat letterteeken.

De y diende ook als letter van overgang of verbinding, als konsonant, en stond dus gelyk met de w, waer mede zy ook wel eens verwisseld werd. Hoey, by Kiliaen hoy en houw, germ. heuw, angl. heye. Zoo schreef men kaey (zekere vogel) en kauw, en de Limburger zegt nog strowen voor strooyen, en rouven, dat is ruwen, voor ruien. Geschrei en geschreeuw, schreien en schreeuwen verschillen slechts door 't gebruik, en wanneer men voor de laetst aengehaelde woorden by onze schryvers ruyen, geschrey en schreyen aentreft, dan getuigt de onnauwkeurigheid zelve van die spelling, dat zy den waren aerd der y erkenden. Men weet dat onze tweeklank ui in de oude dietsche tael niet bestond, die daer voor altyd u of uu stelde: huus, husen, voor huis, huizen; en dat insgelyks de tweeklank ei, wel niet zoo bestendig, maer toch in vele gevallen door ee vervangen werd. Zoo lang de oude spelling en uitspraek duerden, kon men in den regel, uit hoofde van de gaping die tusschen u en e van

[p. 312]

den eenen kant, en ee en e van den anderen kant plaets vindt, van ru en schree, die hier de echte wortels zyn, niet anders dan ru-yen en schree-yen of schre-yen maken. Wierden de u en de ee breeder uitgesproken, waertoe vooral de eerste gelegendheid gaf, dan kwam van ruw, anders rouw, ruwen of rouwen, en van schreeu, nu schreeuw, schreeuwen. Wat meer is, ik vermoed dat de overgang van u tot ui, die eerst op het laetste der XV^e eeuw (met uitzondering van lui en mogelyk nog een of twee andere woorden) vóór medeklinkers en op het eind der woorden zich begint te vertoonen, voornamelyk zynen oorsprong in dezen tusschenklank gehad heeft. Naer ei helde de tael al vry wat vroeger over. De reden daer van mag ons de Duitscher zeggen, wien deze tweeklank altyd meer eigen gebleven is.

Merkwaerdig intusschen is het dat van de vroegste tyden af tot in het begin der XVI^e eeuw al de beste handschriften de onnauwkeurigheid, die wy boven deden aenmerken, vermyd, en by eenen volgenden klinker altyd de gemelde tweeklanken, als zoodanig, onderhouden hebben, schryvende bestendig kruien, spreien, luien, reien, enz., en niet kruyen, spreyen, enz. gelyk zy mede immer rei, beiden, heilig stellen. Ons dunkens hangt dit vooral van den byzonderen aerd der letter i af, welke, van al de klinkers, met eene volgende e de minste gaping voortbrengt, en bovendien met eene voorgaende e of u allergemakkelykst versmelt. Het woord gaping, waer door men de moeyelykheid heeft willen te kennen geven, die men beproeft, wanneer men twee klinkers onmiddelyk op elkander in de uitspraek wil doen volgen, is zeer juist; en het kan dienen om de gevallen, waer de inlassing van eene overgangs-letter noodig wordt, te bepalen. Het is niet genoeg daer voor, dat twee klinkers de eene na den anderen uitgesproken wor-

[p. 313]

den; daer moet gaping zyn, en wel zulk eene gaping, dat de inschuiving, door de stelling der spraektuigen, gedurende den overgang, onvermydelyk worde. Waer dit geene plaets heeft, kan men derzelver ontberen, en dit is hetgene wy tusschen i en e meenen op te merken¹, en nog meer, wanneer die i, door versmelting met eene anderee of eene u die voorafgaet, deel van eenen tweeklank maekt. De proef daer van kan iedereen nemen met de onderscheidene klinkers en tweeklanken met elkander in verband te brengen en te vergelyken. Van den anderen kant bestond reeds, gelyk wy gezeid hebben, de tweeklank ei van over lang, en deszelfs zuivere en onvermengde vokaelklank stak altyd sterk af, zoo wel als die van ui, tegen de konsonantische uitgangen aey, oey en ooy. Het fyn gevoel onzer voorouders kon zich daer aen niet bedriegen.

In andere woorden stond de y gelyk met de d: vloeyen en vloeden, waervan vloeying en vloed, gloeyen en gloeden, broeyen en broeden, enz. Wat wy nu kruien, zeggen, was, vóór het algemeen invoeren van ui, kruden: Een man, zegt myn HS. van 't Passionael, in sente Peters des niewe martelaers legende, die Arcebus hiet en vijf jaer lam geweest had in al sijn lede, soe dat men moeste trecken ende cruden daer men hebben woude, quam te Melanen tot sinte Peter, en doe en sinte Peter gheseghent had, soe wert hi thant ghenesen. Met de y waer het cru-yen, met de w, cru-wen geweest. Van spa zyn spa-yen en spa-den, overeenstemmig met spaey en spade, gelykerwyze sta, staey en stade; vla, vlaey en vlade; van na, na-yen, genaeyt, naed; van dra, dra-yen, draey,

1 Vergelyk slechts ons oude vri-en, nu vry-en (niet vri-jen, en noch minder vry-jen), en de oneindige menigte der woorden waer, in alle talen, i vóór e gevonden wordt.

[p. 314]

draed, enz.; van spree, sprei, oneigen sprey, spre-yen, voor sprei-en; en spreede, spreiden, enz., bree, waervan onze brei, anders pap: breed, breeden, brei-en of met den ouden eeklank bree-yen, enz. Wel te verstaen nogtans, en eens voor al gezeid, dat hier zoo min als op een ander, de sylben snydend afgekapt en met geweld uit elkander gehouden mogen worden. In de uitspraek is er tusschen gloeyen en gloeijen geen verschil.

Met de g of, wat overeen uitkomt, dewyl alle eenen oorsprong hebben, met de k of de c en de h der oude, even als met de minder sterke maer felder aengeblazene h en ch der latere Duitschers, is het moeyelyker de y in juist de zelfde woorden verwisselend aen te wyzen, hoewel nayen, nagel, naken in het duitsche nahen; verder spuwen of spouwen (spui-en of spu-yen?), spuigen, gespogen, en het verwante spuiten; hoogd. speien, en speichel; nederd. spijen; angls, spiwan en spittan; als mede gloeyen, hoogd. glühen; eindelyk pa-yen, paeys, zoo wel met het latynsche pax en pacare, en met het spaensche pagar, als met het fransche paix, payer appaiser, tot eenen wortel behoorende, genoegzaem de analogie vast stellen. Wat zou het zyn zoo wy onverschillig alle vreemde woorden te hulp mogten roepen, en vooral indien wy daer by ook de verschillige volksdialekten wilden nagaen! Maer wy kunnen dit voor anderen overlaten, daer wy reeds boven, by den aenvang van dit hoofdstuk, over de y als medeklinker een woord gezeid hebben. Wy konden zelfs met veel minder volstaen, daer het om de gansche zaek uit te maken, genoeg was te toonen, ja slechts te verwittigen, dat de y om het even in welk woord, b.v. in loe-yen, de zelfde bestemming heeft als de w in het ander, als zyn zou brou-wen. Niet te min zullen wy, om alle verdere opwerping volstrekt onmogelyk te maken, een weinig later

[p. 315]

nog eenige andere aenmerkingen aenbieden. Werpen wy slechts eerst een oogslag op de reeds bekomene resultaten.

Dit was dan de derde aenwending van de y. Eerst werd zy gebezigd als u; daer na als i, en ten derden als medeklinker en overgangs-letter. Bleef het daerby zoo? Neen, MM. HH. Men heeft de vreemde als eene slavin behandeld en tot allen dienst gebruikt; zy heeft tot het huisgezin nooyt behoord; en toen eindelyk ook na de verbanning der lange i-vokael, dat vreemd geluid by ons verscheen, dat men als zesden klinker groette, heeft men haer dadelyk daer aen zoo veel als uitbesteed en verhuwd. Y werd (men vergeve my de tegenstrydigheid in de uitdrukking; het kan niet anders zyn, zy zit in de zaek zelve) zy werd dan de lange i met den ei-klank. Als zoodanig hebben haer al de vlaemsche scholen, in zekere gevallen ook de Bilderdijksche, erkend en aengenomen.

Na gezien te hebben wat de y eens was en gedeeltelyk nog is, zien wy wat ze zyn en blyven moet. In plaets van u of i kan de zelve by ons (uitgenomen, zoo men wil, de vreemde woorden), niet dienen. Daer blyft vervolgens alleen over, te onderzoeken of wy dezelve in de twee laetste gebruiken, dit is als konsonant van overgang en verbinding en als zesden klinker inhuldigen zullen. Dit brengt ons op het spoor, dat wy zoo even verlaten hebben, terug.

Deze vraeg is ten nauwste met eene andere verbonden, namelyk of en waertoe men de dubbele ij gebruiken zal, voor welke, zoo dikwyls de lange i-klank op eenen medeklinker sluit, eenstemmiglyk al onze oude handschriften pleiten. Waer men voor mijn, sijn, enz. min, sin, of myn, syn aentreft, hetgene zeer raer is, moet die schryfwyze, als geheel strydig met het algemeen gebruik, voor onoplettendheid of onkunde gehouden worden; ten zy

[p. 316]

men het Nederduitsch aen den Rhyn, dat ik kortheids halve ter zyde kan laten, maer om alle opwerping voor te komen toch eens noemen moet, tot ons Dietsch betrekke, of het, in meer opzigten met al wat bestaet, in betrek tot de spelling, onvergelykbare Leven van Jesus met duizend andere handschriften in gezag gelyk stelle. Eens uitte ik het vermoeden, dat dit hs., als tot de abtdy van St-Truiden behoord hebbende, de Loonsche uitspraek (Loon, in 't fransch Looz, is een klein steedje twee uren van St-Truiden) verbeelden mogt. Wat my toen als waerschynelyk voorkwam, kan nu nog waer zyn; en tevens kan de afschryver er van of zelf een Rhynlandsche Nederduitscher, of aen de nederduitsche spelling met y meer gewend geweest zyn. Van de voorliefde der Nederduitschers voor de y spreekt Hoffmann Von Fallersleben in zyne voorrede op Reineke Vos. ‘Das y habe ich,’ zegt hy ‘nur beibehalten, weil es die nd. (niederdeutsche) Schreiber des XIV und XV Jahrh. zu sehr liebten.... ich habe es jedoch nur da beibehalten, wo es wirklich î (de lange i of ij) vertritt; in der Lübecker Ausgabe hat es beinahe das kürze i ganz verdrângt.’ Ook vindt men in de nederduitsche overzetting van onzen Reinaert vlyt rymende met dit en met wit, Reinardyn, met kin; wys, met is; myn, syn, swyn, met in, bin, sin; en meer onnauwkeurige rymen, door Hoffmann reeds aengewezen. Wel is waer dat prof. Meijer het door hem uitgegeven hs. tot de XIII^e eeuw terug brengt, maer dit verandert niets aen de zaek, en ten anderen zouden wy ons van de oudheid van dat hs. wel geerne met onze eigene oogen wenschen te verzekeren, indien de heer Meijer de beleefdheid wilde hebben van hetzelve, nu dat alle wegen open zyn, aen de bibliotheek van Luik, waer hy het over tien jaer ontleend heeft, weder te zenden. Ik heb reeds elders aengeteekend dat de heer Mone

[p. 317]

een tweede hs. van 't zelfde werk ontdekt heeft, waer eene gansch verschillige spelling heerscht; en ik zelf bezit een getydenboek, dat, te oordeelen naer het facsimile van 't Luiker hs., voor 't minste zoo oud is als dit, en geheele bladzyden door, met hetzelve in alles byna woordelyk, doch niet in de spelling met y, overeenkomt. Ik deel hier beneden, in eene nota, het begin er van mede¹, en keere nu, na dien uitstap, tot myn onderwerp terug.

Indien de uitspraek der lange i niet verloopen was (ik spreek van het gene men nu voor de beschaefde uitspraek neemt), dan zou er geene de minste zwarigheid zyn, en de spelling der ouden zou alleen voor goed kunnen gehouden worden. Alle moeyelykheid zou ook weggenomen zyn, indien men aen een en het zelfde letterteeken, in verschillige gevallen, twee verschillige klanken mogt toekennen. Zoo doen, om van de Engelschen niet te gewagen, de Franschen, wanneer zy in penser de e als a doen klinken, en in ingrat, van de eerste lettergreep

1 ‘Doen onse lieve Here Jhesus Xps hadde veruult den tijt siere predekinghen. en die avontmael ghedaen was met sinen jongheren. En doen hi hem hadde ghegheuen die gloriose gaue sijns vleeschs teenre spisen. en sijn bloet teenen drancke. en hi hadde ghedwaghen die voeten siere discipulen. En doen dat sermoen was ghedaen doen ghinc onse Here Jhesus Xps met sinen discipulen op den berch van Oliueten. daer hi gheuaen soude werden. en ghesceeden van sinen discipulen. Doen sprac onse lieve Here tote hen. Ghi selt alle ghescandeliseert werden in deser nacht in mj. Maer alsic op verstaen ben salic v voer gaen in Galileam. Doe antwerde Peter. ende sprac. Al worden si alle ghescandeliseert in dj. jc en sal niet werden ghescandeliseert. Onse Here sprac. jc segghedi voer waer. eer die hane twee waruen sal singhen saltu mijns drie weruen gheloechent hebben. En Peter sprac noch meer. Al moestic metti steruen jc en soude dijns niet loeghenen. Alsoe spraken die andere alle. En hi quam op ene vronite die hiet Getsemani. bi enen vlietenden watere. Doens seide hi sinen discipulen. Sit hier tote jc ghebede. ende nam met hem Petere, Jacoppe en Janne sonen Zebedeus. Doen sprac onse lieue Here tote hem. Mine ziele es bedroeft ter doot. Beidt mijns hier. Waket en biddet met mj. Doen ghinc hi van hem alsoe verre alse men werpen mochte met enen steene. Doe cnielde hi neder op der erden en sprac. Vader mijn. mj gaet ane anxst en noet. maecht sijn. soe nemt van mj den kelct des doodts. Maer doch ghewerede dijn wille. Doen stont hi op en ghinc te sinen jongheren en vantse slapende. Doe weckede hise en sprac. O wat slaepti. Noet ende anxst gaet mi ane. Waket en biddet dat v die viant niet becore.’ enz. Het HS. bestaet uit cxii blz. in-18^o. [Nota. Het woordeken en, in deze aenhaling, is zonder de streep -, welke het in het HS. boven zich heeft, gedrukt, daer dit letterteeken in de drukkery niet voor handen is.]

[p. 318]

zoo veel als eene nieuwe vokael maken. Dit dubbel gebruik zou tot dus verre, by ons, voor de enkele i alleen gelden, dewyl de dubbele (ij) nooyt als i uitgesproken wordt, en verder nog daerin regelmatig zyn, dat alle lange i den nieuwen klank aengenomen heeft. In pinen en pyn heeft de vokael den zelfden klank zoo wel als de zelfde lengte, terwyl bidden en alle dergelyke korte nergens anders dan met den iklank uitgesproken worden.

Ik beken dat deze spelling my als veel verkiezelyker voorkomt dan die van Siegenbeek, wanneer hy de verlengde ij op het einde der lettergrepen stelt, en pijnen voor pinen schryft: wat toch eene schynbare inbreuk op de enkelvokaelspelling is. Daer zou zelfs aen de spelwyze der ouden een groot voordeel vast zyn, nadien zy niet alleen de regelmatigste is en geenen der overige spelregels tegenspreekt (‘volgens de spelling met eene enkele ‘vocael,’ zegt Hooft, Waernemingen achter Ten Kates I d., blz. 742, ‘zal men ook minen voor mijnen moeten

[p. 319]

zetten.’), maer ook de eenige is, die de uitspraek van omtrent de helft der dietsch sprekenden wezentlyk verbeeldt. Maer wie zou durven hopen dat men tot een sedert meer dan twee eeuwen verlaten gebruik, hoe geprond het anders ook zy, nog eens terugkome?

Men heeft dus niets anders te doen dan zich te onderwerpen, te resigneren, zonder zich aen de tegenstrydigheden, die men noodzakelyk buiten den regten weg ontmoeten zal, te ergeren. Ongelukkiger wyze heeft de begeerte om buiten de reden toch iets redelyks te vinden, verscheiden doolwegen geopend, die alle min of meer door onze schryvers gevolgd worden; zoo dat men nog niet eens weet waeraen men zich onderwerpen zal, anders dan den ouden en waren weg niet te volgen. De ouden raden my pine, sine, mine, enz. te schryven, behoudens de uitspraek, die ze geheel aen myn gevoel en aen het van eeuw tot eeuw veranderende gebruik overlaten; ik moge dan met den Westvlaming, met den Brabander, met den Limburger of nog naer andere tongen den klank willen wyzigen, Want ik heb reeds gezeid dat zelfs de yklank in verschillige streken merkelyk verschilt, zoo dat men twyfelen mag of van de Westvlaemsche i tot de Limburgsche of Hollandsche ij, het onderscheid zoo groot wel is, als van deze tot de Brabandsche y of eerder aè. Wat my de ouden (en de reden) aenraden, verbiedt my, niet het gebruik, maer het ongebruik; men schryft zoo niet meer. Maer hoe schryft men dan? Siegenbeek stelt de verdubbelde ij overal en verwerpt de y geheellyk. De Vlamingen doen juist het tegenovergestelde: zy kennen de ij niet, en bezigen alleen de y. Zy gaen dus nog veel verder van het oude gebruik af. Bilderdijk, Lelyveld en andere gebruiken de y en de ij, doch niet op de zelfde wyze. Deze verschillige stelsels tot overeenkomst te willen brengen, ware eene ydele

[p. 320]

pooging. Ieder heeft te veel in de andere af te wyzen, omdat ze alle gelykelyk de spelgronden onzer tael schynen te miskennen. Niettemin indien er te kiezen staet, is de spelling van Siegenbeek diegene, welke de minste moeyelykheid (mogelyk geene...; wy zullen later zien waerom) oplevert, en zich tevens het kortste aen de schryfwyze der oudheid aensluit. Zy is ook thans de meest algemeen aengenomene, en zou dus de voorkeur verdienen. Doch ik, voor myn deel, hoe gereed ik anders ook zy om my te resigneren, en niet tegenstaende het boven gezegde, meen dat het toch wel de moeyte weerd is, eens te beproeven of het dan geheel en voor altyd onmogelyk is, de schryfwyze onzer voorouders, die alle strydigheden in eens wegnemen zou, in weêrwil der nu gedeeltelyk verscherpte uitspraek, terug te roepen.

Uit het voorgaande heeft men reeds kunnen verstaen, dat ik de y (de ij kan men voor eene scherplange i houden) als zesden klinker niet erken. Onder onze klinkers bestond het teeken y oudtyds niet dan als eene behulpletter voor vreemde woorden, gelyk thans nog de c de q en de x, en deszelfs geluid was dat van de zuivere i. Met ie konden y en ij rymen, en deze zelfs verwisseld worden, als in bij en bie (abeille), ijver en iever, en soms in 't rym sie (dat hi sie), voor zij, vrie voor vrij, enz., maer niet met ei; en tot heden toe is dit voor de dichters, die door het voorbeeld hunner voorgangers gebonden zyn, eene wet gebleven. Wat meer is, de y, zoo als wy dezelve uitspreken, is geen eenvoudige klinker, maer een soort van tweeklank, en al het onderscheid dat men, in den best gevormden mond, tusschen y en ei maken kan, is zoo klein, dat het voor velen in 't geheel niet te voelen is, en dat men het, by die het willen voelen, byna voor eene inbeelding houden mag. Om welke reden dan ook onze y by de Duitschers door ei vervangen wordt. Als zoodanig kan ze by gevolg

[p. 321]

noch onder onze klinkers, van welke zy grondig verschilt, noch onder onze tweeklanken, waer zy voor 't minste overtollig is, gerangschikt worden. Zy heeft alles tegen haer, niets voor haer.

Maer wordt zy uit de lyst onzer klinkers met regt uitgesloten, daeruit volgt nog niet, dat ze ook als medeklinker uit ons abc moet verbannen wordep. Het is niet genoeg, om dezelve zoo te behandelen, dat wy ze van elders ontleend hebben, dat ze vreemd is; wat letter is dan niet vreemd? want er is er geene door ons uitgevonden. Kennen wy den Cadmus niet die ons het abc overgebragt heeft, wy weten toch wel dat wy geene Palamedessen of Simonidessen gehad hebben. Hoe zeer ook ontleend, alle letter die in echt nederduitsche woorden en voor echt nederduitsche klanken gebruikelyk is, hoort ons toe. Niemand kan ze ons afnemen, en wy zelve hebben het regt niet om ze te verstooten.

De Franschen, in het opzeggen van hun alphabet, noemen haer i-grec, hier in de Latynen navolgende. Ons, toen wy jong waren, over dertig jaren nog, leerde men dezelve yâ, dat is ei-ja, noemen; en dat dit geene uitvinding was van onze Limburgsche schoolmeesters, getuigen de HSS. en de eerste uitgaven van Ovidius' Herscheppingen, waer men vers 215 van het X^de boek aldus leest:

Ipse suos gemitus foliis inscribit, et Hya
Flos habet inseriptum, funestaque littera ducta est.

Men bedriege zich niet aen de H van Hya, zy is daer geene letter, maer verbeeldt den spiritus asper van de grieksche Ύ, en Hya geldt voor ons enkelyk Yä. De venetiaensche uitgave van 't jaer 1486 heeft hia, naer de gewoone latynsche uitspraek, met de i geschreven. De latere drukken hebben meestal ai ai. Men weet dat Ovidius op die

[p. 322]

plaets van den dood van Hyacynthus spreekt, en dat volgens sommigen op de bloem, waer deze in veranderd werd, Apollo den droeven kreet ai ai, volgens anderen de eerste letter van 's jongelings naem, de 'γ, schreef. Welk van beide Ovidius gewild heeft, hebben wy hier niet te onderzoeken, noch zelfs in hoe verre het gevoelen der uitleggers gegrond moge zyn, die, om Hya te verdedigen, zeggen dat de 'γ by de geleerden zoo genoemd werd, terwyl het volk phya zeide. Wy bekennen zelfs geerne met Vossius (Art. gramm. p.m. 118), dat van die benaming by de oude Grieken en Latynen niet het minste spoor te vinden is; maer tevens zal men ook met ons bekennen dat zoo wel het gevoelen van die uitleggers, als de HSS. waer zy zich op beroepen, geen twyfel over laten of men heeft reeds van over ettelyke eeuwen, en dit ook elders dan in Limburg, de y met den naem van i-ja of ei-ja bestempeld.

Dit steekt reeds sterk af tegen de overige klinkers, die alle, naer derzelver aerd, een eensylbigen naem voeren. Maer in ya steekt de kracht van twee letters, van i en van ja of je. Dit was juist. Zy diende in de vreemde woorden als vokael, als i of y grec; en in de echt dietsche woorden, als konsonant, als j of jod der Hebreeuwen. In deze laetste hoedanigheid kon zy overtollig schynen; maer onze j wordt by de ouden, in de goede HSS. en in de eerste drukken slechts in den aenvang der woorden aengetroffen, en dikwyls nog onder de gedaente van de gewoone i, dat is, zonder steert. Deze steert was voor vele afschryvers niets meer dan een sieraed, dat, eenige weinige gevallen uitgenomen, b.v. tusschen twee het zy klinkers of medeklinkers, waer alleen i gebezigd werd, onverschillig er bykwam of afviel. Men vindt jc en mj, zo wel als ia en ionste, doch nooyt vlejen, noch majen, noch pjne, enz. Integendeel de y biedt zich slechts als

[p. 323]

middel- of als slotletter aen. Eenige HSS. stellen echter dezelve ook wel eens in 't begin van een woord, byzonderlyk vóór de e, als yerste (eerste) yeghelijc, ook ydel; alwaer ze de eenvoudige i geldt; terwyl in die zelfde HSS. altyd ieghen of jeghen, iaghen of jaghen, ioeden of joeden, joedsche volc, enz. staen zal. Als middelletter ontmoet men ook de ij, doch zeer zelden (ik spreek hier niet van de vokael, als in mijn, maer van de konsonant, als in bloeijen); meer, ja zelfs zeer gewoonelyk de i, nooyt de j. Als slotletter zal men de ij ook nimmer gebruikt zien. De kleine i, doch soms, gelyk wy zeiden, wat langer getrokken, en de y (na a, ae, oe, o of oo), gene als klinker, deze als medeklinker, bekleeden alleen die plaets. De reden daer van, voor den medeklinker, is, dat hy, op het eind en in 't midden der woorden, door zynen aenhef, nog een duister gevoel van den hem, om zoo te spreken, verwanten iklank mede brengt; doch meer ook niet. De styvere j mogt dien byklank doen verkennen; de ij zou hem tot eene ware vokael maken; deze zou te veel, de andere te weinig geven.

Dus luidt bloe-yen, (in het frank-theutsch bluoyan) ondanks de afscheiding, als of er bloei-jen stond; bloeyt, als bloei-j't; strooy als strooi-j', natuerlyker wyze uitgesproken. Dit heeft Siegenbeek bedrogen, en hem de natuer zoo wel van de y, als, overal, van de sylben waer achter hy zyne ij inschuift, doen miskennen. Wy loochenen niet dat men by de ouden ook wel eens bloi-jen met ij vinden zal, maer, de voorbeelden daer van zyn zoo uitermaten zeldzaem, zy worden door zoo oneindig veel andere plaetsen tegensproken dat men deze spelling niet voor het gevolg van een systeem (de ouden hadden anders ook wel hunne systemen), maer alleenelyk, gelyk wy reeds boven zeiden, voor schryffouten houden mag. Bilderdijk, volgens zyn systeem, schreef bloeien, en hield de i voor

[p. 324]

een' klinker; dit was zeker een misslag, maer men zal hem dien gemakkelyker vergeven, dan al het overige dat hy aengaende de y en den yklank in zyne Spraekleer zegt; waer hem zyn haet tegen de Siegenbekianen en hunne knoeijingen geheel verblind schynt te hebben. Het is onmogelyk in al wat hy over dit punt geschreven heeft, een enkel voorstel te vinden dat historisch of grammatisch bewysbaer zy. Hier voor te waerschuwen is zoo veel als hem te wederleggen.

Het was vervolgens met een driedubbel regt dat onze voorouders, en in de laetste tyden nog onze schoolmeesters, aen de y den naem i-ja of y (ei)-ja gaven: ten eerste, en wel byzonderlyk, om derzelver tweederlei gebruik, als vokael (Pytho, Tyrus), en als konsonant (zayen, loeyen, kraey). Ten andere, uit hoofde van de eigenschap die ze heeft, van zich door een soort van vokalischen voorgalm, meer dan eenige andere konsonant, van wederzyde mede te deelen, zoo dat za-yen eenigzins klinkt als of er za-i-jen stond. Eindelyk omdat ze, zelfs in hare eenvoudige natuer, en hoewel oorspronklyk maer een enkel letterteeken zynde, uit hoofde van hare tweevoudige kracht nogtans, en van hare in schyn zamengestelde gedaente, even zoo wel als de Siegenbeeksche ij, voor eene j met eene daer vóór aengebragte i, door onze voorouders heeft kunnen genomen worden. Niet dat ik zeggen wille dat dit laetste in der daed zoo geschied zy, neen; maer om dat het aldus had kunnen geschieden, dewyl het hun vry stond de ontleende teekens (en met de z, ja met de y zelve, hebben wy het gedaen, gelyk andere met andere letters), naer hun goeddunken, dat is, naer de behoefte van hunne spelling te ontleden, zamen te stellen en te wyzigen.

Ik heb de y reeds onder meer dan een opzicht met de w vergeleken. Ik voeg hier nog eene verdere overeen-

[p. 325]

komst by, waer ook de enkele v in deelt. Ook deze letters voerden in onze oude Limburgsche schooltraditie eenen zamengestelden naem. Om dit verstaenbaerder voor te stellen, zal ik het abc van na de r op ry opzeggen. Wy spelden dan: esse, te, u, uve, dobbel-uve, ixa, yä, zeta. Gy hoort het, Myne Heeren, men deed ons niet ve, we (van de x zwyg ik kortheidshalve), maer u-vè, dobbel-u-vè zeggen, gelyk wy i-ja of ei-ja zeiden, en om de zelfde reden. Want wy hebben immers reeds gezeid dat ook de v en de w beide als klinkers en als medeklinkers gebruikt werden. En wie kan dus ontkennen dat die dubbele benaming ons den waren aerd dier schryfteekens aenwyst, en den sleutel van het in schyn zoo onzeker gebruik derzelver, als in de hand geeft?

Nu zal het mogelyk zyn de reeds boven aengeraekte moeyelykheid, betreffende de tweeklanken ei en ui, nog anders op te lossen. Wy hebben gezien dat in sommige woorden de u vóór de w als overtollig mag aengezien worden, gelyk in leeuw, nieuw, enz.; terwyl in andere, zoo men de gewoone uitspraek te raden gaet, ligter de w zou kunnen gemist worden, b.v. in rouw. De Engelschen, die de w met den vokaelklank der u vaster behouden hebben dan wy, schryven cow; doch beide zyn, wat den wklank betreft, even zoo open als ons zou. Het zelfde heeft met onze y plaets, hoewel niet alles zins in de zelfde gevallen, noch op de zelfde wyze. Stroo en strooy, vloo en vlooy, koe en koey, vla en vlaey, sta en staey hebben wy reeds op eene andere plaets vergeleken. De eenige twyfelachtigheid die er voor iemand zou kunnen bestaen, doet zich op ter gelegenheid der tweeklanken ei en ui, welke hunne i niet kunnen verliezen of verwisselen, zonder op te houden tweeklanken te zyn.

Maer hier in staen ze gelyk met ou en au, die tot de w

[p. 326]

behooren, gelyk ei en ui zelve tot de y (van de twee overige diphthongen eu en oe, van welke de eerste nooyt vóór de y, en vóór de w slechts enkele malen by de ouden; de tweede integendeel nooyt vóór de w gevonden wordt, behoeft hier niet gesproken te worden. Alle andere vokaelklanken die y en w voor zich toelaten, zyn verlengde klinkers). Zoo wel nu als men lettergrepen aentreft, waer ou en au van de w ontslagen zyn, b.v. ik zou, kou, louter, kous, kousen; autaer, paus (by de ouden pawes of paws); en zelfs eu, wat wy zoo even zeiden, thans dezelve nimmer meer ontvangt; zoo staet het ook met ei en ui, oudtyds u of uu (w), die altyd den zuiveren vokaeluitgang behouden, en, op dat er geen punt van gelykheid ontbreke, ou sluit ook nimmer op y. W en y hebben dus ieder eigene tweeklanken, en worden door andere geheel of gedeeltelyk uitgesloten.

Men zal dan voor rei, reis, goedheid, beiden, nimmer rey, reys, goedheyd, beyden, noch voor lui, huis geluid, buiten, ooyt luy, huys, geluyd, buyten, stellen; wat den tweeklank te niet doen en tevens de vokael verkorten waer; even zoo min zal men, met behouden des tweeklanks, de y er achter aen voegen, en rei, reis, lui, huis, enz., tot reiy, reiys, luiy, huiys, enz bederven. Dit zegt ons de aerd dier tweeklanken, dit leert ons de gelykvormigheid, en, zoo men er wel op let, dit gebiedt ook de uitspraek. In reis, huis, beiden, buiten, enz. wordt men niet den minsten schyn van den medeklinker y gewaer, gelyk dit in strooy, maey, naeyster, geloey, enz. plaets heeft. Niemand ter wereld kan het onderscheid miskennen dat er bestaet tusschen de i in kruiwagen, leistert, en de y in kraeyvoet, plooyster; tusschen hy spreidt, hy spruit en hy besproeyt; en zoo is het met al de overige. Het verschil der beide klanken is niet minder merkelyk, dan dat welk men in eene goede fransche uitspraek gewaer wordt

[p. 327]

tusschen royaume, royauté, voyelle, en roi, royal en voyage. Zoo iets schynt Weiland gevoeld te hebben, toen hy, in plaets van luijaard, luiäard schreef; schoon er, om het aen te duiden, juist geen trema noodig was.

In luiaerd wordt de tweeklank door eenen anderen klinker opgevolgd, en zoo zal het ook zyn, zoodra rei en lui in 't meervoud komen te staen, of wanneer men werkwoorden als luieren, ruien, enz. te schryven heeft. En niets is ook inderdaed zoo simpel, indien men de reden en eene niet gezochte uitspraek wil te raden gaen. Bilderdijk, gelyk wy het een weinig te voren zeiden, schreef vloeien, strooien, zaaien, enz. zoo wel als schreien, spreien; en verwarde twee geheel verschillige klassen van letterteekens en klanken. Die spelling was aen de laetste alleen toepasselyk, en het is ook die gene welke wy in alle woorden van dit soort, als luie, reien, buien, sluier, eieren, schreien, enz. wenschen te zien gevolgd worden. Hier waer zelfs nog een groot gemak by gewonnen, om de tweeklanken (de voor sommigen twyfelachtige oe alleen uitgezonderd), by het eerste opzicht, van de verlengde klinkers in zulke woorden te onderscheiden, en de spraekkunstleer zou er veel aen winnen......

Trekken wy nu weêr eens alles wat gezeid is te zamen, dan vinden wy voor uitkomst het volgende stelsel:

1^o	Gi, mi, bi, pine, blide, gediën (uitspraek i of y (ei)); verder olie, uriël, Isegrim, ivoor.
2^o	Mijn; tijd, (uitspraek i of ij (ei)); verder olijf, enz.
3^o	Spreiden, spruiten, rei, bui, reien, buien.
4^o	Kraey, strooy, geloey; krayen, strooyen, loeyen; verder kraeyt, enz.
5^o	Cyrus, Cambyses, Pyrrhus, tymbael, enz.
6^o	Jegens, bejammeren, Benjamin, (Trojaen?) enz.

Dus hebben wy, ons achtens, met den waren aerd der letterteekens en derzelver klanken na te sporen, getoond

[p. 328]

wat zou moeten gedaen worden; en dit, schoon nog door niemand op deze wyze onderzocht, was gemakkelyk. Maer zoo veel te moeyelyker, ja volstrekt onmogelyk is het, iets uit te denken dat aller goedkeuring wegdrage, en algemeen gevolgd worde, zoo dra men de echte taelgronden verlaet, om zich in het willekeurige, gelyk tot nog toe geschied is, te werpen. Wil men echter of kan men tot het reeds te lang verlatene spelstelsel onzer voorouders niet terugkomen, dan sluite men zich zoo kort mogelyk aen Siegenbeek aen, die zich het minste van allen van dezelve verwyderd, en de groote meerderheid der hedendaegsche schryvers reeds rondom zich vereenigd heeft. Hy alleen vond, het gene alle willekeurige invoering van noode heeft om te kunnen stand houden, een uiterlyk gezag dat hem ondersteunde, en by de taeloefenaers zyner natie meer zucht naer eenparigheid dan om hunne byzondere stelsels door te zetten, dat is meer redelykheid en ware taelliefde dan eigendunkelykheid en schoolpralery. Wie zal zich vleien dat by ons de zelfde gunstige omstandigheden zich zullen aenbieden?

Wat wy hier het willekeurige van Siegenbeeks stelsel heeten, betreft in 't byzonder het gebruik der ij, waer de ouden de y bezigden, als in vloeijing. En dit heeft de heer V.D. ook aengemerkt. Want na dat hy ons te vergeefs, gelyk wy gezien hebben, met Bilderdijk (Spraakl. blz. 394) verzekerd heeft dat de y de eenvoudige lange i-vokael is, voegt hy er niettemin zeer wel by, dat ‘vloeying oneindig min stootend of, wil men, belachlijk zijn zou dan vloijing, al zegge dan ook Siegenbeek dat die tusschengeschrevene j door de achtbaerste schrijvers gewettigd is, enz.’ Maer aengaende de ij in hij, zij, bij, pijnen, enz., meenen wy dat Siegenbeeks spelling, hoewel altyd nog strydig met het gebruik der ouden, van willekeur ligt vry te spreken is, zoo men het verloop

[p. 329]

onzer lange ij, voor eene verscherping aenzien, en deze letter met de scherplange ee en oo gelyk stellen wil. Op deze wyze beschouwd is de ij in zij, even zoo gegrond en regelmatig als de oo en de ee in zoo en zee; en de regel der enkel vokaelspelling, die op de scherplange klanken geenszins toepasselyk is, blyft onverlet. Ware het Siegenbeek in de gedachten gekomen dit punt van zyn spelstelsel aldus voor te dragen, dan zou hy gewis minder tegenstand ontmoet hebben.

De Vlaming in 't byzonder, wien er aen de regelmatigheid zoo veel gelegen is, kon niet dan bezwaerlyk eene spelling aennemen, welke hy zelf, die ze voordroeg, vooraf bekende eene inbreuk op een' der gewigtigste spelregels te zyn; en wy moeten ons gelukkig achten, indien wy een uitzigtspunt gevonden en aengewezen hebben, van waer men, over al de vooroordeelen heen ziende, de zaek van haren natuerlyken kant en in een beter daglicht beschouwen moge. Of de scherplange ij, waer wy hier van spreken, slechts eene onderstelling, eene fictie zy, dan of wy met dezen nieuwen naem de ware en eigenlyke bepaling van derzelver aerd getroffen hebben, zullen wy later onderzoeken, wanneer wy opzettelyk over de enkel vokaelspelling handelen zullen. Genoeg is het ons de zaek hier voorgesteld en ter overweging aengewezen te hebben. Het derde punt van Siegenbeeks stelsel betrekkelyk tot de ij in mijn, prijs, tijd, heeft, als geheel overeenkomstig met het gebruik der ouden, en het algemeen aengenomene grondbeginsel der vokaelverlenging, geene verdere aenbeveling, en wel zeker geene verdediging nodig.....

Wat de y aengaet zullen wy met den heer V.D. niet langer blyven twisten; zien wy dan slechts nog eens hoe hy zyn princiep in de toepassing getrouw blyft en weet vol te houden, en nemen wy daerom een oogenblik de y voor dat gene aen, waer voor hy ze ons aenbiedt.

[p. 330]

De y in vloeying is dan de eenvoudige lange i-vokael. Zonder twyfel heeft de heer V.D. eer hy dat schreef zich de volgende vragen voorgesteld en beantwoord. Of de lange ivokael, dat is zyne y, nog anders van de korte ivokael verschilt, dan door hare lengte, b.v. door hare scherpte, helderheid, enz.? Of een korte en een lange iklank twee verschillige vokalen zyn, of slechts eene vokael door twee verschillige teekens uitgedrukt? Indien i en y twee verschillige klinkers zyn, waerof hy de laetste op zyne vokaelladder plaetsen zal? Of ze sterker dan of ze zwakker is dan de e en de o met welke zy hier, volgens hem, tot een' drieklank vereenigd wordt? Hoe en hoe verre men gapen moet (gelyk hy ons van de overige klinkers geleerd heeft) om zyne y uittespreken, dewyl, naer het voorschrift van Alhard De Raet, gelyk hy zegt, de hoogte of laegte der toonen daer van afhangt; en van deze, volgens Bilderdijk, het al of niet bestaen van onze tweeklanken? Of dus de in een' tweeklank, enz. volgens hunne en zyne leer altyd afnemende klank hier plaets heeft? Of in de eerste lettergreep van vloeying enz. de iklank wel noodig of anders gezeid, organisch, en een bestanddeel van den wortel zelven is; en of, in dit geval, de Siegenbeeksche spelling zelfs hier niet zou gewettigd zyn, terwyl, zoo de i niet tot den wortel behoort, de spelling van Bilderdijk iets gansch ongerymds wordt? Eindelyk of het onderscheid dat hy maekt tusschen de van natuer lange i of y, en de verlengde i of ij, van een anderen aerd is, dan tusschen de van hare natuer lange a in talen, en de verlengde ae of aa in tael of taal? Op de scherplange ij, waer wy een weinig te voren van spraken, kan hy niet gedacht hebben, en wy hebben reeds gezeid dat wy geene andere verlenging kennen dan voor het oog, dat de verlenging de natuer van den klinker noch wyzigt, noch aendoet....

[p. 331]

De laetste dier vragen, MM. HH., welke wy nog merkelyk zouden kunnen vermeerderen, is de eenige waerop de heer V.D., hoe wel nog niet volledig, geantwoord heeft. ‘Wy denken,’ zegt hy, ‘dat het onderscheid dier y met ij nog heden op de tong der Westvlamingen leeft. Wel is waer, indien men de vlaemsche spraekkunsten opslaet, zoude men denken, dat de woorden my, by, zy, enz. als mii, bii, enz. met de dubbele (verlengde) i in die streken uitgesproken worden; doch wy menen ons van eene verschillige uitspraek in de woorden mi en miin, in welk laetste de i, door hare plaetsing natuerlyk meer slepend is, overtuigd te hebben.’ En in de nota: ‘Willems beweert dat de Westvlamingen niet eigenlyk tied (tiit) voor tijd, maer veeleer tid, met de Brabantsche korte i uitspreken.’

De vraeg was, of er een onderscheid is. In de uitspraek, zeggen de Vlamingen (van Belleghem, Janssens, Henckel), is er geen by ons. De heer V.D. wil hen niet gelooven, en meent dat by hen de verlengde ij in mijn meer slepend is dan de lange y in my. De heer Willems integendeel beweert dat de verlengde ij by den Westvlaming kort is, gelyk de Brabandsche korte i.

Gy zult ons toestaen, MM. HH., dat wy reden hadden om te zeggen dat het antwoord van den heer V.D. nog veel te vragen over laet. Wy zullen de daedzaek waer over de Westvlamingen, de heer Willems en de heer V.D. het onder elkander niet eens zyn, onbeslist laten, liever dan andere getuigen (op redenen komt het immers by zoo iets niet aen) in te roepen. Wy stellen alleen den heer V.D. een dilemma voor: of wel de Westvlamingen maken in hunne uitspraek een onderscheid tusschen de lange en de verlengde i, of zy maken er geen. Zoo zy er een maken, is hunne uitspraek, volgens het gene wy boven bewezen hebben, slecht; maken zy er geen (wat

[p. 332]

wy liefst gelooven, om dat zy zelve het zeggen en omdat het alleen redelyk is), dan antwoorde de heer V.D. op de volgende vraeg, welke hy door het aennemen van een gewaend onderscheid had zoeken te ontgaen: indien wy eene altyd lange en als zoodanig overal erkennelyke i (de y) hebben, wat behoeven wy dan nog eene verlengde i (de ij; men houde in 't oog dat wy hier nog altyd van het tweede stelsel spreken, dat de heer V. D, als zynde het verkiezelykste, zelf gevolgd heeft) te hulp te roepen, en waerom doen wy niet wat ons alsdan de reden raedt, en waertoe het gemak ons uitnoodigt, namelyk om, naer het voorbeeld van vele vlaemsche spraekkunstschryvers, de ij geheel te verbannen, en de y alleen te bezigen? Waerom nemen wy niet eenvoudig het derde stelsel aen?

Voor ons, MM. HH., is het antwoord gemakkelyk, maer wy twyfelen of de heer V.D., indien hy aen zyne grondstelling getrouw wil blyven, op onze vraeg iets voldoende zal te zeggen vinden.

In eene nota geeft hy ‘ter bedenking over, of men ook niet de y in de menigvuldige uitgangen op lijk, oudtyds lik, zoude gebruiken.’ Dit is, gelyk men ziet, zoo niet een stap, ten minste eene wending naer het derde stelsel, en hier in toont hy zich dan ook consequent, gelyk Bilderdijk wel eens zich uitdrukte.

Om Siegenbeeks opwerpingen tegen de y (Verh. bl. 79) af te wenden, bekent hy ‘tot dus verre niet te zien welke verwarringen uit zoo een regelmatig stelsel (als het zyne is) zouden outstaen’. Wy geven hem dan het werkwoord myden eens te verbuigen, hoe hem ik mijd, wy myden; ik mijdde, dat ik myde, enz. zal aenstaen? En wat dan in Westvlaenderen gedaen, waer, gelyk hy beweert, zyne y en ij nog daerenboven in de uitspraek verschillen zouden? En daer is zulks meer; zyne gemelde bedenking over den uitgang lijk is er eene proef van.

[p. 333]

Hy beweert ook tegen Siegenbeek dat de y voor ons geen vreemd letterteeken is. Zyne bewyzen zyn het gene Bilderdijk (Verscheid. IV, bladz. 152 en 156), en de heer Willems (Verhand. bladz. 108) daer over gezeid hebben. Het gene hy uit de verhandeling van den heer Willems overschryft bewyst niets voor de y in zyn stelsel, en zoo is het ook met de tweede plaets uit Bilderdijk. Wat de eerste betreft (bladz. 152), die byna eene gansche bladzyde vervult, al wat de Hollandsche taelkundige daer zegt, is zoo ongerymd en zoo kinderachtig, dat ik my niet eens de moeyte kan geven om het te wederleggen. De aenhaling begint met de woorden: ‘De y was van ouds eene dadelyke vervulling van behoefte....’ en eindigt met deze: ‘de y daer en tegen is eene zuivere door zich zelf lange i.’ Die tot lagchen of tot weenen gesteld is, kan het boek maer open slaen, hy zal er voor beide stof genoeg vinden.

Schoon Bilderdijk in dat uittreksel, onder andere generaliteiten ‘gezegd had, dat’ de geheele Duitsche tael geene lange i kent; dat ze in al hare takken volstrekt kort is,’ om, voegt de heer V.D. er onmiddelyk by (doch niet, meenen wy, om hem tegen te spreken), om dat ‘deze letter lang is zoo dikwyls zy de sylbe sluit, als in ivoor (of yvoor) viool, titel (of tytel), citroen’ (is dit volgens de onderscheiding van Bilderdijk eene lengte van during of van intensiteit? De heer V.D. zegt het niet; maer kon men ongelukkiger kiezen, wanneer men mine, pine, en duizend andere by de ouden, en ook onder de vreemde, eene menigte waerlyk lange woonden als cither, China, enz. onder de hand had? zelfs titel rymt soms op luttel, en wordt dan ook tittel gespelt. Doch laten wy hem van zynen regel ook de uitneming daerstellen, die, wat algemeener gemaekt, zelve beter tot regel zou gediend hebben): ‘uitgezonderd dat ze kort is in de uit-

[p. 334]

gangen igen enz. als mede in iken met zyne vervormingen.... als kanonikes, predikant en enkele andere uitheemsche woorden, als olifant.’

Ik maek hier op geene verdere aenmerkingen. Wat nog volgt by den heer V.D. is van weinig belang: Des Roches (Spr. blz. 2-3), Ballieu (Spel- en Spraek. blz. 37). Boxman (Letteroef. 1820, blz. 571) en andere houden de y of ij voor gelykluidend met den tweeklank ei. Bilderdijk vindt ‘de y (wat mogt hy wel van de ij denken?) scherpkryschend en onaengenaem van klank, den tweeklank daerentegen zacht en vleiend. Het gene (het zyn de woorden van den heer V.D.) alle nederduitsche ooren niet echter licht onderscheiden. Qui potest capere, capiat!’

Hier mede stapt de heer V.D. tot het derde stelsel over, en wy ook. Gy weet, MM. HH. dat hetzelve algemeen de y ter vervanging der ij bezigt, en dus regtstreeks tegen het stelsel van Siegenbeek over staet.

De heer V.D., wiens grammatikale eklektismus zoo als wy gezien hebben, tusschen beide een soort van middelweg wil houden, gaet hier met veel behendigheid te werk. Na de opwerpingen der voorstaenders van dit derde stelsel tegen het Siegenbeeksche aengehaeld en onbetwistbaer verklaerd te hebben, toont hy eerst voor al hoe het tweede, dat hy verkozen heeft, de zelve te keer gaet, en wyst dan eindelyk het gebrekkige en het nadeelige van 't derde stelsel zelf aen. Dit doet hy echter zeer kortelyk; weshalve het ons zal toegelaten zyn deze plaets nog over te schryven; wat wy zoo veel te liever doen, om dat wy het onboodig achten zelve nog eenige verdere aenmerkingen over dezen speltwist te maken. Het derde stelsel in 't byzonder is zoo excentriek, het wykt zoodanig, en dit wel zonder de minste reden of noodzakelykheid, van het erkende gebruik der gansche oudheid en

[p. 335]

der groote meerderheid der latere schryvers af, dat dit verwyt alleen genoeg zyn moet om het te doen verwerpen. Dat zulks ook het gevoelen van den heer V.D. geweest is, zult gy uit zyne woorden, in weerwil der bescheidenheid met welke hy zich uitdrukt, kunnen opmerken.

‘Dit stelsel,’ zegt hy, ‘heeft een duchtigen verweerder gevonden in onzen Willems, en uit dien hoofde een aental navolgers aengetroffen. Hy heeft de groote verwarringen uiteen gezet, tot welke de keuze der ollanderen, althans der Siegenbekianen, heeft aenleiding gegeven, met de ij uitsluitend den voorkeur te geven, en de y overtollig te achten. Hier door moest men de ie onder de twee- of gemengde klanken rangschikken, niettegenstaende men ze als eene verlengde i uitsprak; en de ij, die men voor eene lange i aenzag, behield den klank van ei. Van een anderen kant maekte men voor dit letterteeken ij, als ei gesproken, eene uitzondering op den regel der enkele vokaelspelling. Ook geraekte men in eene groote moeielykheid met dit letterteeken in bloeijen, en diergelyke, eene plaets te vergunnen, alwaer men zich genoodzaekt zag de j, als consonant, tot de tweede sylbe te brengen. Eindelyk door te beweren, dat de ij eene verlengde vokael was, bemerkte men, dat zy in de woorden waerin men de y kort moet uitspreken; als gy, my, hy, myn, byzonder, dikwyls; waerlyk, enz., eenen harden langen toon kreeg.

De gegrondheid dezer tegenwerpingen (dus gaet hy voort), tegen het Siegenbeeksche stelsel is onbetwistbaer; doch men ziet dat de tweede (de derde?) by het schryven van bloeien, en grootendeels de laetste, by 't spellen van gy, my, hy, byzonder, en het niet af te keurene dikwils verdwynen.’

Ja voorwaer, wy zien het, en, uitgenomen zekere

[p. 336]

moeyelykheid die nog altyd aen de y, als eenvoudige lange i, vastkleeft, is daerby nog het middel, welk de heer V.D. uitgedacht heeft, om Siegenbeeks tegenstrydigheden te vermyden, zoo ligt en zoo simpel, dat wy dit alleen niet zien, waerom hy hetzelve niet algemeen toegepast en, zonder aerselen, het derde stelsel met alle deszelfs gevolgen aengenomen hebbe. Hy had immers maer voor te stellen, gelyk hy het boven reeds in eene nota voor den uitgang lijk, deed, dat men overal de ij door de y vervangen zou; nu eens, omdat de y geene verlengde i is, dan weer, om dat ze eene eenvoudige lange i is, en dus de moeyte van ze te verlengen gespaerd wordt. Dit waer beter geweest dan zich met een halven maetregel te vergenoegen.

Wat doet het immers ter zake dat hy er dadelyk de afkeuring van het derde stelsel op doet volgen, en dat hy er zich dus over uit: ‘Dit derde stelsel heeft, ten minste in onze oogen, het nadeel van met den ouden orthographe geene overstemming te hebben, en sterk uit een te loopen met de tegenwoordige hollandsche spelling, om van het regelmatige onderhouden der enkel vokael, voor welke wy de y aenschouwen, niet te spreken;’ waer toe dient het, vragen wy, op zulke kleinigheden acht te geven, wanneer er van den anderen kant zoo eene schoone regelmatigheid door gewonnen wordt? Wat rept men ons van ouden, wanneer het ons om iet nieuws te doen is; of van Hollandsche spelling, wanneer, wy, 't koste wat 't kosten mag, eene Vlaemsche spelling hebben willen, al moesten wy dan ook den muer, die ons reeds van 't letterkundige Holland afscheidt, door onze ons terug geworpene spraekkunsten nog hooger zien ryzen?

Het is dan te vergeefs dat de heer V.D. iets in dat stelsel zoekt af te wyzen of te verbeteren. Wy hebben reeds gezeid dat, zoo haest het daerop aenkomt, om een

[p. 337]

willekeurig stelsel in te voeren, alle redenering vergeefsch is. Het willekeurige behoeft geen bewys, het moet blindelings aengenomen, of door vreemde middelen opgedrongen worden. In zich zelf kan het geene wettiging, geen gezag vinden. Even zoo onnoodig is het, hetzelve te wederleggen. Het is goed en redelyk en doelmatig in alles, om dat men het zoo wil en verkiest. Daer helpt geen redeneren tegen.

Dat de heer Willems dit laetste stelsel gevolgd en zelf eertyds aenbevolen heeft, daer van zal wel de oorzaek voor een groot gedeelte in de tydsomstandigheden te zoeken zyn, en in de noodzakelykheid, waer hy zich in bevond, om de vooroordeelen van vele Vlamingen niet te kwetsen. Zyn vermaerd gedicht Aen de Belgen, kan ons het beste den geest doen kennen, die hem bestendig in zyne spraekkundige inzigten en poogingen geleid heeft. Hy wist dat onze tael, om eens te zyn wat ze zyn moest, en wat ze, hopen wy met hem, eens zyn zal, beginnen moest met te zyn wat ze kon, en behoefde genomen te worden zoo als men ze vond. Het overige hing van de toekomst af¹.

1 De keus van den heer W. zal zich nog beter uitleggen, indien men bedenkt dat zelfs thans de commissie over het gebruik van ij of y in gij of gy, mijn of myn nog niets beslist heeft. My, als rapporteur, was het niet toegelaten zoo omzichtig voort te gaen; en ik durf hopen dat iedere onpartydige taeloefenaer niet alleen hier in myn gedrag, maer ook grootendeels myne conclusien zal goedkeuren.
Aenmerking van J.F. Willems. - Schoon ik er weinig tegen hebbe dat men het klankteeken ij in mijn, zijn, enz. gebruike, volgens het voorbeeld der ouden, zoo geef ik nogtans den voorkeur aen y, daer dit laetste teeken ten minsten sedert drie eeuwen ei klinkt, en voor dien klank vry algemeen gebruikt is. Het geeft toch meer gemak den schoolier tot spelregel te geven dat y als ei klinkt, dan hem te zeggen dat de i door j Verlengd als ei moet uitgesproken worden. In de hollandsche scholen heeft men zich verpligt gevonden de ij in eens Ei te noemen, niet ii, en zoo spelt men daer niet z-i-j, zei, maer z-ij (zet-ei, of ze-ei) zij. De heer Bormans gelooft met Siegenbeek dat de ouden de vokael verdubbelden om ze te verlengen. Ik kan dit stelsel niet bytreden dan voor zoo verre hy van de zoogenaemde scherplange klanken wil spreken. Ik blyf het nog altyd daervoor houden dat onze voorvaders de vokalen door een doffe nauwlyks hoorbare e verlengden, die zich aen de daer op volgende consonnant, als scheva, sloot (in HSS. vindt men wel eens aen het einde van eenen regel en aen het begin van den volgenden de splitsingen van he-eft, ma-ekt, enz.). Het is deze e-scheva welke men uitspreekt wanneer men den naem der consonnanten aldus opnoemt: effe, elle, emme, enz. Daerentegen waren de dubbele ee, ij, oo, uu, oudtyds vermengde klanken, of tweeklanken, gelyk zy het ook nog by ons zyn (behoudens dat men nu in stede van uu, ui of uy schryft), die men zoo wel kort als lang kon uitspreken. De heer doctor Snellaert, een geboren Westvlaming, verzekert my stellig dat zyne landgenooten nimmer tied, zien of hues, voor tijd, zijn, huus, zullen laten hooren, maer dat zy die woorden bestendig kort uitspreken, tid, zin, hus (met de Brabandsche i en u). Tusschen zijn en zien maken zy groot onderscheid. In het laetste is de i wezenlyk verlengd. Te Brugge en elders in Westvlaenderen heb ik de oude tweeklanken ij en uu nooyt lang gehoord. Op dit een en ander zal ik eens nader terugkomen. Intusschen neme ik deze gelegenheid waer om den lezer te verwittigen dat niet Al wat de heer professor Bormans, met zooveel scherpzinnigheid als belezenheid, in zyn Verslag uitbrengt, voor het gevoelen der commissie moet gehouden worden.

[p. 338]

Meer zegt de heer V.D. van dit derde stelsel niet. Hy eindigt met de opgave van eenige uitheemsche woorden, myrrhe, cyther (? in 't latyn cithara, als mede in 't grieksch) myrth, tymbael ‘in welke de spraekkunstenaers algemeen de y hebben aengenomen, die aldaer den klank der i bekomt.’ Wy hebben dit boven behandeld. Tytel of titel houdt hy met Bilderdijk ‘beide goed, even als yver of iever; het geen men met alle zulke woorden waer de y als ie klinkt (styl, enz.) zou kunnen volgen.’ Hier mede sluit hy dezen paragraef. De weinige gelykheid die er tusschen titel, met eene enkele i, en iever, enz. met ie, bestaet, zult gy reeds aengemerkt hebben, MM. HH.; titel heeft gelyk cither in 't latyn eene korte i, en kan dus volgens hetgene wy bewezen hebben, op de y geene aenspraek maken. Is de i in onzen mond lang en scherp geworden, dan zal men beter de ij bezigen. Even zoo min keuren wy de schryfwyze van yver goed, doch

[p. 339]

wy meenen niet dat men langs eenen willekeurigen weg tot eene veel betere uitkomst geraken mogt.

Het hier boven staende was reeds afgeschreven toen professor Serrure my den 15 sept. l.-l. Kinker's Beoordeeling van Bilderdijks Spraakleer, naer welke ik sedert lang te vergeefs omgezien had, van Gent naer Brussel bragt. Van vele plaetsen, welke ik uit dat werk had kunnen benuttigen, schryf ik slechts de volgende af, blz. 21-22: zy is beslissend:

‘In ter zee en te land hoort men werkelyk, na zee, eene flaauwe j als men zeer schielijk uitspreekt. Maar men zou toch kwalijk zeejen in plaats van zeeën schrijven, omdat men dan anders schrijven dan spreken zou. Hadden wij in ons A, B, C een teeken voor die flaauwe j, en had het gebruik het eenparig of oneenparig ingevoerd; dan zou men voor de inlassing van dat teeken veel gronden kunnen aenvoeren, gelyk nu nog veel meer grond voor de verdubbeling van de i in fraaije, moeije, loeijen, enz. Want, gelijk onze taalmeester (Bilderdijk) wel zegt, de uitspraak bloe-j-en (sic) wordt in dat woord noodwendig voortgebragt. Dat dit bloeijen uit het oude bloeyen komt, (bladz. 31) stelt de zaak slechts zoo veel te meer buiten kijf, dat deze y niet alleen in het oude Hollandsch (in Maerlant en Melis Stoke) maar ook bij de invoering dezer letter in de meeste bedendaagsche talen niet enkel voor eene verlengde eindletter, maar inderdaad ook voor eene verdubbelde i gold; waerom de ij, die ook in de meeste woorden bij B(ilderdijk) de y vervangt, dan ook in de tweeklanken aai, ei, oei, wanneer zij onmiddelijk door eene andere vokaal gevolgd worden, vooral niet minder op haar plaats is, dan in de woorden mijn, zijn, enz. waarin zij voor de i geldt. Daar hij nu echter de y niet geheel en al vaarwel wil zeggen, had hij wel gedaan van haar, onder anderen, ook als overgangsletter te behouden, in fraaye, plooyen, vloeyen. Eene overtolligheid doch is deze verdubbeling, het zij dan door y of ij, niet, dewijl volgens zijn eigen gevoelen, de j-klank in die woorden noodzakelijk is. - Ja, zij is er zelfs noodzakelyker dan de i-klank, welke haar vooraf gaat wanneer men dien overgang in al zijne smelting’ (NB. de heer Kinker verstaet daer door eene Hollandsche en hem zelven nog meer byzonderlyk eigene affectatie.

[p. 340]

Wy hebben den man hooren spreken waer het op mooy spreken aen kwam) ‘wil doen hooren. Indien men overeengekomen ware fra-je, za-jen, knoe-jen te schryven, zou men, hoewel onvolkomener dan met de y of ij, den noodigen klank echter beter afbeelden dan door fraaie (fraa-i-e); en als men fraai, mooi, boei uitspreekt, helt deze i waardoor de a, o en oe eenigermate afgebroken word, meer naar j dan i over. Maer de heer Bilderdijk is zeer hardhoorend ten aenzien van het geluid der vokalen en konsonanten.....’

‘Gelijk de j noodzakelijk uitgesproken wordt in fraaije, buijen, om het even hoe men die woorden verkieze te spellen; even zoo noodzakelijk brengt men ook de w in den overgang van u op eene andere vokaal voort, wanneer men, namelijk, het geluid niet afbreekt, maar zonder eenige verpoozing voortspreekt. Als men zegt: - ik zal u een kransjen vlechten! hoort men eene w na de u. Dit heeft de heer B(ilderdijk) in de woorden schuwen, brouwen en dergelijke opgemerkt. En als die u in hetzelfde woord door eene vokaal gevolgd moet worden, schrijft men die w ook. Dit moest hem de j ook doen schrijven, zou men zeggen: want de reden is in beiden, zoo in het spreken als schrijven, dezelfde. Dit doet de eigenzinnige man echter niet......’

En een weinig verder, bladz. 23, na de tegenstrydigheid, waer Bilderdijk in vervalt, wegens de w in schuw en nieuw, die deze eerst als overtollig opgegeven had, aengewezen te hebben, gaet hij, van bloey, paay, enz. sprekende, waer Bilderdijk de y voor de eenvoudige i-vokael hield, aldus voort: ‘Het is prijsselijk, dat hij (Bilderdijk) van zijne dwaling terug komt: want het was ook waarlijk al te ongerijmd te willen beweren (gelijk hij in den tekst gedaen heeft) dat brou en brow hetzelfde zou zijn. Maar ongelukkig dwaalt hij nu weêr. In dit bloey en paay der ouden is die y geene eenvoudige i, maar even zulk eene dubbele overgangsletter als de w, die zij (schoon niet altijd) in deze soort van tweeklanken voor pene korte vokaal afbrekende i of j lieten gelden.’

De heer Kinker besluit eindelyk met de volgende woorden:

‘Daar hij (Bilderdijk) nu y (waarschijnlijk op het gezag der ouden) in sommige woorden bewaard wil hebben, zou hy dan ook aan zijne theorie getrouwer gebleven zijn, wanneer hij, als deze, somtijds fraaye en ook fraay geschreven had.’

[p. 341]

Dit alles is zoo duidelyk, en, enkele punten uitgenomen, zoo overeenkomstig met het gene wy gezeid hebben, dat wy ons veel nadenkens hadden kunnen sparen, indien het geluk gewild had dat de verdienstvolle en waerlyk taelkundige Beoordeeling van den heer Kinker ons eerder in de handen gevallen was. Toen wy onze onderzoeking aengaende de twee- en drieklanken en de y aenvingen, hadden wy nog het minste vermoeden niet van de uitkomst, tot welke wy allengskens geleid zijn geworden. Wy hebben dus reden om ons te verblyden, dat ze reeds tien jaer vroeger door een' man, die als wysgeer als taelkenner en als dichter aen 't hoofd der hedendaegsche Hollandsche schryvers staet, als een noodzakelyk gevolg van zyne navorschingen, erkend zy geworden. Mogten wy zoo wel zeggen: aengenomen! Maer dit hebben hem, zoo min als aen Bilderdijk, die anders ook wel iets daer van gezien had, zyne antecedenten, of hoe men 't heeten zal, niet toegelaten.