|
| |
| |
| |
Over de regelmatigheyd in de spelling by de oude Nederduytsche schryvers.
Men heeft lang gedacht dat onze oude nederduytsche dichters, namelyk die der dertiende en veertiende eeuw, geene regelmaet in hunne verzen hielden, weynig of niets van de prosodie verstonden, en te vrede waren wanneer er slechts een rymwoord op 't eynde stond.
Een nader inzien en een meer critisch onderzoek hebben doen erkennen dat men de Ouden te kort deed; en thans is men het genoegzaem daerover eens, dat de versificatie by de Ouden, ofschoon veel vryer dan by ons, echter aen zekere regels verbonden was, en dat, zoo hunne verzen somtyds, van alle maet en kadans verstoken, op de deerlykste wyze in den war loopen, zulks ten grootsten deele te wyten is aen de onachtzaemheyd der afschryvers, aen de onwetendheyd dier latere poëten, die, buyten het rym, in verzen niets meer wisten te vinden dan in proza, en die de schriften der Ouden by het afschryven naer hunne valsche begrippen verminkt hebben en verknoeyd.
Men bedriegt zich even zoo zeer, wanneer men gelooft dat de nederduytsche tael, in de eeuw van Maerlant en in de volgende, in het onzekere dobberde ten aenzien van de spelling. Oppervlakkig geoordeeld, ja, schynt het dat onze dichters van den ouden dag in het wilde schreven, en geene doorgaende regels kenden, naer welke zy zich rigtten in het spellen der woorden; doch wederom, wan- | |
| |
neer men wat dieper en wat naeuwkeuriger inziet, ontwaert men weldra dat, verre van op den tast voort te gaen, onze Ouden wel degelyk een genoegzaem volledig spelling-stelsel hadden, en in hunne schriften in acht namen; spelling-stelsel zeer verschillig van hetgene thans gangbaer is, doch hetwelk in sommige punten welligt beter, in andere even zoo wel gegrond was als het hedendaegsche.
Onkundige afschryvers hebben ook hierin de oude dichters veel nadeel gedaen: zy lieten niets in zyn eygen vorm; alles werd, gelyk het heette, verjongd; bewoording en spelling gewyzigd naer het spraekgebruyk of misbruyk van hunnen tyd; somtyds zelfs naer het provinciael dialect dat den afschryver eygen was. Zoo werden er, natuerlyker wyze, letters en lettergrepen verplaetst, ingelascht, of onderdrukt, volgens de grilligheden van den copist, waerdoor dan de oorspronkelyke regelmaet noodwendig moest te zoek raken. Doch te midden van die verwarring is het niet onmogelyk de oude beginselen op te speuren, en het rigtsnoer weêr te vinden, dat de Ouden geleyd heeft.
Het volgende Vertoog zal daerover, vertrouw ik, eenig licht verspreyden; doch ik geef het als eene bloote liefhebbery, niet als eene volledige en doorwrochte verhandeling. Dewyl wy meer dan ooyt de vaderlandsche oudheyd doorsnuffelen, om te zien hoe ryk wy zyn in voortbrengselen der belgische litteratuer, en om daer eene aenmoediging in te vinden, ten eynde onze letterkunde weêr in eere te brengen, kan het niet dan aengenaem zyn zoo wy elkanderen mededeelen wat ieder in de schriften der Ouden heeft opgemerkt.
Nu, ik zeyde dat zy een regelmatig en beredeneerd spellingstelsel kenden en volgden, en dat staet my te bewyzen.
| |
| |
Voor eerst, wat het hoofdpunt raekt, waeromtrent sedert lang zoo veel en zoo hevig getwist is, namelyk welke van twee, de enkele- of de dubbele vokaelspelling, best overeenkomt met den aerd der nederduytsche spraek, daer was in de dertiende eeuw geen geschil over. De enkele vokaelspelling was algemeen in zwang; den regel bestond, was gekend, en werd getrouwelyk gevolgd. Alle lange klinkers dus, wanneer zy de lettergreep eyndigden, werden enkel geschreven. Men spelde dan niet alleen maken, meten, hopen, uren, met een enkelen klinker, zonder bygevoegde e; maer zelfs si, daerbi, hi, bliven, enz., houdende de i ook voor lang wanneer zy het woord of de lettergreep eyndigde, en derhalve niet noodig oordeelende haer met byvoeging van e of door verdubbeling te verlengen.
Wanneer in tegendeel den langen klinker het woord of de lettergreep niet eyndigde, zoo werd hy verlengd het zy door de bygevoegde e, het zy door verdubbeling. Zoo werd a en u met eene naestgevoegde e verlengd, ofschoon men de u soms met zich zelve verlengd ontmoet; maer de e, de o en de i werden regelmatig door verdubbeling lang gemaekt.
Men schreef in de vroegste tyden ii, als hi bliift, hi driift; doch ten tyde van Maerlant werd reeds de tweede i met een steert van onder doorgehaeld, en men stelde ij, gelyk de Hollanders doen.
Den hedendaegschen ij-klank, zoo zeer zweemende naer ei, was by de Ouden onbekend. De echte uytspraek van ij, als lange of verlengde i, is nog bewaerd gebleven in West-Vlaenderen en elders, alwaer men een treffend onderscheyd opmerkt in het uytspreken van leiden (ducere) en lijden (pati), welk laetste daer als liden klinkt.
Men schreef dan getrouw si, liden, bliven, enz. met eene enkele i; maer sijn, blijft, mijn, met eene ij.
| |
| |
Zy kenden echter ook de y, gelyk wy Belgen ze nog meestal schryven; doch daer spreek ik aenstonds van.
Wat onze ie betreft, welke thans voor eene verlengde i doorgaet, dat was wel degelyk by de Ouden een tweeklank. En men hoort hem nog in zyne oorspronkelyke zuyverheyd in den mond der Westvlamingen, die de woorden nyd en niet gansch verschillig uytspreken.
Doch hoe was het in de dertiende eeuw gelegen met het onderscheyd, dat thans alle schryvers maken tusschen de zacht- en scherplange e en o, en volgens welk men lezen en hopen schryft, even als maken en uren; maer in tegendeel leeren en loopen, steeds met eene dubbele vokael, alhoewel zy de sylbe sluyt? Dat onderscheyd bestond oudtyds waerschynlyk in de uytspraek wel, maer in de spelling of in de schryftael niet, althans niet regelmatig. Voor eerst by Melis Stoke, ten minste in het handschrift door Wouter den klerk verveerdigd, hetwelk Huydecoper gevolgd heeft, vindt men over 't algemeen geene verdubbeling van klinkers op 't eynde der lettergrepen; de e en de o volgen daer den gemeenen regel. Men leest er groot en noot, meer en heer; maer tevens crone en scone, sere en ere, niet tegenstaende dat de e en o in de vier laetste woorden ook scherplang zyn, gelyk wy thans zeggen, en daerom altyd dienen verdubbeld te worden, ofschoon zy de lettergreep sluyten. Dat is nu den regel; maer Melis Stoke kende of volgde hem niet: de vokael die de sylbe eyndigde gebruykte hy enkel.
Maerlant gaet hier gelyk met Stoke, voor hetgene wat de o betreft; maer voor de e ziet het er by hem anders uyt. Hy onderscheydt eene tweevoudige lange e, gelyk wy; doch misgrypt zich in het schryven niet zelden: zoo dat men duydelyk opmerkt dat het gebruyk niet vast ging, en dat het verschil tusschen scherp- en zachtlang, in het schrift ten minste, niet zeer naeuwkeurig in acht
| |
| |
werd genomen. Men ziet, den algemeenen vokaelregel had de overhand; echter is het niet waer hetgeen Ten Kate zegt (Deel I, bl. 159), dat dit gebruyk tot niet lang voor 1600 stand hield. Het is in tegendeel zeker, dat men al vroeg opmerkte dat de enkele e en o in menigvuldige woorden aen de uytspraek niet beantwoordde; en dat moest men noodwendig. Het onderscheyd tusschen e en ee, o en oo ligt in den aerd onzer tael; zy heeft dat gemeen met de teutonische talen waermeê zy verwant is, gelyk Ten Kate het ter aengehaelde plaets bewyst, en in de er op volgende woordenlysten zigtbaer voorstelt. Voor e schreef men dan aldra ee, gelyk wy 't nu doen; men vindt zulks al vry regelmatig in het handschrift der chronyk van Jan van Heelu, behoorende tot de eerste helft der XVeeeuw. Doch voor de o werd er langer gehaspeld. Men beproefde eerst oe; zooleest men by Maerlant poegen, hoecheit, altoes, enz.; andere verkozen oi, als behoiren, toebehoiren; doch by Van Heelu ontmoet men al dikwyls oo, welk laetste dan ook van langzamerhand algemeen is geworden.
Uyt dit alles blykt het ten overvloede, dat de enkele vokaelspelling by de Ouden een doorgaenden schryfregel was, dien zy met de volmaektste naeuwkeurigheyd, ja tot in het overdrevene waernamen. Enkele afwykingen, welke men in oude handschriften ontmoet, moeten aengezien worden als ingeslopen schryffeylen, op de rekening der copisten te stellen.
Daer ik geen opzettelyk onderzoek versta te doen omtrent het taelgeschil over enkel-en dubbel vokaelspelling, wil ik hier niet verder intreden. Het is my genoeg te hebben getoond, hoe de nederduytsche schryvers van de dertiende eeuw het begrepen, en waeraen zy zich hielden.
Maer hoe stelden zy't met die tweeklanken, waerin wy thans, wy Belgen, nog veelal de y gebruyken, terwyl de
| |
| |
Hollanders getrouwelyk en algemeen dezelve met i samenstellen, als waerheid, huis, zaei-tijd, ooit, enz.?
In dat opzigt was hun systeem zoo wel verschillend van dat der Hollanders als van het onze.
Vooreerst, zy schreven zeer regelmatig ei, en nimmer ey, in leiden, waerheid, enz. Zoo doen het de Hollanders nog, en zyn daerin de oudheyd getrouw gebleven.
Wat den tweeklank ui of uy raekt, dezen kenden noch Van Maerlant, noch zyne tydgenooten: men vindt by hen altoos u of ue daervoor gebruykt, naer gelange den klinker al of niet de lettergreep sloot. Zy schreven dus rumen, vuel, voor ruymen, vuyl; en de oude uytspraek kwam met het geschrift volkomen overeen: zy spraken gelyk zy schreven, en omgekeerd. Zoo spreekt men nog in West-Vlaenderen, maer men schryft anders. In Braband is de oude uytspraek even als het schrift veranderd, behalve in de woorden duyvel en duyzend, welke nog heden in den mond van 't volk duvel en duzend uytgesproken worden.
Maer ik zeyde boven, dat de Ouden ook de y kenden en bezigden. En inderdaed, by Van Maerlant en zyne tydgenooten vindt men regelmatig die letter gebruykt, in samenvoeging met a en met o; hy schryft sayt, saeyer, ay, pays, en zoo ook hoy, moeye, noyt. Men ontmoet ze ook in het begin sommiger woorden, als ydel, yemen, ystorie, enz. Hierin zyn zy derhalve geheel verschillend van het gebruyk, dat by de Hollanders algemeen is.
Deze byzonderheyd is des te treffender, daer de y, als upsilon en in een letterfiguer, in de oude teutonische talen, welke met de onze verwantschapt zyn, of nimmer, gelyk in het Gotisch, of zelden, gelyk in het Franksch, voorkomt.
Het schynt dat deze afwyking herkomstig is uyt het naburig fransch, en van daer by onze nederduytsche
| |
| |
schryvers overgenomen. De Franschen schreven toen ter tyd, en nog eeuwen later, essay, j'ay, ce roy, la loy, waerin overal de y maer de weerde heeft van eene enkele i. Niet onwaerschynlyk is het derhalve, dat onze Ouden, die veel fransch, of gelyk zy 't noemden walsch lazen en vertaelden, dat gebruyk gevolgd hebben. En wy bevinden inderdaed dat de y meest voorkomt in samenstelling met a en o, waerin zy by de Franschen algemeen in zwang was. Later is dat gebruyk allengskens meer en meer uytgebreyd geworden; en zoo zal dan het schryven van y in alle tweeklanken met de i samengesteld by ons de overhand genomen hebben.
Thans handelen wy over de medeklinkers, waeromtrent de oude spelling van Maerlants tyden zeer veel verschilt van de hedendaegsche.
Vooreerst was het by de schryvers der dertiende en volgende eeuwen een stokregel, met den aerd der nederduytsche tael volkomen overeenkomstig, dat allen medeklinker, wanneer hy het woord sluyt, hard is in de uytspraek, en het daerom ook wezen moet in het schrift. De stem kan inderdaed niet berusten op zachte medeklinkers als d en g: en daerom is het dat nog heden geen neêrduytsch woord eyndigen kan of mag op eene v of op eene z. Maer de Ouden waren daerin veel consequenter dan wy: en uytgaende van dat beginsel, schreven zy zeer getrouw wijngaert, werelt, geleert, hoeft; en zoo ook ic mach, lach, dach, noch, menech, dorstech, enz., liever van de natuerlyke afleyding zich verwyderende, dan een zachten medeklinker te gebruyken daer, waer hy, noodzakelyker wyze, in de uytspraek hard en scherp was.
Gy ziet, dat beginsel steunt op logische gronden; maer zy volgden 't nog verder op: en altoos van het zelfde princiep uytgaende, verscherpten of verzachtten zy den medeklinker, volgens dat hy van een scherpen of zachten
| |
| |
medeklinker voorafgegaen of gevolgd werd. Zoo schreven zy mochten, macht, bericht, enz., en zoo ook 't folc, 't fordeel, opter (op der), totten (tot den), enz. In tegendeel, dleven, dlant, dwoort, dwelc, enz., de t verzachtende, en daerom in d veranderende, ter oorzake van de volgende zachte l of w.
Hierin volgden de Ouden, mogelyk zonder het te weten, het systeem der Grieken ten opzigte hunner mutae; daer deze ook hunne β in π, de γ in κ, de δ in τ veranderden, naer gelange van den medeklinker waermede zy dienen moesten.
En deze ontaerding van de eene consonant door de andere, hoe vreemd en hardstootend zy thans in 't geschrift ook moge voorkomen, ligt zoodanig in den aerd der spraek, dat wy zonder er aen te denken in vele gevallen nog spreken gelyk de Ouden spraken en schreven. Men zegt immers nog gedurig naer 't stat gaen, iets op 't solder dragen, aent tafel zitten; alhoewel wy de stad, den zolder en de tafel zeggen. Te Antwerpen is het, en zal het altyd zyn, aen 't Scheld woonen, in 't Scheld vallen, enz.
Daerenboven hadden de Ouden nog eene andere reden om dus met de medeklinkers te werk te gaen: namelyk omdat zy gewoon waren kleyne woordjens, als lid- en voornaemwoorden, niet op hun eygen te schryven, maer ze zoo wel in schrift als in uytspraek als enclitica aen het voorgaende of volgende woord aen te hangen, en daer te laten op rusten. Iets waerin zy wederom Grieken en Latynen waren opgevolgd, en dat thans in ongebruyk is geraekt, behalve voor het onzydige het, tot 't verkort, en zoo nog wat. Zoo schreven zy ics, voor ik des, danctens (dankten des), machire (mag hy er), nammen (nam hem), en honderd andere zulke aerdigheden, die thans den lezer wel eens doen haperen.
| |
| |
Maer dit gebruyk maekte hen op eene andere noodwendigheyd opmerkzaem. Door het achteraenhangen van de enclitica kon het voorgaende woord, of liever zyn klinker, van lengte veranderen: zoo werd dat, met er vereenigd, noodzakelykerwyze da-ter. Om zulks te voorkomen, en altoos getrouw aen het eenmael aengenomen grondbeginsel, verdubbelden zy eenvoudig de slotconsonant van het eerste woord, en schreven onbeschroomd weg, settic, haddic, seggic, hebbic, totten, datter, enz.
Een ander punt. Het is bekend, dat het alphabet, hetwelk wy heden nog gebruyken, by ons zoo wel als onder de Franschen, door de Romeynen is ingevoerd; of, wilt men, dat de oudste schryvers, meest klerken, dat is geestelyken, voor het neêrduytsch schrift de romeynsche letteren hebben gebruykt, als waeraen zy gewend waren. Nu, in het latynsch alphabet komt den medeklinker k niet voor. Men vindt die letter, welke uyt het grieksch haren oorsprong schynt te hebben, in oude schriften van de Teutonische taeltakken, zelfs van in de eeuw van Karel den Grooten; doch zy is er zelden in gebezigd.
Zoo was het ook in de eeuw van Maerlant: de k was niet onbekend; doch werd algemeen vervangen door de c, welligt naer het voorbeeld der Franschen, die nog heden de k missen, en daervoor c gebruyken. Men schreef dan ic, oec, carmen, coen; en insgelyks voor andere medeklinkers, beclagen, lect, enz.
Die letter was over 't algemeen toereykend om den bedoelden k-klank te verbeelden; maer gevolgd zynde door de vokalen e en i, haperde het. Voor die vokalen klonk en klinkt zy by de Franschen als s, en zy had in 't latyn mede een' klank, die van dien der k afweek. Al vroeg, en zelfs in de Karolinger tyden, heeft men in dat gebrek voorzien, en de k gebruykt, wanneer zy van e of i
| |
| |
gevolgd werd. Dien regel was doorgaende in de eeuw van Maerlant: hy, Jan Van Heelu, Melis Stoke, enz. schryven getrouw kerke, maken, en zoo ook bekinnen, makic, enz.
Later, wanneer de tael verliep, en de spelling in den war geraekte, heeft men voor de gezeyde vokalene e en i de c verhard en versterkt, door byvoeging van k, en men heeft geschreven kercke, maecken, enz.; en zoo is dan vervolgens, door meer en meerder verloop, de ck bykans algemeen geworden in de nederduytsche schriften.
Als gevolg van het even gezegde verklaert zich van zelfs het ontbreken in onze oude tael van den vermengden medeklinker, dien wy thans verbeelden door kw, zynde beyde letteren in het latynsch en fransch alphabet niet voorhanden. By Maerlant en zyne tydgenooten is inderdaed die dubbele consonant niet bekend, en wordt regelmatig vervangen door de twee latynsche boekstaven q en u. Zy schreven derhalve quade, wy quamen, quijt, enz.: en dit gebruyk heeft stand gehouden tot op het laetst van de verledene eeuw, wanneer eyndelyk de q als eene onduytsche letter uyt het alphabet is verdreven, even als de x.
Wat den eygen w-klank betreft, dezen werd van oudsher uytgedrukt door de dubbele uu, en men schreef uuaer, uuorden, enz.
Hetgene ik zeyde van k en w, geldt mede voor de letter z, even zoo min te vinden in de latynsche letteren-rey. Dezen medeklinker is geheel onbekend by Maerlant en de schryvers van zynen leeftyd. Men had, om dien zachten klank uyt te drukken, niet anders dan de s; maer deze was noodzakelyk tweederley, namelyk de scherpe en de zachte. Men schreef dus niet alleen stof, staen, enz, in welke woorden de s een scherpen klank voorstelt; maer ook seggen, setten, ik sal, seker, sot, enz., alwaer zy den zachteren klank der z aenneemt.
| |
| |
Dat uytsluytend gebruyk der s voor beyde klanken duerde echter niet lang. De z is reeds gebruykt in den Dietschen Doctrinael, een schrift van de veerliende eeuw, en komt voor in alle latere nederduytsche werken. Nogtans heeft zy de zachte s niet geheel kunnen verdringen, en deze is tot op onzen leeftyd toe min of meer in gebruyk gebleven.
Eene andere byzonderheyd opzichtelyk de s, byzonderheyd door Maerlant, Stoke en andere gelyktydige schryvers, naeuwkeurig in acht genomen, en die toont hoe naeuwgezet die eeuw op de spelling was, is namelyk het tweevoudig letterfiguer, waermede zy de s verbeeldden, naer gelange zy het woord of de lettergreep begon of sloot. In het eerste geval gebruykten zy altyd de lange s; in het tweede steeds de gekrulde s. Dit onderscheyd is zeer dienstig in samengestelde woorden, om alle dubbelzinnigheyd voor te komen. In de volgende, by voorbeeld, is de beteekenis gansch verschillig, volgens dat de s het eerste woord sluyt of het tweede begint: ryk-staf (ryks-taf), koning-staf (konings-taf), dorp-slooper (dorps-looper), enz. De lange s is by de Hollanders zoo wel als by de Duytschers nog in gebruyk, en by ons te herstellen.
Eertyds was er ook een onderscheydend letterfiguer voor de r aen 't begin en de r aen het eynde of in het lichaem van 't woord. Men schreef beterend, bewateraer, met de aenvangs-r (welke alleen op onze drukkeryen gebleven is) om niet beter-end, bewater-aêr te lezen; maer in tegendeel cruys (cruus), croost, enz. met eene andere en, als 't ware, omgekeerde r, welke wy in 't schrift nog gebruyken. Dit echter heeft niet lang regelmatig stand gehouden, en is later geheel vervallen.
Ik zeyde boven dat den k-klank voor de vokalen e en i niet voldoende door de c kon worden uytgedrukt, omdat
| |
| |
deze letter in het fransch, en mede in het latyn, voor die klinkers anders uytgesproken werd dan voor de overige vokalen, namelyk a, o en u, of een' medeklinker. Hetzelfde merkte men op omtrent de letter g, die in het fransch en in 't latyn nagenoeg klinkt gelyk in onze tael, als zy gevolgd is door a, o, of u, of door eenen medeklinker; maer gevolgd van e of i heeft zy eenen verschillenden klank in beyde die talen. Niet onwaerschynlyk is het dat zy in dat geval by de Latynen klonk even of omtrent als nog heden by de Italianers, die de g uytspreken als dje.
Men vond derhalve goed, om den zachten g-klank voor de e en i te behouden, haer in dat geval te verbinden met de h, en men schreef ghe en ghi; als in draghen, wy ghinghen. Deze spelling is regelmatig gevolgd by Melis Stoke. Zy is mede op te merken by Maerlant en Van Heelu, doch niet zoo doorgaende. Zy werd minder waergenomen door de schryvers der volgende eeuw; doch later, wanneer spelling en spraekkunst geheel en al verliepen, werd het gebruyk der h naest de g genoegzaem willekeurig, en men zag die letters vereenigd, waer volstrekt geene reden was om het te doen.
Hiermede meen ik van dit onderwerp te mogen afzien. Het blykt, dat de ouden wisten hoe zy schreven en waerom; dat hun spellingstelsel beredeneerd en regelmatig was, en dat zy de grondwet, schryf gelyk gy spreekt, waer thans weêr sterk op aengedrongen wordt, zeer wel kenden, ja en veel getrouwer nakwamen dan wy 't heden doen.
J. DAVID, Pr.
|
|
Auteursrechtvrij