Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 3
(1839)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–
Auteursrechtvrij
[pagina 5]
| |
Over de kamers van Rhetorica te Kortryk.Ten allen tyde heeft Kortryk uitgeblonken door zyne gilden en genootschappen, welke, tot in onze dagen, luisterlyk tegen die van andere steden naer de eerekroon dongen. Nog vertoonen aldaer de voet- en handbooggilden van tyd tot tyd iets dier oude pracht; en het staet my levendig voor oogen de gilde van St-Joris, in schaerlaken rokken gedoscht, eenen luisterlyken stoet te hebben zien uitmaken. Ja, in Kortryk verlustigt men zich nog in de herinnering aen die tyden, dat in het ryke Vlaenderen de pracht der ridderfeesten tot den burgerstand was overgegaen, alsdan dat hertogen en graven wedyverden om den tytel van beschermheer eener gilde te verkrygen. Gelyk overal elders, stonden, in die tyden van burgerlyke vereeniging, de Kortryksche Rederykkamers aen het hoofd der gilden van die stad, zoo wel om dat hare leden de beschaefdste klasse van het volk uitmaekten, als om den roem, dien zy in alle steden van Vlaenderen verwierven. In onze dagen zelfs hebben wy het mogen bewaerheid zien, wat over eene eeuw de Kortryksche rederyker Willem Surmont zong: Want Cortrijck is het hoofd der Vlaemsche smalle steden,
Die noch dees const bewaert tot op den dagh van heden,
Mids sy van ouden tijdt vermaerdt was door het lant,
Veel lof, veel eer en prijs behaelt heeft t'allen cant.
Sanderus en Grammaye spreken van drie Kortryksche kamers van rhetorica: van de Barbaristen, de Fonteinisten | |
[pagina 6]
| |
en de Kruisbroeders, als hebbende op onderscheidene landjuweelen en refereinfeesten pryzen bekomen. Later bestond er eene vierde kamer, blykens het opschrift eener ongedrukte bloemlezing uit kortryksche dichters, in de boekzael van den heer Willems berustende, getyteld: Cortrijksche poësie, uytgegalmt op de vier rederijcke kamers der voornoemde stadt, bestaende in hondert diversche refereynen en andere rijmgedichten by een vergadert door Philips van Renterghem, liefhebber der selre conste, 1755. Doch in dit, op ééne bladzyde na volledig handschrift, staet de naem dezer vierde kamer nergens vermeld. Sedert heb ik dien gevonden in de onuitgegevene Aenteekeningen dienstig tot de historie der stad. Cortryk en omstreeks, van Goethals-Vercruysse. Het was de kamer der Hovelingen, met kenspreuk: Den geest swiert in den hof, kunst en eendracht minnaersGa naar voetnoot1. Meer heb ik er niet van kunnen opsporen. Misschien leefde ze in het begin dezer eeuw nog voort in de maetschappy der Vredeminnaers, bygenaemd Papieristen, die zich ook van tyd tot tyd met tooneelvertooningen verlustigden. | |
Kamer van Sinte Barbara.
| |
[pagina t.o. 6]
| |
Bl: 6.
| |
[pagina 7]
| |
weren te Mechelen plukteGa naar voetnoot1. In 1496 wonnen de Barbaristen, volgens La SernaGa naar voetnoot2, den prys te Gent, waerschynlyk by de volgende gelegenheid: ‘Men hield aldaer in bloeimaend een schietspel, en by de uitnoodigingskaerten werden er ook pryzen beloofd voor zoodanige gezelschappen van rederykeren, die met de schutters van buiten zouden komen en de schoonste en genoegelykste battementen spelen, in duitsche tale ronde rijme, sonder eenighe vylonie of dorperheitGa naar voetnoot3.’ In dat zelfde jaer speelde eene Kortryksche kamer op het groot landjuweel te Antwerpen, vertoonde er dat Woordt, en ontving voor prys eenen zilveren schael met eenen roozenhoed. Onzeker is het welke kamer dit moge geweest zyn, evenzeer als welke zich in 1499 op het refereinfeest te Audenaerde hebbe bevonden. Ook vindt men niet aengeteekend door welke Kortryksche kamer een landjuweel werd opgehangen in 1452, waerop Ninove (Al groeiende bloeiende) verscheen, en in 1460, waerop deze laetste kamer, die eene witte waterroos ten blazoene had, eenige pryzen behaelden. Ten jare 1539 verschenen de Barbaristen op het landjuweel te Gent, en wonnen daer een' vergulden zilveren kop, wegende een mark. De vraeg der uitschryvende kamer (der Fonteinisten) was: Welck den mensche stervende meesten troost is? De Barbaristen antwoordden: Gods ontfermherticheyt int onderdanich maken des vleeschs onder den Gheest. De personaedjes waren vier in getal: Menigherande ingien, Dwoort der waerheyt, Clerckelic wten en Geestelike verlichtinge. Onder het spreken dezer personaedjes, werden er verscheidene stomme, figuren | |
[pagina 8]
| |
geheeten, vertoond, te weten: De verloren sone, De samaritaen, Christus aen het kruis tusschen twee moordenaers, God de Vader, Waerheyt, Justicie, Barmherticheyt, Pays, het lam Gods boven op eene fonteyne bloedende wt de borst, de heilige Gheest neerdalende, alle voorzien van eene rolle, waer op eene of andere spreuk, uit het oud of nieuw testament getrokken, geschreven stond. Omtrent dien zelfden tyd kreeg onze kamer te Veurne den tweeden prys, zynde drie zilveren schalen. De Barbaristen bestonden nog in het begin der tegenwoordige eeuw, althans vierden zy toen nog herhaelde malen, in het hotel het Schaek- of Damberd, hunne verjaerfeesten, op welke zy zoo veel mogelyk trachtten hunner kenspreuk zich waerdig te maken. | |
Kamer van Sint Anthonius.
| |
[pagina 9]
| |
tieve kamers van rhetorica, volgens toer van lotinge, voor eerst: Den 4 september 1770, de heeren van Harelbeke stad, wiens speelmeester aen eenige van zijne medespeelders (want hy Alzire speelde) hunne partye op noten gestelt heeft, d'een hooger dan d'ander. Den 5 dito, die van ons rhetorica (Sottegem), die den eersten prys hebben bekomen, wezende eenen zilveren kop op forme van eene ciborie, met een deksel van binnen vergult, ter weerde van hondert guldens. Den 6 dito, die der stede van Wackene. Den 7 dito, die der stede van Rousselaere. Den 8 dito, die der stad Deynse. Den 9 dito, die der stad Meenen. - Welke vertoonders waeren gebeden van den heere Remmery van het zelve Meenen, en getrokken uyt alle de kamers der voorzeyde stad en buyten, met belofte van belooninge. - Die bekomen hebben den tweeden prys, wezende eenen zilveren kop ter weerde van sestig guldens. Den 10 dito, die van het dorp Wervick. Den 11 dito, die van het dorp Moorzeele, welke hun vrouwpartyen vertoont hebben door vrouwspersoonen. Den 12 dito, die van Oost-Roosebeke.’ Het volgende jaerschrift staet gesneden op den kop, door de Sottegemsche kamer gewonnen: geIont Door t'gILDe Van st antonIUs geseID fonte YnIsten bInnen CortrYCk. Het is onzeker of de Fonteinisten sedert op stads schouwburg nog verschenen zyn. Op het allerlaetst der vorige eeuw vertoonden zy in eene herberg het treurspel Clytemnestra. Zy waren toen reeds zoo zeer gedaeld dat men, spotsgewys, hun den naem van zwyns gaf, en | |
[pagina 10]
| |
dat velen hunner den rechten naem der kamer niet meer kenden; ja, men heeft my hunne kenspreuk niet kunnen opgeven. Zy moeten eindelyk in 1837 alles, wat nog aen de kamer toebehoorde, verkocht hebben. Het gildeboek schynt verloren. | |
Kamer van het Heilig Kruis.
| |
[pagina t.o. 10]
| |
Bl: 10.
| |
[pagina 11]
| |
selven godtshuyse by desen middel souden van der molestie gelibereert worden, die sy door de verlamijngen van der selver gulde moeten onderstaen, - ende meer andere pregnante redenen.’ Deze kamer ontving haren institutiebrief den negenden mei 1514. Dezelve luidt als volgt: ‘Wy Bailluy, Proost ende Schepenen van der stede van Curtrijcke in desen tijdt, doen te wetene allen den ghonen die dese puntte lesen sullen, zien ofte hooren lesen, dat ter ootmoedigher begeerte en supplicatie van den Deken, Bereckers ende t'gemeene geselschip van den heylighen cruyce ons Heeren, de welcke ons vertooght ende te kennen gegeven hebben, hoe dat sy by den consente van onsen voorders Bailluy, Proosten ende Schepenen, over menigh jaer geweest hebben een minsaem broederschap ende gheselschip, in de capelle van St-Niclaus-overbeke: de welcke guldebroeders doen jaerlijcx singhen zeven missen solemnelijck, met diakene ende subdiakene, ter eeren der passien ende zeven ghetijden ons Heeren, item dat oock de voornomde guldebroeders jaerlijckx by onsen consente spelwijs vertooghen den meesten deel van der passien, op den Sacraments dagh, de welcke alle guldebroeders beloven moeten te spelene ofte doen spelene, als zy daertoe versoght sijn, idoone daertoe wezende; ende sijn oock gehouden, als zy daertoe vermaent sijn, te draegene eene tortse ende gaene in heurlieder lijnwaet op den dagh van de octave van den Sacramente. Item om het doen celebreren van den welcken dienst van zeven missen, zoo es elck guldebroeder schuldich alle jaere te betaelen vier schellijngen parisis, de welcke men op hem innen magh by constraincte van wette, ter cause van welcke t'voorseyde broederschap es gehouden, voor elcke guldebroedere deser weerelt overleden sijnde, te doene celebreren een singhende misse | |
[pagina 12]
| |
met diaken ende subdiaken in vormen van den uuytvaert, oncost den overleden guldebroedere ofte zijnen hoirs, ter welcker misse elck guldebroedere es schuldich te commene ende gehouden te offerne over de ziele, ten waere dat hy sonderlinghe belet hadde; voort doen de selve guldebroeders belofte, aleer sy in de gulde ontfangen sijn, waert soo dat sy wisten eenigen twist oft geschil tusschen eenige guldebroeders, dat te middelen ende afwerpen met dat up te nemene naer heurlieder vermogen, ende wie daertoe versocht es van den guldebroeders wordt gehouden dat op te gevene ende laeten maekene. Danof d'welcke de voorseyde Dekene, Bereckers ende gemeene geselschip begeert ende versocht hebben t'hebbene onse behoorlijcke letteren van authorisad ende octroye, omme by virtuyte van diere te moghen bekent wezen in allen steden ende plaetsen, al Vlaenderen deure, eene geoctroyeerde ende geauthoriseerde guldecamere, in plaetsen daer sy ontboden zullen sijn om prijs te winnen met spelene, te wetene, spelen van Rhetorijcke, abatementen, processien te tooghene als andersints, voorts uuyt crachte van diere, scholen van rethorijcke te mogen houdene, uuyte te slaene voor de kercke ende t'schepenhuys, ende prijse op te hanghen ende winnene, ende voort alle andere zaeken te doene, dat andere gulden van Rethorijcke vermoghen te doene: - Soo ist dat wy Bailluy, Proost ende Schepenen voornoemt, merckende ende regard nemende op het eerbaer ende paisivele geselschip van voornomde supplianten, ende dat sy niet en begeeren dan te augmenteren ende vermeerderen den dienst Godts, oock dat zy beminders zijn van der edel Rethorijcke, geconsenteert ende geaccordeert hebben, ende by dezen onsen letteren, consenteren ende octroyeren de voorseyde supplianten te wesene een bekende gulde van Rethorijcke, ende dien volghende te moghen trecken in allen | |
[pagina 13]
| |
steden ende plaetsen om spelen van Rethorijcke te spelene, te abatementene, processien te tooghene, prijsen te mogen winnene, t'allen plaetsen daer sy geroepen sullen wesen, prijsen op te moghen hanghene, omme by dien Princen t'hebbene. In den ghelijcken te mogen uuytslaene voor de kercke ende voor t'schepenhuys, oock keirels van eenen pareure, met eenen Godt metten cruyce op de rechte mauwe, te moghen doen maeken ende draeghen, soo hemlieden by onze voorsaeten geconsenteert es; auctoriserende ende macht ghevende de voorseyde supplianten te moghen innene ende vercouvereerne de voorseyde vier schellijngen tsjaers van elcken guldebroeder in gebreke tzijnde dat te betaelene; inder gelijcken oock te moghen opnemene ende appaisierene alle twisten van heurlieder gulde, ende generaelijck te gauderen ende gebruycken van allen anderen zaeken, der Rethorijcken anclevende, dat andere gulden van Rethorijcken binnen dese stede gauderen ende gebruycken, behouden elcx recht ende heminentie. In kennissen der waerheden zoo hebben wy Lodewijck van Daelen, als stedehoudere van den Hooghbailluy, dese punten lezen gedaen zeghelen met onsen propren zegele, ende wy Proost ende Schepenen voornoemt metten seghele van zaken der voorseyde stede uuythanghende. Ghemaeckt den IXe dagh van meye int jaer ons Heeren duyst vijf hondert ende veerthiene.’ Twee jaren later, te weten in 1516 kregen de drie Kortryksche kamers hunne doopbrieven van de hoofdkamer Alpha en Omega van Ypre. Naeuwelyks had de kamer van het Heilig Kruis haren doopbrief ontvangen, of wy zien haer lauweren plukken. In 1517 behaelde zy den prys te Brugge; doch sedert bleef zy een tyd lang zonder zich ergens te onderscheiden. Ook de twee andere kamers kwam de over- | |
[pagina 14]
| |
winning maer schaersch meer toelachen, en Kortryks luister werd zeer zwak gehandhaefd. Elke kamer kon afzonderlyk, op de landjuweelen, geene behoorlyke pracht aen den dag leggen; en evenwel was dat bywoonen der volksfeesten een zware last voor de stads schatkist. Dit mag dan ook de reden zyn waerom de stedelyke regering, den 23 september 1561, een bevel uitvaerdigde ‘dat van nu voortanne, soo wanneer eenighe gulde van rethorijcke van deser stede ofte plaetse beschreven sijn van eenighe steden ofte plaetsen, sullen alle de gulden uuytreysen onder eenen standaert, ten ghemeyne coste, op peyne van gheen hulpe ofte assistentie te hebben van der stede.’ De drie kamers onderwierpen zich aen het bevel, en maekten onderling een reglement, dat volgens de gebruiken van den tyd in een referein bevat is, en aldus luidt: Midts dats den psalmist zoo hooghe laudeert
Eendrachticheyt der broeders in swerelst ronde
Wiens weerde boven swerelts staet passeert
Soo is onsen gheest daer toe ghemoveert
Wy drie camers in een te desen stonde
Om in een broederlijck accoort in vrinden faconde
Rethorica tanthierene voor oogen bloot
Want deur eendrachticheydt worden cleen saecken groot.
Elck zal behoeden zijn feestelijcke daghen
Zoo hy vooren gedaen heeft tot desen tijt
Ende indient zoo viele in iemants behaeghen
Tot der feeste te commene mach sonder vraghen
Die feeste frequenteren ende zijn verblijdt
Van wat camere dat zy sonder eenigh verwijt
Tooghende daer deure goet herte goet bloet
Want den blijde versaemen verheught den moet.
Dat niement van drye camers hem sal moyen
Eenig ougst of mey te halen int groene
| |
[pagina 15]
| |
Of camers visiterene deur een constich besproyen
De drye camers en zullen vreucht mach groyen
De kennisse hebben tot dien saysoene
Ende de reyse ghelijck doen lustich en koene
Met conditien ghebeuren zal zulc opstel
Over voorsienigheydt 't werck leet gaet altijt wel.
Alle jare zal dit ghebeuren om druck verliezen
By toere, ende wiens camers toer zal wezen
Uuyt dier camer zal men den prince kiezen
Eenen nieuwen standaert voor Schotten voor Vriesen
Zal men maecken, ende vooren solvent gepresen
Den drie camers touchierende up dat by desen
Dit teecken tooghen sal ende verclaren
Dat wi alle drie als broeders in een vergaren.
Wil de camere, wiens toer tzy, doen visitatie
Een stadt ofte camere met heur prince ghecoren
Dander twee camers lustich in heur vocatie
Zullen beede tot sprinchen [s'princen] jubilatie
Hem bystant doen uuyt jonsten vreucht oirboren
Alle jare dit gheschien zal, broeders ghesworen
Want zoude in ons blijcken accoordich aencleven
Dwerck moet voor ooghen ghetuyghe gheven.
Wiens camers toer zy die zal oock bestieren
Tspel abatament naer tstijts husaige
Ende den prince moet oock om vreucht anthieren
Binnen den paessche daghen reyn van manieren
D'ander twee camers zijn sins image
Oock zijne pareure om schuwen quellaige
Beschickende een liedeken van voyse ornatelijck
Want 't verblijden es drouve herte batelijck.
Of eenich prince niet uuyt en wilt trecken
Die mach binnen der stede doen vreught bedrijfven
Elcke camere zal vragen om vreught ontwecken
Wie believen zal te compareren ter plecken
Daer den prince tanneel houdt om zijn beclijven
Snavonts ter meltijt, dit moet zoo blijfven
| |
[pagina 16]
| |
Van jare tot jare zonder verdragh
Tot vercieringhe van den princelijcken dagh.
Tverbant es ghestelt up half ghelaghe
Te verhalene eerlijck zonder beswijcken
Up de persoonen die bevonden zullen wezen traghe
Ende niet en compareren ten zelven daghe
Die zullen schuldenaers van dezen blijcken
Voorts als eenich bode van rethorijcken
Ons compt vertooghen zijns meesters vermonden
Den ontfanck dient wiens toer dat werdt bevonden.
Maer als eenich bode compt aen de stede
Beschreven zijnde om vreught ontsluyten
Die reyse sullen wy alle drye in vrede
Als broeders te saemen in constighe zede
Doen naer oude costume druck houden in muten
Of ons een camere compt visiteren van buten
Die sullen wy ghelijck ontfanghen en beschijncken
Want als de thoonen accort gaen moet lustich clincken.
Om dat pays soude blijcken in al ons gangen
Zoo en zal nu voort an zonder eenich verlaet
Gheen van de drye camers meughen ontfanghen
Elckx anders gulde broeders by eets verstrangen
Want het es al eenen eedt hoe ment verstaet
Maer wil yement deur zijnen zindelijcken raet
Met een ander gheselschap houden exercitie
In payse mach hy dat doen zonder malitie.
Indient gebeurt dat eenig odious persoon
Een van de drye camers biedt violentie
By dicterie volgende zijnen toon
De camere daer hy onder staet sal hem voor loon
Naer swaerheyts bevindt doen doen penitentie
Ter tweeder reyse van ghelijcke om obedientie
Ter derde reyse staet hy deur onderhoudt van quade
Ter correctie van den drye dekens t zijnder schade.
| |
[pagina 17]
| |
Om in Princens maeltijt blijdelijck laven
Zullen zes doutste breckers tgouvernement
Hebben, en als den prince ontsluyt 't heylighs gheeft gaven
Dan zullen aen de stellinghe zes mannen slaven
Uuyt elcke camere twee ghecoren jent.
Dit is ons accorderinghe ghemaeckt present
Die wy houden affect te dezer heuren goet
Godt gheve dat voort in payse deuren moet.
Den 15 december van hetzelfde jaer vertoonden ‘Loys Borue, dekene van de gulde van sinte Barbara, Jacob Aelbrecht, dekene van de Antonisten en Willem Bouckaert, deken van de Cruys-broeders,’ deze hunne overeenkomst aen baljuw en schepenen der stad, die er ten zelven dage hunnen zegel van zaecken aen hingen.
Deze wyze verordening mocht weinig baten; de ongelukkige tydsomstandigheden brachten de Kortryksche kamers in de vergetelheid. Het is eerst in het midden der zeventiende eeuw dat wy de kruisbroeders in de geschiedenis terug vinden. Ten jare 1652 behaelde Joos Mattelaer (van wien hier achter nader) op een refereinfeest te Comene den eersten prys.
In het jaer 1717 waren in Gent pryzen te winnen voor de beste gedichten Den lof van den keizer (Karel VI) bezingende. De kruisbroeders behaelde er den tweeden en den derden prys. Wy vinden hen op nieuw geene overwinnaers meer, tot op het jaer 1774 dat zy te Belle den eersten prys wonnen, met de vertooning van het spel De goedertierenheid van Augustus. De prys bestond in vyfentwintig fransche kroonen, en werd behaeld over dertien rederykkamers. Sint Winox-Bergen bekwam den tweeden, Strazeele den derden, Steenvoorden den vierden, Meenen den vyfden, en Lichtervelde den zesden of als verstkomende. De Kruisbroeders speelden hun | |
[pagina 18]
| |
stuk den 14 van fruitmaend (sic). Het blyspel, dat insgelyks voor prys vertoond werd, was Den goedhertigen prince. Den 3 mei 1775 beschreven de kruisbroeders eenen tooneelstryd, waervoor het treurspel Olimpia, naer Voltaire, bepaeld werd. Twaelf kamers verschenen. Den eersten prys, bestaende in twee zilveren kandelaers, ter waerde van tweeentachentig guldens brabandsch courant, bekwam de kamer van Steenvoorde (Onrust in genoechten). De tweede prys werd toegewezen aen de Spade rijken van Belle, de derde aen de kamer Jong van zinnen van de zelfde stad, de vierde aen Poperinge (Langhoirs Victorinnen), de vyfde aen Rousselaere (Zeegbaer herten), de zesde aen Magdalena Capelle (St-Lasarus). De kamer van Ninove Al groeyende bloeyende bekwam den prys van verstkomende, bestaende in een gouden eerschakel, ter waerde van achtien guldens courant. Deze pryskamp bracht een zonderling voorval te wege, en kon een' bloedigen stryd tusschen twee steden hebben doen ontstaen, onaengezien de verre afstand die dezelve scheidde. De Geeraertbergsche kamer van St-Adriaen vond de toewyzing der pryzen beledigend voor haer. Zy beriep daerom tot eenen tweestryd, met het stuk Olimpia, niet de overwinnende kamer van Steenvoorde, maer de Kruisbroeders zelven; bepalende daertoe haer eigen schouwburg, en voor rechters ingezetenen van Brussel, van Aelst, van Dendermonde, van Audenaerde en den uytgelesensten van Kortryk. De verkozene rechter uit Brussel was de toenmaels beroemde dichter Cammaert. De kampstryd moest binnen de zes weken plaets hebben. De kamer der kruisbroeders, te recht over zulk eenen uitval verwonderd, antwoordde dat men, by vermeend aengedaen onrecht, zich tot Steenvoorde of Magdalene Capelle had moeten wenden; echter dat zy de uitdaging aennam, op voorwaerde dat de vertooningen niet te Gee- | |
[pagina 19]
| |
raertsbergen, maer op den Gentschen schouwburg zouden plaets hebben, en dat Neyts, de oprichter der Vlaamsche opera, van de rechters zou wezen. De Adrianisten maekten zich boos, en schreven aen de westersche heeren eenen brutalen brief, die zeer bedaerd werd beantwoord. Eene nieuwe missive, met toestemming van zeven honderd persoonen, zoo mans als vrouwen, vol onbeschaefde uitdrukkingen, werd overgezonden. Byzondere persoonen mengden zich in den pennestryd, en maenden lang was, in beide steden, de uitdaging met derzelver gevolgen het onderwerp der dagelyksche gesprekken. Gelukkiglyk klom het kwaed niet hooger, en de twist liep te niet. By resolutie van burgemeester en schepenen van den 10 july 1777 werd, op daertoe gedaen verzoek, aen alle de kamers van Rhetorica het vrye gebruik van stads schouwburg toegestaen. Men vermoedt dat vroeger de Fonteinisten alleen dat voorrecht genoten hadden. In het jaer 1782 was er een tooneelstryd te Poperinge door de kamer der Langhoirs Victorinnen uitgeschreven. De eerste prys bestond in eene belooning van tachentig guldens Brabansch courant. Elke kamer moest vooruit aen den ontvanger ter hand stellen vyftien guldens, en geene achtien, gelyk Laserna opgeeft. Achtien kamers verschenen er, te weten: Lichtervelde, (Vreedzamige reizers), Magdalena Capelle (Sinte Lazarus), Belle (Spade rijcken), Rousselaere (Zeegbare herten), Houtkerke (Twistbevegters), Moorseele (Door Christus vyf wonden leeft ligt geladen van zonden), Loo (Rooyaerts fonteinisten), Hondschoten (Pertsetreders fonteinisten), Kortryk (Minnelijk van herten), Eecke (Verblijders in het kruys), Steenvoorde (Ontsluiters van vreugden), Westoutre (Barbaristen door liefde vereenigt), Isenberge (Geen milder in 't vloeyen), Thorhout (Vol arbeyd en geest), Meenen (Van d'heylige Dryvuldigheyd), Strazeele | |
[pagina 20]
| |
(Van kleendadig beschee), Polinkhove (Marianisten, zalig geteekenden), Hazebrouck (Obedientig in 't werk). Het treurspel dat vertoond moest worden was Cleopatra koningin van Syrie. De Kruisbroeders behaelden den eersten prys en dien van verstkomend; Magdalene Capelle bekwam den tweeden en den eersten voor het blyspel, Strazeele den derden prys. Het kunstig spelen der Kortryksche kamer werd in Vlaenderen alomme ten hoogsten toegejuicht, zelfs zoo verre dat de Spade rijken van Belle, door een' edelen kunstyver aengevuerd, de zegenprael bezongen, en den naem der Kruisbroeders in hunne kamer ophingen. Wy laten hier eenige verzen uit hunnen Lofgalm, om meer dan eene reden onzer aendacht waerdig, volgen: Dat Griek en Romer juigt zijn heldendaedbeschrijvers,
Dat vry den Fransch en Brit juigt zijn tooneelbedrijvers,
Dat met de maetzangkonst den Italiaen zich streeld,
Dat vry den vreemdeling ons Neêrlands volk afbeeld
Als laeg van geest, gantsch niet gevormt tot vrye konsten,
Natuer is milder als zy denken in haer jonsten:
Schoon z'ons geen mannen teeld gelijk Euripides,
Gelyk AEschylus, of den grooten Sophocles,
.................
Al is ons land niet rijk in schouwburgcierend helden,
Dit tydstip nogtans toont, dat ook in Vlaendren leeft
Den treurbedrijfkonstgeest, die by de Franschen zweeft.
..................
..................
Waer Corteryk Atheen, beleefden my de jaeren
Der Grieken, gy zoud u opregten zien autaeren
Tot een geheugenis van uw konstaerdigheid:
Waer Vlaendren 't oude Room, den wierook waer bereid
Om u te bieden; ja men zou straks uit doen roeyen
De bosschen hier omtrent, waer hout en doornens groeyen,
En smeeken aen natuer dat zy met eenen douw,
Die lauwers voortbrengt, gheel dit land besproeyen zou,
| |
[pagina 21]
| |
Om eindloos nae ons wensch uw kruinen te vercieren
Met onverwelkte en t'zaem verdiende Lauwerieren,
Die u volstemmig zijn tot tweemael toe gejond,
Eerst op den Franschen, nu op Oostenrykschen grond.
Doch broêrs, twijl in dit land geen lauwertelgen wassen,
Terwijl autaeren u te stigten niet zou passen
Aen uwe zedigheid, die ook den wierook vlugt,
Zy dog zoo goed, aenveerd ons broederlijk genugt:
Ly, dat wy, die u zien in d'eerste plaets verheven,
Met juigend handgeklap alom te kennen geven
Dat uwe redenschaer in Vlaendren best bevroed
Wat een tooneelbedrijf vereischt of cieren moet.
..................
Dat vry ons haetren dan ons schelden en verfoeyen,
Dat men door agterklap ons vloekt, verneert en scheld,
De redenzucht in ons zal blijven ongekwelt,
En staeg verlangen om door konst vereend te leven
Om prijs t'ontfaen, of wel u prijs en lof te geven;
En dus de redenkonst door gheel ons landgebied
Te vijlen, slijpen en te schaeven, dat zy niet
Eerlang behoeven zal voor 't fransch tooneel te zwigten.
Zyn deze verzen niet genoegzaem beschaefd, zy bewyzen dan toch, dat eene vreemde heerschappy, toen ter tyd, nog niets gewonnen had op het gevoel van eigene waerde by dat gering gedeelte der Nederlanden, hetwelk sedert eene eeuw in het machtig Frankryk versmolten was. Hoe ook onderdrukt en verbrokkeld, men vergeet den gemeenschappelyken stam niet, waeruit men gesproten is, en in kunsten en wetenschappen, ten minste, blyft men nog gebroeders. Zelfs thans is Frankryk, in weerwil der aenhoudendste dwingelandy, nog weinig verder gekomen in het denationalizeren van Vlaenderen. De tyd nadert, misschien met snellere stappen dan men zich inbeeldt, dat de regeringen genoodzaekt zullen worden van zulk een barbaersch en verachtelyk gedrag af te zien. | |
[pagina 22]
| |
Keeren wy tot de Kortryksche kamer terug. Een jaer na hunne roemryke overwinning, in 1783, schreven de Kruisbroeders eenen pryskamp uit voor het treur- en voor het bly- of zangspel. De eerste prys voor het treurspel (Mahomet) bestond in een zilveren koffykan, ter waerde van honderd guldens vlaemsch courant; die voor het bly- of zangspel in eene som van veertig guldens. Tien kamers verschenen er, zynde (behalven de reeds genoemde van Belle (Jong van zinnen), van Rousselaere (Zeegbare herten), van Lichtervelde, van Loo, van Thorhout) die van St-Winox-Bergen (Eendragtigheid houd stand), van Sottegem (Die bloeit door liefde en eendragt groeit), van Swevegem (Liefde verwint alles), van Thielt (Snoeit eer 't bloeit) en van Rousselaere (Konstliefde vreest geen nyd). Uit de registers der maetschappy blykt, dat men omzendbrieven aen honderd verschillende kamers van Vlaendren zond, waerby de steden, aen Frankryk behoorende, niet vergeten waren. Zoo zeer was op het laetst der vorige eeuw, na eene lange geestverdooving, de zucht voor het beoefenen der moedertael overal gestegen! Ja, in de geringste dorpen bleef men niet ten achteren, en vele kleine steden en vlekken bezaten meer dan ééne kamer. Te Poperinge vond men die met de kenspreuk Langhoirs Victorinnen en de Barbaristen; Steenvoorde bezat de kamer Onrust in genoegten en de Ontsluiters van vreugde, Polinkhove de Marianisten anders gezeid de zalig geteekende, Rousselaere de Zeegbare herten en de Konstliefde vreest geen nyd, Dixmude Nu, morgen niet en Het heilig Kruis, Nieuwkerke de Blyde van zinnen en de Goedwillige in 't herte, Belle de Geldsenders, de Spade rijken en de Jong van zinnen, Geeraertsbergen Crescamini vetera renovando en Spiritus ubi vult spirat, Aelst Vincit vim veritas en Amor vincit omnia. Jammer dat by alle die beschrevene | |
[pagina 23]
| |
kamers hare spreuken niet aengeteekend staen. Behalven de nu reeds bekende, kan ik alleen nog opgeven de Ontsluiters van vreugden van Eecke, de Nieuw vloeijende van Bellegem, Vroielyk overal van Harelbeke, de Barbaristen door liefde vereenigd van Westoutre en de Twistberechters van Houtkerke. In het register staet niet aengeteekend door welke kamers de pryzen in dezen tooneelstryd werden behaeld, even min als in den genen, die in 1796 moet hebben plaets gehad. In de bepalingen van dezen laetsten kunststryd vindt men, onder andere: ‘Aan de gene die het treur-spel, uit de hier onderstaande treur-spelen te verkiezen, volmaakst zullen hebben uitgevoerd, zullen gratis geschonken worden vijf prijzen, zijnde: den eersten een zilveren caffé-kanne, ter waarde van honderd guldens vlaamsch courant, den tweeden een som van zeventig, den derden van veertig, den vierden van dertig en den vijfden van twintig gelijke guldens. Er zal gejond worden een som van vyf-en-twintig courante guldens, aan degene die naar het treur-spel, op het bekwaamste, een goedgekeurd blij- of zang-spel zal vertoonen, zonder welke vertooning niemand recht zal hebben aan de prijzen, by ons voor de treurspelen behaald.’ De bedoelde treurspelen, waeruit men eene keus mocht doen, waren deels oorspronglyke, deels vertaelde, thans nog algemeen gekend. Deze keus was eene geluklige nieuwigheid, welke eerst destyds opkwam. Vroeger was men altyd tot één stuk beperkt, hetgeen zeker eene groote hindernis was voor het ontwikkelen van begaefdheden. Zoo begint men thans vry algemeen in de pryskampen het onderwerp der dicht- of prozastukken aen de keus der schryvers over te laten. Misschien heeft de pryskamp van 1796 geene plaets kunnen hebben, by gebrek aen een genoegzaem getal | |
[pagina 24]
| |
mededingende kamers; schier overal vind ik (ook hier) het minimum op tien bepaeld. Gedurende al den tyd der fransche overheersching werd in de registers geene letter geboekt; het was eerst in het jaer 1814 dat de tael een twintigjarig stilzwygen, te gelyk met de vreemde kluisters, verbrak. Op den 12 juny van dat jaer werd het nieuw reglement aengenomen. Onder de zeven-en-twintig artikels, waeruit het zelve bestond, hael ik slechts de volgende, als eenig belang kunnende bezitten, aen: Art. 1. In deeze maatschappij zal niemand aangenomen worden, ten zij hij waerlijk tooneel- of dichtkunst-oefenaar is, of ten minsten waaren beminnaar der zelve. Het getal hiervan zal niet meer mogen beloopen als tot dertig a veertig persoonen. Art. 2. De hoofden of regeerders dezer Maatschappij zullen bestaan in eenen president, eenen dicht- en tooneelmeester, eersten en tweeden commissaris, eenen greffier, eenen ontfanger en eenen decoratiemeester. Art. 10. Op den 1en zondag van ider maand zullen alle de leden moeten vergaderen in het hof, de namiddag ten vijf uren, en verteiren, gezamentlijk, twee kannen bier, op boete van twee stuivers en half; in hetzelve gelaage zal er eene alleenspraak of andere door de liefhebbers uitgegalmd worden, die hiertoe eenige weken te vooren zal uitgegeven worden. Den zegepraalder of besten opzegger zal ten zelven dage vrij wezen van gelaage. Om dit te oordeelen zal den dichtmeester twee bekwaame persoonen uit de maatschappy met hem vraagen, met wiens oordeel elk zig zal moeten bevredigen. Indien er geene alleenspraak of andere word uitgegeven, er zal alsdan iets te lezen gegeven worden 't zy in rijm of in onrijm. Art. 26. Elken afgestorven broeder zal in zijne lijk- | |
[pagina 25]
| |
statie verzeld worden door alle de lidmaaten. Het vaandel en den standaart zal voor zijn lijk gedraagen worden, eene misse zal voor zijne ziele gecelebreerd worden, waarby elken confrater hem zal bevinden zoo wel als in zijne begravenisse, op boete van eenen halven franc.’ De Fonteinisten van Gent beschreven tegen july van het jaer 1817 eenen kampstryd voor de tooneelkunst. De kortryksche kamer verscheen er op, en vertoonde het tooneelspel Barbarossa en het zangspel de Ouderliefde. Zy behaelde de beide eerste pryzen. In dezen kampstryd zegevierde Claranna Hofman, 's dichters dochter, over alle de mededingende tooneelspeelsters. Men was het ook grootelyks aen het uitmuntend talent dezer waerlyk groote tooneelliefhebster verschuldigd, dat het volgende jaer, te Ostende, Kortryk op Gent zegepraelde. Het treurspel, waermede men in deze laetste stad den prys verdiende, was Mahomet. In den gemelden pryskamp te Gent verrichtten de Kruisbroeders eene daed van kunstliefde, welke zeker verdient aen de vergetelheid te worden ontrukt. Velen hunner hadden reeds, in onderscheidene wedstryden, hunne mededingers uit alle hoeken van het land overwonnen: andere veel belovende talenten niet willende ontmoedigen, hadden zy de edelmoedigheid vooruit aen de rechters bekend te maken, dat zy van den prys voor den besten tooneelspeler afzagen. Die edelmoedige kunstvrienden waren de HH. J.B.J. Hofman, De Blon, L. Beernaert, J. De Vreese, J. De Brauwere, K. Messiant en J. Libeert, waervan de meesten thans nog in leven zyn. In 1820 bevond zich de kamer wederom te Gent, by gelegenheid van het feest der nationale nyverheid. Zy behaelde er twee gouden medailjes, ter waerde van vyftig nederlandsche guldens elk. | |
[pagina 26]
| |
Ten zelfde jare was er te Rousbrugge een pryskamp van uitgalming, waerop de eerste pryzen door de Kruisbroeders werden weg gedragen. In het jaer 1821 ontving de kamer van het H. Kruis een nieuwen uitnoodigingsbrief van de Fonteinisten te Gent; doch, om reden van hun (zoo gezegd) partydig gedrag te voren, wilde zy er niet aen beantwoorden. Zy beschreef op hare beurt, tegen den 20 augusty, eenen pryskamp van poezy, uiterlyke welsprekendheid en schryfkunst. Den tienden dier maend legden de beoordeelaers hunnen eed af in handen van den vrederechter. De pryzen in poezy (het vermogen des ijvers) werden behaeld door de heeren A. Boxman, Frans De Vos en A. Biebuyck; die van uiterlyke welsprekendheid door de heeren J.J. De Nobele en D. Riesseau van Gent. Dit kunstfeest werd gegeven by gelegenheid dat de kamer op haer verzoek den tytel bekomen had van Koninglyke maetschappy. Zy had vermeend daervoor den stap by Z.M. te mogen doen, aenmerkende ‘1o bewezene diensten aan hunne medeburgeren, als mede aan stads overheid, daertoe aanzocht zijnde; 2o onvermoeiden ijver in het ondersteunen der behoeftigen in tijden van rampspoedige en kommervolle jaren; 3o in het medijveren om den toestand der ongelukkigen te verzachten, zoo als gebleken is uit de zending eener aanzienelijke somme gelds, ter gelegenheid van den bloedigen veldslag van Waterloo; immers in het bevorderen en aankweeken der letterkundige oefeningen, tot welkers bloei en instandhouding de maatschappij steeds den grootsten ijver betoond heeft, gelijk mede blijkt uit de menigvuldige lauweren, welke dezelve behaald heeft in de voornaamste plaatsen dezer omliggende provincien; en eindelyk de oudheid harer oprigting, als zijnde reeds door Vlaanders oude vorsten Albertus en Isabella, in hunne | |
[pagina 27]
| |
voorregten gemagtigd geworden, en als rederijke kamer gewettigd,’ enz., enz. Dat tydstip was ook hetgene van den grooten luister der Kortryksche kamer van het H. Kruis, die met glans het hoofd boven alle kamers van Vlaenderen uitstak. Hofman, haer yverig dichtmeester, werd niet minder toegejuichd (en hy verdiende het zeker nog meer) om zyn natuerlyk spelen en zuivere uitspraek, als om zyne dichterlyke begaefdheden. Zyne dochter, de zoo vroeg aen het vaderland ontrukte Claranna, was in de volle ontwikkeling harer buitengewoone begaefdheden. Vader en dochter werden krachtdadig ondersteund door de kunstliefde van verlichte medebroeders. Men zag Kortryk overal, waer pryzen te behalen waren, en overal droegen de Kruisbroeders eenige lauweren weg. Dan, eilaes! de knoop, die de rederykkamer gesnoerd hield, verbrak; - Claranna verkwynde. Den 24 december 1825, by gelegenheid der inwyding van de hernieuwde schouwburgzael, speelde men de dood van Rolla, waerin Claranna de rol van Elvira vervulde. Het was de laetste mael dat Vlaenderen zyne bevalligste tooneelspeelster, en Kortryk zyne geliefkoosde voedsterlinge mochten toejuichen. Zy overtrof ook haer zelve, en het publiek kende geene palen van bewondering. Het was als of er een algemeen voorgevoel was der aenstaende slooping van een lichaem, waerin begaefdheid, deugd en schoonheid vereenigd waren. Claranna Hofman stierf aen eene longteering in herfstmaend van 1827. Zy mocht den gelukkigen dag niet beleven, dat haer vader zyn jubelfeest hield van vyftigjarig lid der maetschappy. Dat jubelfeest had plaets op den 16 augusty 1829, by welke gelegenheid men eenen pryskamp van poezy en uitgalming gaf. De onderwerpen voor de poezy waren het jubelfeest zelve en de ware Vaderlander, de be- | |
[pagina 28]
| |
kroonde dichters De Vlaminck, Renier en Van Duyse. De tael was door eene slecht begrepene terugwerking, sedert 1830 als versmacht, en zy scheen gedoemd om in hare beoefenaers langzamerhand te verkwynen. Menige lier, die vroeger de schoonste akkoorden beloofd had, bleef stom; De Vlaminck en Wouters waren naer hooger sfeer gaen zingen; De Vos was het land uitgeweken, en weldra ontviel der tale nog een steunpylaer; - Hofman ging zyn Claranna zoeken: Kortryks dichter onthief zich aen het stof den 2 augusty 1835. Zulk een verlies, want Hofman was de ziel der maetschappy, zulk een verlies, zeg ik, zou in andere omstandigheden den ondergang van het geheele genootschap na zich gesleept hebben. - Het gaf aen de Kortryksche kamer een nieuw leven, aen geheel Vlaenderen eenen weldadigen schok. De bloem der vlaemsche zangers mengelde roozen met cypressen op het graf van den gryzen bard; Hofman werd op stads schouwburg, waer hy zoo menigmael eenen vloed van dichtvuer had doen stroomen, vergood, en later richtte men hem op het kerkhof eene gedenkzuil op. Het bleef niet by die uiterlyke betooningen. Het kunstvuer stroomde op nieuw door de schier uitgedoofde aderen; het reglement van 1814 werd herzien en naer de nieuwe behoeften van den tyd gewyzigd; jonge liefhebbers sloten zich aen de oude medebroeders van Hofman aen, en toonden dat de yver in hen was om den ouden luister der Kruisbroeders te doen herleven. Moge zulk een vaderlandsch poogen geene hinderpael ontmoeten!
Sedert korte jaren hebben zich twee nieuwe kamers van Rhetorica opgericht, beide schuilende onder de bescherming der onbevlekte Maegd Maria. De eerste draegt | |
[pagina 29]
| |
voor kenspreuk Minnaers van eendragtigheyd ende regtveerdigheyd, en houdt haer hof in de herberg den Tuyn. Zy kondigde tegen den 26 maert 1837 eenen kampstryd aen voor de kamervraeg, de uitgalming en het gezang. De andere, hare vergaderingen houdende in de herberg den Kuyper, beschreef tegen den 20 augusty 1837 eenen pryskamp voor dichtkunst en uitgalming. De vraeg voor de dichtkunst was aldus opgesteld: Gy die de Dichtkonst mint, en hacht haer lauwerblad'ren
Te voelen tot uw eer, rond uwen schedel gad'ren:
Schetst ons door een gedicht, wat Heyl en wat Genot
Een goed' opvoeding baert, die steunt op Gods Gebod?
Deze beide gezelschappen, die overigens weinig invloed uitoefenen, houden zich met geene tooneelvertooningen bezig.
Was in Kortryk de eeryver by de kamers van Rhetorica groot, enkele persoonen poogden niet minder zich in kunsten en wetenschappen en in de fraeie letteren te onderscheiden. De moedertael vond er altyd warme beoefenaers, en misschien was men, ten allen tyde, nergens beter Vlaemsch. Bediende de jesuiet Van de Walle zich van het latyn om zyne dichterlyke verbeelding zwier te geven, hy vond geenen stadgenoot voor zich, op wiens voorbeeld hy zich beroepen mocht; en sedert hem hebben de Kortrykers vry algemeen de moedertael boven eene vreemde gekozen. In de XVIe eeuw was de jesuiet Joannes David een der beroemdste vlaemsche schryvers van zynen tyd, en de eenigste die met geluk tegen de schier onweerstaenbare pen van Marnix van St-Aldegonde gestreden heeft. Jan Palfyn maekte zyne ontdekkingen in de ontleedkunde in zyne moedertael aen de wereld | |
[pagina 30]
| |
bekend, en in onze dagen bediende zich de eerbiedwaerdige Goethals-Vercruysse van geene andere dan van de volkstael tot het opstellen zyner kronyk van Kortryk. Het was evenwel in den schoot der rederykkamers dat men de yverigste beoefenaers der moedertael aentrof. In de zeventiende eeuw bezaten de Fonteinisten den dichter Jan De Valckgrave, doctor in de medecynen, die in 1635 voor zyne kamer het treurspel Marianne vervaerdigde. Eene eeuw later mochten de Barbaristen zich beroemen op de medewerking van den priester J.B. De Pape, van wien twee tooneelstukken bekend zyn: 1o Menschelycke verlossingh door de geboorte onzes Zalighmakers J.-C. zedelyck verthoont en ten tooneele ghevoert door de rederyckers-gilde van Rhetorica binnen Cortryck, onder den standert van de H. Barbara in 1715; en 2o Carolus den VIe, keyzer van Oostenryk, en Soliman de IIIe, keyzer der Turken, 1717. En wie spreekt thans van de Kruisbroeders, zonder dat hem onwillekeurig de naem van Hofman op de lippen komt? Doch het is er verre af dat alle de verdienstelyke rederykers, die beschaving en verlichting in hunne geboortestad trachtten voort te planten, zouden bekend zyn. Menige naem is niet eens over de stads wallen gevlogen, maer is, ja, binnen Kortryk zelve, vergeten geraekt. In het begin van voorleden jaer werd de heer Willems eigenaer van een handschrift der Cortrycksche poesie (zie hier voren bl. 6), grootendeels bestaende in balladen en refereinen, byna uitsluitelyk van godsdienstigen of stichtenden aert. Deschryvers er van zyn Joos Mattelaer, Ignatius Hobrecht, Willem Surmont, Vincent Delsa, Jacob Bruwier, Joannes Cosels, Joseph De Ro, Joseph Casier, Adriaen De Clerck, Arnoldus De Cock, en Judocus Vermeersch. Onder dezen onderscheidt zich voornamelyk Joos Matte- | |
[pagina 31]
| |
laer, een man, had hy in gelukkigere omstandigheden verkeerd, die zeker eene voorname plaets onder de dichters van zynen tyd zoude bekleeden. Joos Mattelaer leefde in het midden der zeventiende eeuw. Hy was prins der kamer van het H. Kruis ten jaere 1646. Wy hebben hem reeds als dichter bekroond gezien te Comene in het jaer 1652. Dat hy, om zyne dichterlyke begaefdheden, by zyne stadgenooten in byzonder aanzien stond, blykt hieruit dat men hem de eer deed zyn afbeeldsel in het gildeboek der kruisbroeders te doen schilderen, het eenigste dat men er in aentreft. De schedel is kael, van voren nog een trosjen haer bezittende; knevels, en een sik; bakkebaerden onder den kin met elkander vereenigd; zwarte mantel; een wit kraegje of bef als by een' raedsheer hangt boven op de borst. Onder aen leest men: 'T is voorwaer
Judocus Mattelaer
Prince 1646.
en daer onder, doch van eene andere hand: binnen zyn leven poet van de redenrijcke gulde van de Cruysbroeders.
Na zyne dood, voorgevallen den 28 augusty 1687, bewees men hem geene mindere eer. Aen de zuidzyde van het groot poortael van Sint Maertens kerk leest men, op eenen blauwen steen, in den muer gemetseld, het volgende grafschrift: H.L.B. +
Joos Mattelaer fs Jans.
Vertoeft wat, die hier voor by gaet,
Bidt voor de ziel van Al-met-Raet:
Dees letters keert, 't is Mattelaer.
Kent gy hem niet? gheraedt er naer.
| |
[pagina 32]
| |
Hy heeft oock in soo menich dicht
Niemant beschaemt, niemant ontsticht.
In syn leven was hy eenen smedt,
Dies hem gedenckt in u Ghebedt:
Bidt dat hy mach met Godt hier na
Bedichten 't blyd Alleluya.
Obiit 28 aug. 1687.
R.I.P.Ga naar voetnoot1
Zyne refereinen en balladen, in den meergemelden bundel zich bevindende, zyn ten getalle van zestien: 1o Refereyn op de Clappers, 2o Ballade op den bloedigen ommeganck des lydens ons Heeren Jesu-Christy, gejont aen alle Cruysbroeders ende susters onder den tytel van minnelyck van herten; 3o Refereyn op de vraghe waerin dat meest de cracht van rechte liefde blyckt; 4o Betoonende waerin den oprechten edeldom gheleghen is; 5e Betoonende hoe dat de redenrijck hemels ende uyt Godt begonst is; 6o Op de vraghe welck dat de dry schoonste blommen des werelts sijn, te weten de deuchdelicste, de eerlyckste, de geestelyckste; 7o Tot lof van den teghenspoet en ider smenschens cruys; 8o Betoonende dat de ruste van ons verstande vreeze Gods is; 9o Van d'hooverdie; 10o Geestelijk amoureus; 11o Op die twort Gods hooren en niet volghen; 12o Hoe dat wy elckander moeten beminnen; 13o Tot lof van de redenrycke; 14o Balladen hoe dat de redenryck begonst is; 15o Refereyn op tverwinnen syn selfs; 16o Van de wercken Gods. Waerschynlyk hebben vele dier stukken in pryskampen gediend. Evenwel zal ik my hier niet onledig houden met Mattelaer's verdiensten uit deze rhetoricale dichtwerken te betoonen. De verouderde vorm zou aen me- | |
[pagina 33]
| |
nigeen niet bevallen. Ik kies liever het volgende, grootendeels in den kortrykschen tongval geschreven, geestig gedicht, dat tot bydrage kan dienen hoe erbarmelyk het land, zoo wel door lage als door hooge overheden, toen ten tyde werd behandeld. Hetzelve staet vooraen in het handschrift. De helft des tytels is onleesbaer geworden.
Den staet vereerden...... of....... den eergierigen bottaert gheleken by den ephesiaenschen ezel.
My dunckt dat ick heb ghelesen
Hoe dat voormaels tot Ephesen
Jaerlyckx was vol spel en sanck
Eenen grooten ommeganck,
Waer in dat placht om te gaene
T' beelt van de godin Diane,
Vol van goudt met const doorvrocht,
Dat het elck een wonder docht.
Hier toe was al van te vooren
Eenen ezel, lanck van ooren,
Wel bereyt en wel verciert,
Dat het scheen een fray ghediert.
Eerst met een couvert behanghen,
Silver bellen, goude spanghen.
Vooren op des plompaerts kop
Stont een struis van pluymen op.
En naer al dit fray bescheeden
Ginck men dit schoon beestien leeden
Daer dit bilt [beeld] was by der hant
Dat m' op synen rugghe bant.
Hier med ginck het voort soe soetiens
Soo t' scheen met fluweele voetiens
Door de stadt van straet tot straet,
Immers soo den ommeganck gaet,
Al de straten, al de weghen
Schoon ghevaeght, en dan ter deghen
Met verscheyde groen bestroyt,
En de huysen al vermoyt!
| |
[pagina 34]
| |
Dit bilt om sijn weerdigheden
Wiert vereert en aenghebeden
Als een heyligdom of schat,
Als godinne van de stadt.
Al de borgers nedervielen
End aenbaden dat, al knielen,
Naer hun heydensche manier;
Maer dit plompe ezels dier,
Siende dat men in dit groeten
Byna custe syne voeten,
Dochte: dits voor my gedaen!
Met dien bleef hy stille staen.
Hy wort groots in zijn ghedachte;
Hy begonst hem groot te achten,
Ja hy dochte menighen keer
‘Ick en ben geen ezel meer;
Andersins dees wijse lieden
Soun my sulck geen eere bieden,
Want den ezel, lanck gheoort,
Sulck geen eere toe behoort.
Laet vry d'ander ezels weyden,
Laet s' een ezels leven leyden,
Laet se leven by het gras
En oock by den waterplas:
Ick, door jonste van de Goden,
Hier tot dese feest ontboden,
En van ider een gheeert;
Ben als van nateur verkeert.’
Maer doe sijn seer dwase keuren
Bleven wat te langhe deuren,
Sijnen meester, heel ghestoort,
Dreef den botten ezel voort.
‘Voort, voort, ezel, botten loeten,
Al dit stupen, al dit groeten
Is voor u niet, soo ghy vraeght;
T' is voor t' gonne dat ghy draeght.’
En hy kreeg, met harde zwepen
Aen syn ooren sulcke mepen,
Waer by dat hy wel beseef
Dat hy ezel was en bleef.
| |
[pagina 35]
| |
Hier meed is mijn fabel uyt,
Niet dat ick hier mede sluyt;
Want het fabeleus belegh
Veeltydts anders meynt dan seght.
T' is dan ghefondeert in reden
Dat wy doch wat tijts besteden,
Om te zien de nuttigheyt
Die hier in verborghen leyt.
Vrienden, opent eens u ooghen
En siet aen de vremde tooghen
Van het groote maskeraet
Dat ter werelt omme gaet.
Die haer tot int merch bekijcken,
Die willen haer gaen ghelijcken,
(En het past haer wonder wel)
Met een groot comediespel.
Maer als ick aensien haer woelen,
Mocht ick segghen mijn ghevoelen,
En behouden haeren danck,
T' is een jaerschen ommeganck.
Dees processie van ons leven
Is van ouden tijdt beschreven.
Job seght: wy gaen eenen keer
Sonder om te keeren meer;
Want elck thoont syn personagie
Blijd of droeve van corayge,
Dezen bot en dien beleeft,
Elck naer sijn partie uytgeeft.
Ondertusschen siet men thoonen
Conincks mantels, schepters, croonen;
Dicht hierby volght den soldaet
Die men acht een noodig quaet;
Dan volghen de minder staeten,
Coopmans, borghers, advocaten,
En den boer comt achter aen,
Die wel vooren dient te gaen.
Siet soo gaet de werelt henen:
Die hier groot en wonder schenen,
Soo de keer maer is ghedaen,
Van hun geen of cleen vermaen.
| |
[pagina 36]
| |
Sus! my dunkt ik hoore vraeghen:
Wat bilt sal m'hier omme draghen?
Vrienden twort u haest gheseyt:
T' beelt van d'hooghe overheyt.
Dits een beelt van Godt ghegeven,
Dits een beelt weerdigh verheven,
Dits een bant van alle banden,
Dits de ruste van de landen,
Dits het meest twelck Godt oyt gaf,
Deughde loon en boosheyt straf;
Dits de vastigheyt der Loyen,
Dits t' Palladium van Troyen;
Want daer men geen hooft en kent,
Goet begin krijgt quaden endt.
Dit beelt van soo groote weerde
Wort hier dickmaels op der eerde
Van een bot of plomp gheboert
Als ten toogen om ghevoert:
T' ghebeurt, die voor korte jaren
Schier gheacht als ezels waren,
Mits dat hun fortuyn toelacht
Willen wesen groot gheacht.
Geldekracht en vriendejonste
Sijn van wonderbare conste;
Want die dees heeft beyd te saem
T' schijnt een man tot al bequaem:
T' is een man van goed manieren,
T' is een man om te regieren;
Dus dient hy van overlanck
Wel te sitten op den banck.
Daer hebbender meer gheseten
Die soo veel als hy niet weten,
En hy thoont aen alle man
Al de vriendschap die hy can.
Siet met al dees blauw bescheeden
Gaet m'hem als den ezel cleeden,
Dat hy cortelinckx wort gheset
In den raetsbank ofte wet.
Strackx doet m' hem van sijde of laecken
Eenen nieuwen tabbaert maecken,
| |
[pagina 37]
| |
Want ick meyne dat hy dinckt
Dat den tabbaert wijsheyt brincht.
Hier meed gaet hy achter strate
Als ghelaen met t'beeld van state,
Daer elck een, die hem ontmoet,
Meer dan ordinaris groet.
Al dit stuypen, al dit nijghen
Doet hem groot ghevoelen crijghen;
En hy dinckt als menigh heer
‘Ick en ben geen ezel meer.’
Dan begint hy te versmaden
Oude vrienden, cameraden.
Die hy achtt' als eenen Godt
Duncken hem nu plomp en bot.
‘Laetse wercken, laetse slaven,
Laetse loopen, laetse draven;
Grouve clunten, slechte loen
Moeten grouve wercken doen.
Maer ick, die in plaets van wercken
Nu verkeer met wijse klercken,
En van ieder een gheëert,
Ben als van natuer verkeert;
Andersins d'heer commissaren,
Oft die s'coninckx plaets bewaren
Hadden my hier niet ghestelt.’
Holla! vrient, t'is om u gelt!
Dit is duysent jaer voor desen
Wel ghebeurt en meer ghelesen,
En ik vrees, ons drouven tijdt
Is noch dese plaegh niet quijt.
Keert mijn schrift van boven t'onder,
K'en meyn niemand int besonder;
Want dit quaet is soo ghemeen
Dat m'er drie vint teghen een.
Copken, Claesken, Driesken, Hantjens,
T'willen al sijn wijse mantjens,
En nochtans int gansche jaer
Siet men niet een bouck by haer.
Neen ick fael, k'meen sy wel lesen
Wanneer dat sal paesschen wesen,
| |
[pagina 38]
| |
En of derthien avont dagh
Comt noch soo hy voormaels plagh,
Oft sien in de selfste prente
Naer den valdagh van een rente;
Daerom is den almanack
Altijdts in hun hand of sack;
Ja selfs vier Heems kinders leven,
Wat heer Huyghen heeft beschreven,
Noch oock t'bouck van Maleghijs
Qualijck eens ten halven wijs.
Verre van eens t'overkijcken
Vremt of eyghen lants cronijcken,
Daer m'als in een speghel siet
Watter voormaels is gheschiet,
Noch in boucken van pratijcken,
Of in ander dierghelijcken
Daer men wijselijck uyt leght
Al de leden van het recht;
Noch in geen boucken die leeren
Oft oock wel een man met eeren
Die in eere wilt bestaen,
Dit van hem mach sijn ghedaen:
Dat sijn al te wijse sprekers,
Dat en sijn maer hoofde brekers;
Liever spreeckt haer van een saeck
Die can dienen tot vermaeck.
T'past soo niet hun hooft te breken.
Misschien hebbense hooren spreken
Dat den gone die veel weet
Godt sal eysschen veel bescheet.
Dit can soo hun sinnen stillen,
Dat sy niet meer weten willen
Dan waer dat den besten wijn
Ergens sal te koopen sijn,
Of waer dat een schoon waerdinne,
Door aenlocksels van de minne
End haer loddelijck ghesicht,
Den bedroufden gheest verlicht.
Daer verhaelt men menigh grijntien,
Daer leckt men t'ghesuyckert wijntien,
| |
[pagina 39]
| |
Daer hout men comerepraet
Oft matery was des staet.
Voorders, t'grouwelt my te schrijven.
Salomon, hoe soudt ghy kijven
Dat ghy sulck een rechter saeght,
Die naer gheene wijsheyt vraeght;
Want ick meyn dits u ghevoelen:
Die besitten d'hooghe stoelen
Moeten sijn van hoogh verstandt,
Of wel anders wee het lant!
T'moeten doch sijn wijse lieden
Die t'ghemeene hest ghebieden.
Dickmaels schorter noch wat aen
Eert al effen wort ghedaen.
Vrienden, die wilt leeren smeden,
Moet ghy niet veel tijdts besteden,
Eer dat ghy int self ambacht
Cunt goet meester sijn geacht?
Hoe derven s'haer dan beromen
Die so licht tot state comen,
Dat sy wijs sijn en bestant
Om regeeren stadt of landt?
K'meyne, t'sijn wel ander saecken
Die t'gemeene welvaert raecken,
Dan waer dat men backt of spidt.
Lieven vrient, onthoudt toch dit.
Niet dat ick het wil misprijsen
Dat men siet tot staet oprijsen
Iemant die gheleerdheyt mindt,
Al waert maer een wevers kindt;
Neen, dat soude my verblijden;
Want van d'allerhoogste tijden
T'groot verstandt, van cleene stam,
Wel op d'hoogste stoelen clam.
Saligh landt, deuchtrijcke steden,
Daer die, hoogste weerdicheden
Sijn ghegeven dien het dient,
Sonder opsicht van een vrient.
Wel sal het ghemeente varen
Gheregiert van grijse haren;
| |
[pagina 40]
| |
Want al sijn sy bijcans blent
Sien voorsichtich op den endt.
Eer wy scheyden uyt dees dichten,
Vrienden, laet ons eens besichten
Wat hem toestaet en betaemt
Die een rechter is ghenaemt.
Eerst vooral de vrees des heeren,
Wortel van wijsheyt en eeren:
Rechter die dees vreese heeft
Sijn ghemeente in ruste leeft.
Maer wanneer een man van staten
Gaet de vreese Godts verlaten,
T'is geen wonder doet hy t'quaet,
Maer t'is wonder soo hy t'laet.
T'en can oock gheen rechters passen
Veel te drincken, veel te brassen;
Salomon wilt geenen wijn
Gheven aen die rechters sijn.
Soete wijnen, stercke drancken
Connen soo ons sinnen krancken
Dat men weynig goets verhopt
Van die altijdts sobbendopt.
Schouwt te nemen goudt of giften;
Want t'sijn d'allerbooste driften
Soe een rechter, als m'er gaet,
Met de handen open staet.
Laet gaen rechters die bedrieghen,
Veel beloven en veel lieghen,
Ten sy dat een bant van goudt
Hare tongh ghebonden houdt.
Die hebt uwen tijdt versleten
Om veel leeren, om veel weten,
Vougt u wijsheyt by de deught,
Ghy wordt u ghemeentens vreucht.
Somtijds sijn de rechtsgheleerde
D'alderslimste of verkeerde.
T'groot verstandt, tot quaet ghewendt,
Steden ende landen schendt.
Soete woorden, sachte sinnen
Doen u jonst en eere winnen;
| |
[pagina 41]
| |
Maer een spitich woort dat craekt
Sijne sprekers haestich maekt:
Hoort men somtijdts niet verhalen
Dat een man van trotscher talen,
Al ist anders een wijs man,
Wort gherekent als tijran?
T'en is geensints uw vercleente:
Sijt minsaem met u ghemeente;
Alst moet wesen met bescheyt
Toont eene wijse achtbaerheyt.
Vrienden, een woord voor het laetste;
Maer, eylaes, t'is t'alderquaetste
Wee het lant daer eenen knecht
Gaet regieren t'hooghste recht:
Daer vluchten de goede zeden,
Daer en hoort men naer geen reden,
Daer voert snootheyt t'heele woort;
Daer wort iders recht vercort;
Daer siet men de snootste bouven
T'volck van eere soo bedrouven,
Dat het door den overlast
Wort van rijckram pover gast.
Daer sijn noch wel ander saecken,
Die een goet regheringh maecken;
Maer ick meyn dat oock wel schickt
Dat men niet te veel en sprickt.
T'is maer van ghebreck gheschreven,
Niemans naem een vleck ghegheven;
En daer niemandt wort ghenaemt
Daer moet niemandt sijn beschaemt.
Maer comt iemandt hem te stooren
In dit lesen ofte hooren,
Weet dat hy te kennen geeft
Dat hy dees ghebreken heeft.
Heylich Godt, t'wort u ghebeden,
Gheeft doch sulcke overheden,
Die bemindt sijn en gheacht
Om haer deucht en om haer kracht!
F.A. SNELLAERT. |
|