De werken van Vondel. Deel 9. 1660-1663

Regelnummers proza verbergen

[p. 173]

J. V. Vondels
Samson of Heilige Wraeck.
Treurspel.aant.

t'AMSTERDAM,
Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, M. DC. LX.

[p. 174]

SAMSON.

VAN 1660. AFGEDRUKT NAAR DE TEKST VAN DE eerste uitgave (t'Amsterdam, Voor de weduwe van Abraham de Wees, op den Middeldam, M. DC. LX.), waarvan 't titelblad hiervóór typografies is nagevolgd. Unger Bibliographie, nr. 614.

[p. 175]

Den weledelen en gestrengen heere, Cornelis van Outshoren,
Ridder, heere van Outshoren en Gnephoeck, Burgermeester en raet van Amsterdam.^*

1 Hoewel Godt niet dan louter Godt en wezen is, nochtans bespie-^11-2 2 gelen de Godtgeleerden dit eenigh wezen in verscheide eigenschap- 3 pen, hem toege-eigent. Onder deze eigenschappen blijcken zijne³ 4 wijsheit, goetheit, en mogenheit, die zich in Samson levendigh⁴ 5 openbaeren: want hy is van Godts wijsheit geschickt om eenen⁵ 6 grooten verlosser door zijn geboorte leven en sterven uit te beelden.⁶ 7 Godts goetheit blijckt in hem, als hy door dien stercken zijne 8 uitgekoornen van het veertighjaerige juck der Heidensche slavernye 9 verlost, en hen twintigh jaeren onder zijn rechterschap en wet-^9-10 10 houderye beschermt: maer Godts mogenheit ontdeckt zich aller-¹⁰ 11 meest in de sterckheit van dezen helt, bestaende in zijne haerlocken. 12 Het haer is niet anders dan een uitworpsel, om het hooft te decken,¹² 13 en tot cieraet te dienen, gelijck het loof de boomen verciert, en het 14 ooft beschut. maer wat is'er onstercker dan het haer? evenwel wert¹⁴ 15 Godts kracht te meer in deze onsterckheit geopenbaert, toen het 16 hem beliefde dit tot een heilzaem eindt te gebruicken: en wanneer¹⁶ 17 de menschen Godts gaven misbruiken en verwaerloozen, dan ont- 18 ruckt d'allerhooghste hun zijne genade, en laetze onderdrucken, 19 om hen te leeren hoe los zy buiten Godt en zijne invloeiende kracht¹⁹ 20 staen. In de doot van Samson blijckt zijne wraeckzucht, zich wree- 21 ckende, door eene heilige aendrift van Godts geest, aen de Filistijnen,²¹ 22 Godts erfvyanden en afgodisten, over het uitsteecken van zijne²² 23 oogen. Hy overwint de vyanden door zijn doot, tot een voorbeelt 24 van den beloofden verlosser, en wetgever der menschen, die door 25 het voorschrift van de wet der liefde, in het eenige woort Bemin 26 begrepen, alle voorgaende wetgevers en wijsheit der wijzen over-²⁶ 27 treft, en de wraeckgierigheit met wortel met al uit de harten zijner²⁷

* Cornelis van Outshoren (1613-1688) was de zoon van Vondel's voormalige beschermer Dirck de Vlaming van Outshoorn. Sedert 1645 bekleedde hij achtereenvolgens het ambt van schepen, schout en burgemeester. Gnephoeck was een ambachtsheerlikheid in Rijnland, nabij Oudshoorn.

1 niet: niets.

1-2 bespiegelen: houden bespiegelingen over.

3 toege-eigent: toegekend.
blijcken: onderscheiden zich.

4 mogenheit: macht.
levendigh: in levenden lijve.

5 van: door.
geschickt: bestemd.

6 uit te beelden: een voorafbeelding te geven van.

9-10 wethouderye: bestuur.

10 ontdeckt zich: openbaart zich.

12 uitworpsel: uitgroeisel.

14 onstercker: zwakker.

16 eindt: doel

19 buiten Godt: zonder Gods genade.

21 aen: op.

22 afgodisten: afgodendienaars.

26 begrepen in: samengevat in.

27 met wortel met al: met wortel en al.

[p. 176]

28 leerlingen ruckende, deze nieuwe en volkome wet plant, waer tegens 29 alle die op zijnen naem ydel roemen zich ten hooghste bevlecken, 30 zoo menighmael zy hun leedt en ongelijck met gedachten, woorden,³⁰ 31 of wercken wreecken, en niet liever door weldaedigheit hunne³¹ 32 haeters overtuigen, om te toonen dat zy van den geest der liefde³² 33 gedreven worden, naer het onbevleckte voorbeelt, hun in dien he- 34 melschen wetgever voorgestelt. De helt Samson, van den allerhoogh-³⁴ 35 sten met zulck eene onoverwinbaere kracht en sterckheit gewapent, 36 wert endelijck ontwapent door de loosheit en bekoorlijckheit van 37 zijne boelschap, om de reuckeloze jongkheit te waerschuwen zich³⁷ 38 van de bekoorlijcke streecken der lichtvaerdige schoonheden te³⁸ 39 hoeden, waer door zoo veele dappere mannen ten val geraeckten. Ick 40 oordeelde niet ondienstigh Samson in zijne versmaetheit ten tooneele 41 te voeren, om wulpsche zinnen in te tomen van alle ongeregeltheit,⁴¹ 42 en hen te leeren de natuurgaven Gode, den oirsprongk van alle goet, 44 ter eere te gebruicken. Om dezen grootdaedigen helt in zijne ver-⁴⁴ 45 nederinge heerlijcker te voorschijn te brengen, ontleene ick den^45-46 46 glans van uwen Ridderlijken naem en stam, wiens overouden luister nu 47 al omtrent dryhondert en vijftigh jaren gebloncken heeft, in den heere 48 Willem van Outshoren, en zijnen broeder Jakob, tot de hoogheit en⁴⁸ 49 eer des bisdoms van Uitrecht verheven; een stam die sedert eene 50 lange ry van brave mannen uitleverde, waeronder uwe voorouders, 51 grootvader en vader met lof gestelt worden, naerdien zy het vaderlant⁵¹ 52 en deze stadt door getrouwe diensten aen hunne nakomelingen 53 eeuwigh verbonden: dat my te hooger verplicht altijt te blijven,⁵³

Weledele en gestrenge heer,

Uwe weled. en gestr. dienstwillige

J. V. Vondel.

30 hun leedt en ongelijck: het hun aangedane leed en onrecht.

31 door weldaedigheit: door hun met goed te vergelden.

32 van: door.

34 voorgestelt: voor ogen gesteld; van: door.

37 boelschap: minnares.

38 bekoorlijcke: verleidelike.

41 wulpsche: losbandige; ongeregeltheit: tuchteloosheid.

44 grootdaedigen: dapere.

45-46 ontleene ick den glans van: zet ik mijn werk luister bij door het aan u op te dragen.

48 Willem van Outshoorn verwierf 9 Dec. 1342 een privilege van graaf Willem III; Jacob van Outshoorn, zijn broeder, deken van Utrecht, werd in 1322 tot bisschop gekozen.

51 gestelt: gerekend.

53 dat: wat.

[p. 177]

Inhoudt.^*

1 Manoë, uit den stamme van Dan, en zijne huisvrou woonden te Saraä, lange kinderloos.¹ 2 Godts engel verscheen haer eerst in 't byzonder, daer na hun beide, en spelde dat hun^22-3 3 een zoon te teelen stont, die, van moeders lichaem aen Gode toegeheilight, wijn nochte³ 4 stercken dranck zoude drincken, geene onreine spijs proeven, nochte zijn haer laeten 5 scheeren, en de twalef stammen beginnen te verlossen uit de veertighjaerige slavernye 6 der Filistijnen: na welcke openbaringe de hemelsche gezant in de vlamme des altaers 7 ten hemel voer. Hierna baerde de huisvrou den beloofden zoon, noemde hem Samson, 8 dat de zon betekent. Hy, van Godts Geest gezalft en gedreven, zette zich neder tusschen⁸ 9 Saraä, en Esthol. Eerst verscheurde hy te Thamnata eenen jongen brullenden leeu, en 10 vont in het wederkeeren eenen byenzwarm in het leeuwenaes. Hy troude door Godts 11 ingeven eene Filistijnsche vrou, en gaf op de bruiloft dit dubbelzinnige raetzel uit:

Een eeter spijst. het stercke jong¹²
Schaft zoeticheit voor mont en tong.

14 Samsons bruit, van de bruiloftsgasten [die by gebreck van het raetsel te raden den prijs,¹⁴ 15 daer op gezet, verliezen zouden,] schrickelijck gedreight, perste den bruidegom met^15-16 16 veele traenen den zin des raetsels uit, en melde het den gasten, die hiermede dertigh 17 hemden en vierkleeders wonnen, hun van Samson gelevert, toen hy by Askalon der-¹⁷ 18 tigh mannen versloegh, en stroopte. De helt ving dryhondert vossen, koppeldeze staert¹⁸ 19 aen staert, met vierwerck daer in gevlochten, dreefze in het korenlant der vyanden¹⁹ 20 en verbrande hun koren, wijnbergen, en olijfboomen. Hy brack den Filistijnen, by 21 menighten, armen en beenen. Toen de stam van Juda, om der Filistijnen gramschap te 22 stillen, hem gebonden in hunne handen leverde, ruckte hy stricken en banden in stucken, 23 sloegh duizent mannen met een ezels kinnebacken, waeruit, op zijn gebedt in noodt 24 gestort, eene levendige bron sprong, die zijnen dorst leschte. Te Gaza, van zijne vyan-²⁴ 25 den bezet en besloten, rees hy by midnacht uit den bedde, ruckte stadts poorte, met²⁵ 26 beide de posten, uit haere krammen en pannen, en droeghze op zijnen hals te Hebron²⁶ 27 op den bergh. Endelijck verliefde hy by Soreck op de schoone Dalila, die, lichtvaerdigh²⁷ 28 en geltgierigh, van den vyant omgekocht, hem verscheide reizen listigh ondertaste²⁸ 29 waer zijne kracht in bestont. Drymael paeide hy haer met beuzelingen. Drymael ge-²⁹ 30 bonden ruckte de helt zijne banden los, en stelde haer en de vyanden te leur: doch

* Zie voor dezen inhoud Richteren hs. 13-16.

1 Saraä: in de Statenbijbel Zora, Vondel volgt in de eigennamen de Vulgaat, vgl. Samson en Thamnata (r. 9), in de Bijbel Simson en Timnath.

2 spelde: voorspelde.

2-3 dat hun te teelen stont: dat zij zouden voortbrengen.

3 van moeders lichaem: van zijn geboorte af.

8 dat de zon betekent: eigenlik: die naar de zon gelijkt; van: door.

12 Een eeter spijst: zie dit raadsel in Richteren 14, 14.

14 by gebreck van: als zij in gebreke bleven.

15-16 perste uit: perste af; melde: verried.

17 vierkleeders: feestklederen, om mee te ‘vieren’; van: door.

18 stroopte: van hun kleren beroofde.

19 vierwerck: brandbare stoffen.

24 levendige bron: bron van levend water. Aldus in de Vulgaat en bij Flavius Josephus; in de Statenvertaling (Richt. 16, 18-19) springt het water uit een steenrots.

25 bezet: belaagd; besloten: omsingeld.

26 pannen: scharnieren.

27 lichtvaerdigh: lichtzinnig.

28 van: door; ondertaste: ondervroeg (eig. onderzocht).

29 beuzelingen: onware praatjes, voorwendsels.

[p. 178]

31 ten vierden maele, door het vleien en schreien van zijne boelschap afgemat, openbaerde 32 hy heur hoe Godts kracht in zijne haerlocken school. Zy, nu haer ooghmerck bereickende, 33 liet hem, in haeren schoot slaepende, de zeven locken afscheeren, waerop de Filistijnen, 34 haer eerst den beloofden prijs toetellende, den maghtelozen overvielen, d'oogen uitstae- 35 cken, en, met twee ketenen gebonden, naer Gaze voerden, daer hy in gevanckenisse most 36 maelen, tot dat, zijn haer weder aen 't wassen, de Filistijnsche vorsten op Dagons feest³⁶ 37 vergaderden, over hem triomfeerden, en, onder d'offermaeltijt vrolijck, den gevangen 38 dwongen voor hun te speelen. De helt tijt en gelegenheit waernemende beval den tucht-³⁸ 39 knaep, die hem leide te brengen by de twee hooftpylaeren, waerop het gansche gebou 40 van Dagons kerck steunde. Toen vatte hy beide de pylaeren in zijne armen, riep Godt 41 om sterckheit aen, op dat hy zich over zijne blintheit aen den vyant moght wreecken, 42 en boogh de pylaeren met volle kracht te zaemen, waer op het gansche kerckgebou in- 43 storte op de vorsten, en eenige duizenden van mannen en vrouwen, zulx dat Samson in 44 zijne doot meer vyanden met zich vernielde, dan hy oit in zijn gansche leven verslagen 45 hadde. Op dit gerucht quamen zijne broeders en vaders bloetvrienden, alreede op wegh⁴⁵ 46 naer Gaze, in de stadt zijne uitvaert bekleeden, om het lijck in het vaderlijcke graf,⁴⁶ 47 tusschen Saraä en Esthol, te begraven, na het twintighste jaer van zijne lantvooghdye en 48 rechterschap.

49 Het treurspel is getrocken uit het boeck der Rechteren, en Josefus vijfde boeck der⁴⁹ 50 Joodtsche geschiedenissen. Het tooneel is te Gaze, op Dagons kerckhof, by het hof. Het^50-51 51 spel begint voor den opgangk, en endight met den ondergangk der zonne. De Jodinnen 52 bekleeden den rey.⁵²

36 zijn haer weder aen 't wassen (absolute constructie) nadat zijn haar aangegroeid was; Dagon: Filistijnse god.

38 tuchtknaap: dienaar in het tuchthuis.

45 bloetvrienden: bloedverwanten.

46 zijne uitvaert bekleeden: de begrafenisplechtigheid bijwonen.

49 Josephus vijfde boeck: nl. hst. 10.

50-51 Het spel beantwoordt dus, wat de eenheid van plaats en tijd betreft, aan de klassieke regel.

52 bekleeden den rey: vervullen de taak van de rei.

[p. 179]

De treurspeelders.

DAGON. De vorst des afgronts, en allergrootste afgodt der Filistijnen.

De Tuchtknaep van Samson.

SAMSON. De lantvooght, en rechter van Israël.

De Rey van Iodinnen.

De Vorst van Gaze.

De Vorstin van Gaze.

De Aertspriester der Filistijnen.

De Waerzeggerin van Akkaron.

De Kooraelen.

De Bode.

Samsons bloetvrienden.

FADAËL. Samsons geboortengel.