De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

[p. 862]

Treurspeelders.

EDIPUS. Koning van Thebe.

PRIESTER van Iupiter.

KREON. Edipus zwager.

REY van oude Thebaenen.

TIRESIAS. De blinde waerzegger.

JOKASTE. Koningin van Thebe.

FORBAS. Koning Polybus hofdienaer, eerst veehoeder.^*

HERDER. Koning Laius veehoeder.

BODE.

Het tooneel is voor 't hof te Thebe.

* Forbas (Phorbas); aldus heet in de Oedipus van Seneca (zie de Opdracht r. 28) de veehoeder van koning Laius; door een vergissing echter van den door Vondel in zijn Inhoudt gevolgden gezagsman draagt aldáár de herder van Polybus deze naam (r. 14 en r. 60). In de lijst der spelers en in de bijschriften bij de tekst der Sophocles-uitgaven wordt deze persoon steeds aangeduid als ‘Bode’ (nl. uit Corinthe); Vondel heeft dit zowel hier als verderop vervangen door het Forbas van zijn inhoudsopgave; zie echter de Tekstkritiek bij vs. 1135 en 1165; eerst: voorheen, weleer; vgl. vs. 1337 vlg.

[p. 863]

Koning Edipus
Uit Sofokles.^*

EDIPUS. PRIESTER. KREON

Edipus:

 

Gy spruiten van den ouden Kadmus, hoe?¹

 

Wat zitge hier te zamen, droef te moe',

 

Met offerloof bekranst om uwe haeren?³

 

De gansche stadt bewierrookt Godts altaren,

5

En bidt, en kermt, van 't een aen 't ander endt.

 

Ick Edipus, zoo wijt en zijt bekent,⁶

 

Koom hier om dit, niet door een anders ooren,⁷

 

Maer liever uit uw' eigen mont te hooren.

 

Stockoude man, u voeght het dat gy dit

10

Ontdeckt, en 't woort voert. zegh ons: waerom zit

 

Gy hier by een? Wat 's d'oirzaeck? wat's de reden?

 

Jaeght vrees u hier? of hebtge last geleden?¹²

 

Ick wensch u by te staen uit al mijn hart:¹³

 

Want zeker, zoo my d'algemeene smart

15

Der burgerye, in rouw by een gezeten,^14-15

 

Niet raeckte, ick moght wel onbarmhartigh heeten.

Priester:

 

O vorst des lants, 's volx trouwe toeverlaet,

 

Gy ziet in welck een' jammerlijcken staet

 

Uw volck hier zit om 't hofaltaer benepen.¹⁹

20

Gy ziet een deel de lenden naer zich sleepen.²⁰

 

De zommigen zijn priesters, out en grijs²¹

* Algemene opmerking: Voor titel, indeling en versmaat van het stuk zie men de bladzijde na de titelpagina.
NOTA BENE: Zinnen, ingeleid door Gr. geven de vertaling van de Griekse tekst; Lat. is de Latijnse vertaling van Winsemius; Soph. is gebruikt in die gevallen, waar de Griekse en Latijnse tekst elkaar dekken
Oedipus treedt naar buiten en ziet voor zich een schare smekelingen, neergeknield bij het altaar voor zijn paleis (vs. 19 en 1119).

1 den ouden Kadmus; Gr., C. van weleer; C., Oedipus' betovergrootvader, is als stichter van Thebe tevens in zekere zin de stamvader van alle Thebanen.

3 Gr.: ‘uitgerust met de (nl. met heilige banden) omwonden twijgen der smekelingen’; Vondels vert. staat onder invloed van het Lat. coronati; vgl. hier vs. 185.

6 zoo wijt en zijt: zo ver in de omtrek. Zie een dergelijke constructie in vs. 1430.

7 door .... ooren; Soph.: ‘van anderen als boodschapper’.

12 last geleden; Lat.: iniuria affecti; de tekst en verklaring van 't Gr. is onzeker. Vondel bedoelt: vrees voor toekomstig leed of reeds geleden rampen.

13 uit al mijn hart; Lat. ex animo, Gr.: in alles.

14-15 rouw: droefheid; d'algemeene smart .... gezeten; Soph.: ‘dit hier nederzitten’ (van u). Er is slechts sprake van een aantal afgevaardigden uit de burgerij, niet van de gehele.

19 uw volck; Soph.: wij (zie de vorige aant.); hofaltaer; zie hierboven; benepen: in angst en vreze.

20 een deel .... de zommigen; vgl. de Latijnse wijze van zeggen: pars .... alii; de lenden .... sleepen; Gr.: die (als jonge vogels) nog niet ver kunnen vliegen. V. heeft het Lat. non procul verkeerd begrepen: vleugellam door verlies van lichaamskracht (blijkbaar heeft hij gedacht aan pestlijders; zie vs. 35); de tegenstelling in vs. 20-21 behoort dus te zijn: prille jeugd-grijze ouderdom.

21 out en grijs, in verband met jaren als één voorstelling te denken.

[p. 864]

 

Van jaeren. ick dien' Jupiter ten prijs,²²

 

Als priester. dit zijn alle jongelingen.²³

 

Al d'anderen, om 't hooft bekranst, omringen²⁴

25

Op 't merrecktvelt Minerves dubble kerck,²⁵

 

En d'outers van Ismeen, daer ieder sterck²⁶

 

Te rade gaet by d'offervinderyen.²⁷

 

Gy ziet het hoe de stadt aen alle zyen

 

Geschockt wort van een' plaeghstorm, slagh op slagh,

30

Zoo datze 't hooft nau uit die baren magh

 

Opheffen. al de vruchten zijn bedorven.^28-31

 

Het quijnend vee op 't velt is wechgestorven.

 

De zwangre vrou ziet d'onvoldraege vrucht

 

Wechsterven. al de stadt van deze lucht

35

En felle pest vergiftight, en geslagen,^34-35

 

Van huis tot huis, ziet dootsch, sterft uit door plaegen,

 

En Plutoos rijck bedijt by ons verdriet.³⁷

 

Ick, en dees schaer, uw kinders, die gy ziet

 

Om 't hofaltaer vergadert voor uwe oogen,

40

Gelijcken u in maght niet by 't vermogen⁴⁰

 

Der Goden, maer by eenen middelaer,

 

Die ons met hun kunt zoenen, in gevaer

 

Van 't leven, nu wy uwe hulp begeeren.^41-43

 

Gy kost wel met uw komst de rampen keeren⁴⁴

45

Van deze stadt, ontsloeghtze van het juck

 

Des halstols, daer zy, tot haer ongeluck,⁴⁶

 

Het moortgedroght, bekent door wichleryen,⁴⁷

 

Me paeide, en redde ons allen uit dat lyen,⁴⁸

 

Met hulpe van de Goden, ongebeên,

22 ick .... prijs: ik verricht de eredienst van Jupiter.

23 alle: allen (Gr.: uitgekozen jongelingen).

24 Zie vs. 3.

25 dubble kerck; het Gr. onderscheidt de ‘markten’ en de beide tempels van Pallas (Minerva).

26 Gr.: ‘bij Ismenus' wichel-as’, d.i. bij het altaar van Apollo Ismenius (wiens tempel dicht bij het riviertje de Ismenus stond); uit de verschijnselen die zich voordeden bij het verbranden van de offers op dit altaar, maakte de priester de wil der goden op; sterck: met gelovige ijver.

27 offervinderij (het vinden van de waarheid door een offer); vgl. de aant. bij vs. 26.

28-31 Vondels woordkeus is ingegeven door de vergelijking van de stad bij een schip in nood; magh: kan.

34-35 deze lucht en felle pest (hendiadys): dood en verderf ademende pest. Soph. spreekt van een ‘(koorts-)vuurdragende god’, die de stad ‘bespringt’, het Lat. vlakker: grassans saevissima pestis.

37 bedijt: (zwarte Hades) ‘wordt rijk’, zoals het Gr. heeft, met een zinspeling op de andere naam van Hades, nl. Pluto = de Rijke. Lat.: Pluto ditescit. De tegenstelling tussen de arm en leeg wordende stad en de groei van Pluto's rijk vervlakt enigszins in Vondels vert.

40 gelijcken by: gelijk stellen aan, vergelijken bij.

41-43 by eenen middelaer .... leven; Gr. enigszins anders: ‘maar als eerste van de mensen in alle levensomstandigheden en (vooral) bij bezoekingen (vanwege de goden)’. Lat.: ‘in calamitate vitae (Vondels in gevaer van 't leven) et ad reconciliandum deum (op reconciliandum berust V.'s middelaer).

44 kost: kont.

46 halstol (Soph. schatting): de schatting aan mensenlevens die de Sphinx eiste.

47 bekent door wichleryen; Vondel omschrijft hiermee het ‘vates’ der Lat. vert., dat hij verkeerd opvat als zieneres; vates geeft het Gr. ‘zangster’ weer en dit doelt op de zangerige toon, waarop het in versvorm gedachte raadsel werd opgezegd.

48 paeien (payer): betalen, voldoen, tevreden stellen.

[p. 865]

50

Onaengezocht. gy kost ons wel voorheen^49-50

 

En al de stadt verlossen uit dees zorgen:

 

De naem, dat gy ons leven hebt geborgen,⁵²

 

In noot ontstaet u niet. ô Edipus,⁵³

 

Doorluchtste helt, wy smeecken, 't aenzicht dus

55

Naer u gekeert, zoeck middel, ons ten goede,

 

Door inspraeck van de Goôn, of van een' vroede⁵⁶

 

Geraden: want geen vroede raet zoo vremt,

 

Of zijnen raet wort van de daet bestemt.^57-58

 

Befaemde vorst, welaen dan, help dees veste,

60

Herstelze weêr, gelijck 't gemeene beste,

 

Om d'oude deught en weldaet, waert gedacht,⁶¹

 

Eenstemmigh u voor 's volx behouder acht:

 

Want al wat gy voorheene hebt bedreven

 

Blijft langer niet by ons in 't hart geschreven:

65

Zoo wy, van u te vore in staet gestelt,⁶⁵

 

Hervallen. bergh de stadt dan, braefste helt.

 

Gy boodt haer eerst de hant, ter goeder uure.

 

Verbaster nu toch niet van uw natuure.⁶⁸

 

Verrechtge dit: een ieder zal u zien

70

Een volckrijck lant regeeren, en gebiên.

 

Dat 's heerlijcker dan over dootsche wijcken

 

Gebieden: want daer mensch, noch menschgelijcken^69-72

 

In burgh, of schip, gevonden wort; wat baet

 

Hun burgh of schip, dat in zich zelf vergaet?

Edipus:

75

Rampzaligen, mijn kinders, jongelingen,^72-75

 

Gy eischt van my geene onbekende dingen,⁷⁶

 

Maer welbekende. ick weet wel in wat staet

 

En droeven schijn gy alle in arbeit gaet.⁷⁸

 

Zoo menighmael u wederspoên genaecken,

49-50 ongebeên, onaengezocht, onjuist. Soph.: ‘niets van ons gehoord hebbende dat u van nut kon zijn en niet onderricht.’ Vondel is misleid door het Lat. ‘admonitus’, dat ook aangespoord kan betekenen.

52 bergen: redden; vgl. vs. 66

53 ontstaet u niet: komt u toe, blijven wij u geven (Soph.: ‘wij zéggen en wij ménen ....).

56 van een vroede: door menselike wijsheid.

57-58 want .... bestemt: want de raad van een wijs man kan niet zó vreemd en ongewoon zijn, of bij uitvoering ervan blijkt dat hij deugdelijk is geweest (vremt is een toevoegsel van Vondel); zijnen raet; de accusatiefvorm in het subject van een passieve constructie, zoals meer bij Vondel.

61 wegens uw vroegere voortreffelijke, zegenrijke daden, waard in herinnering te worden gehouden (vgl. vs. 215).

65 in staet stellen: oprichten (op de been helpen).

68 Soph.: ‘toon U thans denzelfde’ (als die gij waart).

69-72 verrecht ge .... gebieden; de Lat. vert. (nam si, ut facis, dominaberis) is verkeerd begrepen. Soph.: ‘blijft gij, zoals gij dat thans doet, ons regeren, dan is het voor u schoner regeren’ enz.; dootsche wijcken: uitgestorven buurten, oorden.

72-75 want .... vergaet (immers, waar bij den gezag-voerder in burcht of schip geen mensen worden gevonden, wat is daar voor hem (voor dien gezagvoerder) nog de waarde van burcht of schip, dat immers (aan zichzelf overgelaten als het dan is) te niet moet gaan; menschgelijke is een versterkende variatie van mensch. (Lat., ongeveer in overeenstemming met het Gr.: quid enim vel arx est vel navis, si vasta sit, nec a viris habitetur).

76 eischen (petere): verlangen.

78 schijn: toestand; in arbeid gaen (laborare): moeite en last ondervinden.

[p. 866]

80

Gedenck vry dat die niemant feller raecken.

 

Uw droefheit voel ick eerst in mijn gemoedt.

 

Die kommer wort in mijne ziel gevoedt.^81-82

 

Mijn ziel besteent al teffens 't bitter lyen⁸³

 

Van u en my, en al de burgeryen.

85

't Is noodeloos dat gy my weckt, en port.⁸⁵

 

Gy weet wat ick, och arme, al traenen stort:⁸⁶

 

Hoe ick de stadt, ten uiterste verlegen,⁸⁷

 

Wou redden door zoo veelerhande wegen:⁸⁸

 

Doch 't eenighste, dat by mijn reden gelt,⁸⁹

90

Is endelijck by my te werck gestelt:

 

Want om eens klaer deze oirzaeck te doorgronden⁹¹

 

Heb ick beducht naer Delfis afgezonden⁹²

 

Meneceus zoon, mijn' zwager, om den Godt

 

Apollo zelf, en zijn orakellot

95

Te toetsen, wat ons toestaet in dit lijden,⁹⁵

 

Om volck, en stadt te redden, te bevryden:

 

En reken ick den tijdt en d'uuren na,⁹⁷

 

'k Verlange naer bescheit hoe hy zoo spa⁹⁸

 

Van Delfis keert, en wat 'er magh gebreken,⁹⁹

100

Naerdien de tijt voorby is, en verstreecken.

 

Indien hy keerde, en ick Godts raet niet zou

 

Uitvoeren, most het schorten aen mijn trou.

Priester:

 

Gy spreeckt als 't is: want zoo ick heb vernomen¹⁰³

 

Is Kreon voor de hant, en weêrgekomen.¹⁰⁴

Edipus:

105

Geef, Febus, dat zijn komst zoo wel beslaet,

 

Gelijck het blijckt aen 't uiterlijck gelaet.^105-106

Priester:

 

Hy toont zich bly. waer 't hart met rouw beladen,

81-82 Gr.: ‘want ùw smart komt slechts tot één tegelijk, tot ieder afzonderlijk’; daarop volgt dan de tegenstelling in vs. 83: mïjn ziel echter .... De Lat. vertaler heeft dit niet begrepen en dien énen persoon (uit het Gr,) voor Oedipus aangezien.

83 al teffens: tegelijk.

85 weckt en port; ten grondslag ligt, ook bij Soph., het beeld van een slapende.

86 Het Gr. heeft hier de imperatief (weet), 't Lat. echter scitis.

87 verlegen; vgl. verlegenheit, blz. 859, r. 33.

88 Vondels weergave is niet geheel nauwkeurig. Soph.: ‘en dat ik velerlei wegen reeds ging op de dwaaltocht van mijn zorgelijk denken’ (in vele richtingen heeft O. reeds gezocht naar middelen).

89 dat .... gelt: dat ik op grond van mijn overwegingen deugdelijk heb geoordeeld.

91 invoegsel van Vondel; deze oirzaeck (een niet uit de Lat. vertaling stammend Latinisme): de oorzaak hiervan.

92 beducht: in mijn zorg (voor Thebe).

95 toetsen: ondervragen.
toestaen (decere): betamen.

97 d'uuren; Soph.: de dag.

98 voeg dan in.

99 gebreken: haperen.

103 Gy .... is: het is zo als gij zegt.

104 is K. voor de hant: kan K. elk ogenblik hier zijn.

105-106 Febus: Phoebus Apollo; gelaet: voorkomen; Soph.: ‘Moge hij met zo heilbrengende lotsbeschikking komen, als men zou raden uit zijn stralend gelaat’.

[p. 867]

 

Hy quaem niet t'huis, bekranst met lauwerbladen.¹⁰⁸

Edipus:

 

Men zal 't strax zien, en hooren: want de man¹⁰⁹

110

Genaeckt zoo dicht, dat elck hem hooren kan.

 

Meneceus zoon, mijn zwager, trouwe bode,

 

Wat tijding, wat geluck brengt gy van Gode?

Kreon:

 

Ick breng wat goets: want school 'er zwaericheit,¹¹³

 

Men keerde 't licht tot heil door wijs beleit.

Edipus:

115

Wat spraeck is dit? wat zal men hier op bouwen?

 

Ick schep hier uit noch vrees, noch goet betrouwen.

Kreon:

 

Ontvouw ick 't u, dat elck het magh verstaen,

 

't Is my gelijck? of laet ons binnen gaen.^117-118

Edipus:

 

Spreeck openbaer, voor al deze ommestanderen:

120

Want ick zorgh min voor my dan voor alle anderen.¹²⁰

Kreon:

 

'k Zal melden wat Apollo my beduit:

 

Want Godt gebiet het ons, en zeght recht uit,

 

Men moet den man, een' oirsprong aller plaegen,

 

Verdelgen, en met maght ten lande uit jaegen,

125

En langer niet met een onheelbaer quaet

 

Strijt voeren.^123-126

Edipus:

 

wel zegh op: waerin bestaet

 

Dees zuivering? wat 's d'oirzaeck der elende?

Kreon:

 

Men doeme hem in ballingschap, en wende

 

De lantplaegh dien dootslager op zijn' hals.

130

Dees manslaght treft de stadt, vol ongevals.^128-130

Edipus:

 

Wien wort dees plaegh, dit jammer toegerekent?

108 De lauwerbladen zijn heilig aan Apollo.

109 strax: aanstonds.

113 Versta: mocht er (in het antwoord) al enige moeilijkheid schuilen, dan ...

117-118 Men denke Vondels vraagteken achter verstaen; en achter of anders. 't Is my gelijck (hetzelfde) is als tussenzin op te vatten.

120 zorgen: zorg hebben, bezorgd zijn.

123-126 Gr.: ‘een op dit land rustende bezoedeling (Vondels concretisering: den man komt te vroeg), die gevoed wordt door deze grond, moet worden verdreven en niet langer worden gevoed, zonder dat het heelmiddel wordt toegepast’ (vs. 125 is de weergave van de foutieve Lat. vertaling); bij de hier gegeven letterlijke vert. sluit dan de vraag in vs. 126-127: waerin bestaet dees zuivering aan.

128-130 Soph.: ‘wij moeten òf den schuldige verbannen òf met moord moord zoenen; het is namelijk bloed (van een ongezoende moord), dat al dit onheil over de stad brengt’; Vondels en in vs. 128 is onjuist; ook de verdere vert.

[p. 868]

 

Wie is het, dien de Godt hier me betekent?^131-132

Kreon:

 

O koning, hoor. eer gy aen dees vooghdy

 

Geraeckte, stont 's lants opperheerschappy

135

Aen Laius.

Edipus:

 

recht: dat quam my oock ter ooren,¹³⁶

 

Hoewel ick hem noit kende van te voren.¹³⁷

Kreon:

 

Apollo wil uitdrucklijck door zijn woort,

 

Dat wy al die bevleckt zijn met dien moort¹³⁸

 

Voort straffen.¹³⁹

Edipus:

 

wel waer zijnze dan gebleven?

140

Waer vint men nu van zulck een overgeven

 

Out schellemstuck lidtteken, ofte schijn,

 

En blijcken, die niet licht te vinden zijn?^140-142

Kreon:

 

Men vintze hier te lande, naer zijn zeggen:¹⁴³

 

Want wat men zoeckt wordt door kloeck overleggen¹⁴⁴

145

Gevonden: maer daer niemant acht op slaet,^145-vlg.

 

Dat raeckt voort in 't vergeetboeck, en vergaet.

Edipus:

 

Maer zegh my eens: quam Laius hier om 't leven,

 

Of buiten 's lants, en wijt van huis te sneven?

Kreon:

 

Toen hy vertrock, en naerspoorde iet van veer,^149-vlg.

150

Maer keerde noit, naer zijn vertreck, hier weêr.

Edipus.:

 

Quam reisgezel of bode noit iet mellen,¹⁵¹

 

Die ondervraeght iet uitsloegh in 't vertellen?

Kreon:

 

Zy zijn al voort, behalve een man alleen,¹⁵³

131-132 Soph. (één vers): ‘op wiens lot wordt hiermede gedoeld?’ Wie het slachtoffer is geweest, wil Oedipus horen. Vondel heeft, zoals uit zijr weergave blijkt, gemeend dat Oedipus doelt op den moordenaar.

136 recht: juist.

137 hoewel naar het Lat. etsi; Gr.: ‘ik hòòrde het, immers zièn deed ik hem nooit’.

138 al die; versta: wie schuldig moge(n) zijn.

139 voort: aanstonds; ze, zie de aant. bij vs. 138.

140-142 Soph. zegt alleen: ‘waar zullen te vinden zijn de moeilijk te onderkennen sporen van zo oude misdaad’ (V. breidt uit); overgeven kan bijv. nw. (gemeen), maar, in verband met het Gr., eerder bijw. van graad zijn (vgl. Ndl. Wdb.); lidtteken: spoor; schijn: aanwijzing.

143 men vintze: men kan ze vinden; zijn, nl. van Apollo.

144 kloeck: verstandig, schrander.

145-vlg. Soph. zegt: ‘waar men zich niet om bekommert, dat ontsnapt’ (blijft onontdekt).

149-vlg. Soph.: ‘toen hij .... op reis was gegaan, een reis waarvan hij niet wederkeerde’; en naerspoorde iet (Lat.: ut aliquid inquireret); Soph. bedoelt: om een orakel te halen in Delphi, ws. met het oog op de Sfinx; van veer is een stoplap.

151 quam .... mellen; Soph.: ‘Was er geen reisgenoot of bode die het gezien heeft en van wien men inlichtingen had kunnen krijgen?’

153 voort: dood (‘omgekomen’).

[p. 869]

 

Die, dootsch van schrick, de vlught nam, en liep heen,

155

Niets zagh, maer slechts een zaeck alleen verhaelde.

Edipus:

 

Wat 's dat? een zaeck, indien men hier naer taelde,¹⁵⁶

 

Geeft veel bewijs, en hoop om eens dit quaet

 

Te vinden, als het kluwen by den draet.

Kreon:

 

Dees zagh hem niet van luttel moordenaeren,

160

Maer van een' hoop, op vrybuit uitgevaeren,¹⁶⁰

 

Na dat hy zey, vermoorden op het velt.¹⁶¹

Edipus:

 

Indien de vorst niet reisde met veel gelt^{162 vlg.}

 

Gelaên, hoe zou hy in dees moorders handen

 

Vervallen? wien hem lusten aen te randen?¹⁶⁴

Kreon:

165

Het wort vermoedt: en niemant vont men daer,^{165 vlg.}

 

Die Laius holp, en redde in doots gevaer.

Edipus:

 

Wat ramp belette u vlijtigh naer te spooren¹⁶⁷

 

Hoe uw lantsheer quam in zijn bloet te smooren?

Kreon:

 

Diepzinnige en verwarde vraegen van

170

De wreede Sfinx beletten 't raetgespan

 

Op zwaericheên, die toen voorhanden waeren,

 

Te dencken, dies zy 't onwis lieten vaeren.^169-172

Edipus:

 

Welaen, ick zal dit schelmstuck van 't begin

 

Naerspooren. Godt en gy hebt, naer mijn' zin,¹⁷⁴

175

U in dees zorgh gesteecken, en beslommert,

 

Met 's konings doot en neêrslagh dus bekommert:¹⁷⁶

156 indien ... taelde (vorste), door V. toegevoegd; ook de rest is uitgebreid (Soph.: ‘want één ding kan ons veel doen ontdekken, als men slechts een klein begin van hoop heeft’).

160 op .... uitgevaeren: uitgetrokken op roof.

161 na dat: naar.

162 vlg. Gr.: ‘indien er niet van Thebe uit gewerkt werd met geld’ (dus met gehuurde moordenaars; vgl. vs. 165); Vondels onjuiste vert. gaat terug op het Lat.

164 Versta: wien zou (het) lusten hem aan te randen.

165 vlg. Gr.: ‘Men vermoedde wel zo iets, maar toen L. was omgekomen, trad - wegens de noodtoestand te midden van onze rampen (vgl. vs. 167) - niemand als zijn wreker op’ (d.i. als onderzoeker enz.); Vondel = Lat.

167 wat ramp slaat op de noodtoestand (de rampen), in 't vorige vers van de Gr. tekst genoemd (zie de vorige aant.); bij V. die, de Lat. tekst volgend, heeft vertaald: in doots gevaer (zie vs. 166), raakt het verband zoek; dit gebeurt herhaaldelijk.

169-172 foutieve weergave van de Gr. tekst; er dient in 170 i. pl. v. beletten te staan: dwongen; raetgespan: de raadgevers (van de staat); voorhanden (aanwezig): urgent; bedoeld wordt de cijns aan de Sfinx; 't onwis: de vermoording van Laius.

174 naer mijn zin (Lat. recte); Gr.: naar het betaamde.

176 bekommert: in beslag genomen.

[p. 870]

 

Waerom ick u hanthaven zal, en staen¹⁷⁷

 

Voor 't lant, gelijck Apollo heeft geraên.¹⁷⁸

 

Oock lustme niet, ten dienst van verre vrinden,

180

Maer om my zelf 't moortkluwen gansch t'ontwinden:^179-180

 

Want die hem broght om 't leven op het velt,

 

Moght my oock stout aenranden met gewelt.

 

'k Beschut dan in den doôn mijn leven mede.¹⁸³

 

Mijn kinders, staet nu op van deze stede.

185

Leght neêr den tack: houdt op van uw gebeên.

 

Vergaêrt het volck van Kadmus hier by een.

 

Wy zullen dit naerspooren met ons allen,¹⁸⁷

 

Geluckigh zijn met Godt, of t'zamen vallen.

Priester:

 

Mijn zoonen, rijst: want zoo de koning zeght^{189 vlg.}

190

Dees t'zamenkomste is hierom aengeleght.

 

Godt hoede ons, die ons wees de bron der plaegen,^191-vlg.

 

Wil dezen vloeck en pest ten lande uit jaegen.

Rey van oude Thebaners:

 

O lief orakel van Jupijn,¹⁹³

 

Hoe openbaert gy u ten leste

195

Tot heil der wijtvermaerde veste

 

Van Thebe, in dezen droeven schijn,

 

Uit Delfis rijck gebouden tempel!^194-197

 

Ick sta verbaest in mijnen geest,¹⁹⁸

 

En beef van schrick. Apollo weest^{199 vlg.}

200

Gegroet, ge-eert op uwen drempel.

 

Eilander, Pean, vol gena,²⁰¹

 

Die zwaere kranckhêen kunt verdrijven,

177 hanthaven: helpen; staen, als verdediger.

178 gelijck ....; er staat in 't Gr.: en voor Apollo.

179-180 Soph.: ‘want niet ten behoeve van verre vrienden, maar (ook) voor mijzelf zal het zijn dat ik deze smet verdrijf.’

183 my met klem.
Bedoeld is: den dode wrekend beschut ik enz. ....

187 met ons allen is een toevoegsel van Vondel; onder invloed daarvan voegt hij ook t'zamen in. Oedipus zinspeelt hier onbewust reeds op zijn eigen ondergang.

189 vlg. want zoo enz., Gr.: ‘want wegens dátgene zijn wij immers hier gekomen, wat onze vorst thans belooft’; men kan dit slechts met enige moeite uit Vondel's woorden halen.

191-vlg. Soph.: ‘En Phoebus, die dit orakel zond, moge hij ons verschijnen als redder en als verdrijver van de ziekte’; Vond. bedoelt: hoede ons; (en hij,) die .... wees, hij wille enz.

193 Het uit vijftien oudsten bestaande koor treedt binnen in de ‘orchestra’ (de geheel opengelaten ruimte temidden van de opgaande rijen zitplaatsen) en stelt zich onder het zingen van de onderstaande reizang aldaar op. De hier in de aantekeningen gegeven aanwijzingen omtrent het begin van een nieuwe keer (strophe) of tegenkeer (anti-strophe) ontbreken in de door Vondel gebruikte tekst en vertaling.
van Jupijn; Apollo geeft zijn orakels nl. in opdracht van Zeus.

194-197 hoe enz., bij Vond. (= Lat.) een uitroep, in het Gr. echter een vraag: ‘hoédanig (wát ons brengend) zijt gij gekomen?’ enz.; vgl. aant. 198; rijck gebouden; bij Soph. wordt echter gedoeld op de uit wijgeschenken bestaande tempelschat.

198 verbaest enz.: innerlijk hevig geschokt (= Lat.), Gr.: ‘ik ben in gespannen verwachting’, vgl. aant. 194.

199 vlg. schrick; Soph. ‘angst’; Apollo enz., Vond. = Lat.; Gr.: ‘met betrekking tot u ben ik beducht’, zie verder aant. 203.

201 eilander: ‘Deliër’ heet Apollo bij Soph. naar het eiland Delos, zijn geboorteplaats; Pean: ‘Paean’ duidt Apollo aan als god, die genezing brengt.

[p. 871]

 

Wat weldaet zult gy schuldigh blijven^203-vlg.

 

Aen mijne bede? schut ons scha.

205

O dochter van de goude hoope,

 

Onsterfelijcke Faem, ontvou²⁰⁶

 

My dit, die in den noot uw trouw²⁰⁷

 

Aenroepe, en naer uw godtheit loope.

 

Minerve, spruit van Jupiter,

210

Ick roepe u aen, met een d'alwaerde²¹⁰

 

Diaen, uw zuster, over d'aerde

 

Gestelt ten schutsvrou wijt en ver,

 

Die, op de merckt ten toon gezeten,^{213 vlg.}

 

Haer' ronden kerckstoel rijck stoffeert:

215

O Godt Apollo, waert ge-eert,

 

Gy schutter, noit tot noch vergeeten

 

In mijne bede; ô hemelsch trits

 

Van schutteren, waer voor venijnen²¹⁸

 

En pesten vlughten, wilt verschijnen

220

Op mijn gebedt met uwen flits.²²⁰

 

Verschijnt, ô Godtheên, die de vieren

 

En brant van d'eerste nederlaegh²²²

 

Der stadt verdreeft, de zwaere plaegh

 

Des lants verjoeght door uw bestieren:^209-224

225

Want ick verdraege ontelbaerheên

 

Van jammeren. al 't volck aen 't zuchten

 

Gaet kranck, besmet van boze luchten.²²⁷

 

Ick zitte troosteloos alleen,²²⁸

 

En hulpeloos: mits ons de vruchten²²⁹

230

Van dit gezegent lant ontstaen;²³⁰

 

Geen vrouwen, die in arbeit gaen,^231-vlg.

 

Verlossen, flaeuw van ongenughten.

203-vlg. Gr.: ‘(mij afvragend), wat zoen-plicht, hetzij nieuw hetzij wederkerend thans bij het wentelen der tijdkringen, gij ons werklijkheid zult doen worden (d.i. zult opleggen)’; reeds het Lat. is onjuist; bede, zie Geerts, bl. 225; schut .... scha: keer onze rampen, toevoegsel.

206 Faem; naar Lat. ‘fama’; Gr. echter: ‘konde’, d.i. orakel, vgl. 193.

207 mij dit; hier behoorde de zin en tevens de eerste keer (zie aant. 193) mee te eindigen; Lat. en Vondel trekken een bij Ick 210 behorende bepaling (die enz. vs. 207) bij het vorige; uw trouw: uw bescherming, waarop ik bouw.

210 Ick, zie aant. 207; alwaerde: hoogwaardige.

213 vlg. Gr.: ‘die in stralende luister troont op de kringronde zetel van (d.i.: gevormd door) het marktplein’; het Lat. is dubbelzinnig, Vondel onjuist (kerck stoel).

218 schutteren; Soph. ‘afwerende machten’; alleen Apollo is schutter.

220 met .... flits, toevoegsel, zie vorige aant.

222 nederlaegh, evenals in 251 ramp, Lat. ‘clades’; gedoeld wordt op de Sphinx.

209-224 Eerste tegenkeer.

227 luchten; zie aant. 34.

228 te is eenvoudig versterkend, zoals vaak.

229 mits: vermits, daar.

230 ontstaen: gaan verloren, Lat. ‘intereunt’.

231-vlg. Gr.: ‘En niet komen de vrouwen door een (voorspoedig) ter wereld brengen (= V. verlossen, intrans.) omhoog uit de weeën (= V. ongenughten) van haar barensnood’ (= V. arbeit); het Gr. heeft hier evenals vs. 30 het beeld van een verzinken in de golven, in 't Lat. is dit verloren gegaan; Vondel's flaeuw, d.i. verslapt, uitgeput, berust op dit Latijn (‘neque .... perferunt’).

[p. 872]

 

Gy ziet het een op 't ander lijck

 

Neêrstorten, of een' vluggen vogel

235

Van 't ongenadigh vier den vlogel

 

Bezwijcken, en in 's afgronts rijck

 

Verzincken; maght van stedelingen^{225-237233-237}

 

Heensterven, met een droef geschal.²³⁸

 

De velden krielen overal²³⁹

240

Van doôn, die onbeklaeght vergingen.

 

De jonge en oude vrou op strant,^241-vlg.

 

Voor d'outers, om de kracht te breecken

 

Der lantplaegh, hier en ginder smeecken.

 

Men roept bedroeft gelijckerhant²⁴⁴

245

Apol om hulp met luide keelen.

 

O goude dochter van Jupijn,

 

Gy schoone, red ons, magh het zijn.^237-247247

 

Drijf Mars, die, buiten krijghskrackeelen,

 

En zonder schilt, ons klampt aen boort,

250

En, zonder zwaert en speer, komt plaegen,

 

Met al te zwaere nederlaegen²⁵¹

 

Van pesten. drijf hem uit de poort.

 

Verdrijf hem flux uit deze landen,

 

Naer Tethis hof van kristalijn,²⁵⁴

255

Of naer de rotsen van Euxijn,²⁵⁵

 

En naer de Thraciaensche stranden:²⁵⁶

 

Want wat gebouwt wort in der nacht,²⁵⁷

 

Wort 's daeghs daer na om ver gesmeten.

225-237 (verzincken): Tweede keer.

233-237 Gr.: ‘en den een na den ander kunt gij zien, als warenhet rapgewiekte vogels, sneller dan razende brandvlaag ijlend naar het strand van den god in het westen’ (d.i. Hades, wiens rijk zijn toegang heeft aan gene zijde van de Oceaan); Sophocles roept hier een visioen op van zwermen van schimmen op weg naar het dodenrijk; Vondel, wiens vertaling berust op verkeerd begrepen Latijn (o.a. ceu verward met seu), bedoelt: of óók, gij ziet bij een vogel, in zijn snelle vlucht (vlug) aangetast door het pestvuur, de vleugels krachteloos worden.

238 met .... geschal: onder rouwmisbaar van de overlevenden; toevoegsel van Vondel, die misleid door de onjuiste Lat. vertaling onderscheid maakt tussen de stad- en de landbewoners, zie volg. aant.

239 de velden: Lat ‘in campo’; Gr. echter ‘op de grond’; men onthoudt blijkens de volledige Gr. tekst de doden uit vrees voor besmetting de laatste eerbewijzen, waartoe o.a. de dodenklacht behoort; vergingen (hun einde vonden) behoorde te zijn: ‘terneer liggen’.

241-vlg. op strant enz.; overeenkomstig de misvatting van het Lat. ‘ad aras in littore positas’; Gr.: ‘aan de rand der altaren’ (Gr. aktè betekent gewóónlijk strand).

244 gelijckerhant: allen tegelijk

237-247 Tweede tegenkeer.

247 gy schoone: Vondel = Lat.; Gr. echter: ‘zend ons uw áfweer, lieflijk van aanschijn’ (d.i. heerlijke uitkomst).

251 nederlaegen: zie aant. 222.

254 Tethis: van Tethys; deze, niet te verwarren met de nimf Thetis, is de gade van Oceanus; Soph. noemt hier Amphitrite, de gemalin van Poseidon; hof van kristalijn: haar paleis in het klaar en doorzichtig diep der zee; Soph.: ‘naar Amphitrite's wijd gekamerte’.

255 Euxijn (V. = Lat); Gr. ‘de gast-werende rede’, waarmee de dichter inderdaad doelt op de (euphemistisch ‘de gast vrije’ genoemde) Pontus ‘Euxinus’ of Zwarte Zee.

256 en: explicatief.

257 gebouwt wort: aan herstel bereikt wordt; misvatting veroorzaakt door het onduidelijke Lat. ‘reliqui fecit’; bedoeld is bij Soph.: ‘gespaard blijft’.

[p. 873]

 

Jupijn, sla Mavors, dien vermeeten,²⁵⁹

260

Met uwen donder naer uw maght.^248-260260

 

O Godt van Lycie, of gy heden,²⁶¹

 

Gewapent met uw' gouden boogh,

 

Uw pijlen neêrschoot van om hoogh,

 

En redde 't volck op ons gebeden.

265

Och, of Diaen met haer geschut,²⁶⁵

 

Waer me zy, op Lyceesche rotsen²⁶⁶

 

Ter jaght, het wilde zwijn durf trotsen,²⁶⁷

 

Ons holp, van krachten uytgeput.

 

O wijngodt Bacchus, die u haeren

270

Met eenen gouden mijter ciert,²⁷⁰

 

En in dees kercken wort geviert;²⁷¹

 

Die uwen rey met wijngertblaêren²⁷²

 

Ten reie voert, u roep ick aen.

 

Verzuim niet Thebe by te staen.

275

Verdrijf dees lantplaegh, deze pesten²⁷⁵

 

Met uwe fackel van ons vesten.^261-276276

Edipus:

 

'k Hoor uw verzoeck: maer volght men mijnen raet,²⁷⁷

 

Om artseny te vinden voor dit quaet,

 

Zoo zult gy hulp en lichtenis bekomen.

280

'k Zal zeggen 't geen ick nu eerst heb vernomen,²⁸⁰

 

Die van de zaeck gansch vreemt ben: want vertrou

 

Dat ick zoo lang met ernst niet dringen zou

 

Op 't onderzoeck, zoo hier geen tekens waren.^281-283

 

Nu wil ick dit den burgren openbaeren,^284-vlg.

259 Mavors: Mars (Ares); vermeeten: vermetele.

248-260 Derde keer. - Mars enz.: Sophocles vereenzelvigt hier den pestgod, zie aant. 35, met Ares, die ook zonder dat er een oorlog gaande is (Gr.: ‘thans ont-bronst van schilden’), dood en verdelging brengt.

260 naer uw maght: immers gij vermoogt dit; toevoegsel.

261 Lycië: landschap in het Z. van Kl. Azië, geliefd verblijf van Apollo.

265 geschut, het Lat. ‘igneos radios’, d.i. vurige stralen, verkeerd begrepen als doelend op schichten, pijlen; Gr.: ‘stralende fakkelgloed’; Artemis werd nl. vaak afgebeeld met een boog in de ene en een fakkel in de andere hand, ook met in beide handen een fakkel.

266 Lyceesche; zie aant. 261.

267 het wilde zwijn is een toevoegsel.

270 mijter, Soph. ‘mitra’: haarband.

271 Soph.: ‘naam-gever van dit land’; Bacchus was nl. de zoon van Zeus en de Thebaanse Semele; naar hem heette Thebe het ‘Bacchische’.

272 wijngertblaêren; met dit toevoegsel doelt Vondel op de wingerd, waarmee de thyrsus-staven van de maenaden (Bacchus' rey) omwoeld waren.

275 Het Gr. vermeldt hier aan het slot nogmaals Ares, als ‘god bij de goden verfoeid’, vgl. vs. 248.

261-276 Derde tegenkeer

276 fackel; bij de nachtelijke feesten ter ere van Bacchus (orgiën) werden toortsen gezwaaid.

277 verzoeck: de bede van het koor; Oedipus heeft bij het naar buiten treden uit zijn paleis de laatste woorden daarvan aangehoord.

280 Oedipus zal volgens de Gr. en Lat. tekst niet zeggen 't geen hij nu voor het eerst heeft vernomen, maar ‘spreken’, terwijl hij als vreemde staat zowel tegenover dat, wat men weet te verhalen, als tegenover de gebeurtenis zelve.

281-283 want enz.; ongeveer overeenkomstig het onjuiste Latijn: ‘non enim diu investigarem, nisi aliqua indicia haberem’; Gr.: ‘want (ware ik niet vreemd aan deze gehele zaak), ik zou niet zo van verre behoeven te speuren zonder enige aanwijzing of gegeven’.

284-vlg. Nu; in het Gr. heeft dit goede zin: ‘Nú echter (d.i. nu ik wel vreemd sta tegenover de gehele zaak) - immers eerst later ben ik gaan behoren tot de burgers van deze stad - maak ik aan u allen het volgende bekend’; openbaeren: (als mijn opdracht) bekend maken.

[p. 874]

285

Die mede voor een' burger ben gekent.²⁸⁵

 

'k Belast met ernst, dat ieder, wie omtrent²⁸⁶

 

Den dootslagh was, en Laius neêr zagh leggen,

 

My alle deze omstandigheên koom zeggen.²⁸⁸

 

Vreest iemant of men hem betighten moght:²⁸⁹

290

Ick hou hem vry van schult, en achterdocht.²⁹⁰

 

Hy heeft geen straf te lijden, als te trecken

 

Ten lande uit, vry en vranck, naer andre plecken.

 

Weet iemant dat een vreemdeling den moort

 

Beging; laet hem niet zwijgen: 'k wil het voort

295

Beloonen, en men zal zijn trouheit prijzen.²⁹⁵

 

Maer zwijgtge: schroomt'er een dien man te wijzen,

 

Beducht voor zich, of zijnen vrient: zoo hy²⁹⁷

 

Hierom mijn' last durf zetten aen een zy;²⁹⁸

 

Hoort wat ick dan terstont in 't werck zal stellen.

300

'k Gebiede dat geen lantzaet zulck een' fellen³⁰⁰

 

Dootslager, wie 't oock zy, ontfang' noch kenn',

 

In 't gansche rijck, waerin ick koning ben,

 

Noch met hem spreeck', noch in gemeenschap trede,

 

In offerhande, of kerckdienst, en gebede,³⁰⁴

305

Noch zegene met heilge bron in noot:³⁰⁵

 

Maer dat hem elck met smaet ten huize uit stoot':

 

Want naer Godts stem en antwoort op ons vraege,

 

Is hy alleen de lantsmet, en de plaege.³⁰⁸

 

'k Besloot aldus Apolloos stem en woort

310

En uwen vorst, zoo jammerlijck vermoort,

 

Te houden in hun waerde: want wy vloecken

 

Den moorder; 't zy hy een is, en te zoecken

 

In 't schuilhol; 't zy hem veelen boôn de hant,^312-313

285 die mede enz.; Vondel, evenals het Latijn, laat weg, waar het juist op aankomt: ‘eerst later’ (zie vorige noot); gekent is bedoeld als weergave van Lat. ‘ascitus’: opgenomen (onder de burgers).

286 met ernst: met klem, uitdrukkelijk, evenals in 282; omtrent enz.; Vondel meent, op grond van het foutieve Lat. ‘vidit’ (= zagh vs. 287), dat hier ooggetuigen worden opgeroepen; Gr.: ‘al wie weten mocht, door wien L. werd gedood.’

288 deze omstandigheên: de bijzonderheden hiervan; voor dit praegnant gebruik van deze zie aant. 91.

289 Het Lat. is reeds geheel in de war; Gr.: ‘En zoo hij door vréés mocht worden weerhouden (om te zeggen, wat hij weet), daar hij zichzelf daarmee zou aangeven’; daarop volgt dan onmiddellijk de geruststelling, die bij Vondel eerst in vs. 291 staat.

290 uitbreiding van het foutieve Latijn; vrij houden is in verband met schult: als vrij beschouwen, in verband met achterdocht: vrij maken (L. ‘libero’); achterdocht (L. ‘metu de se ipso’) is hier als elders (vgl. Jeptha, vs. 1365) gebruikt in de oude bet. van vrees voor dreigend gevaar.

295 men .... prijzen; Gr.: ‘ik zal hem daarenboven - onverminderd door het feit dat hij beloond is - nog dànk weten’.

297 voor zich, t.w.: als pleger van de moord.

298 aen een zy zetten; V.'s woorden stemmen misschien toevallig (let op de rijmpositie) overeen met het Gr.: ‘van zich stoten’ (Lat.: non oboediet).

300 fel: wreed-aardig.

304 kerckdienst, anachronistisch toevoegsel; offerhande en gebed; men bedenke dat bij de offerhande onafscheidelijk het gebed behoort.

305 Soph.: ‘noch (de besprenkeling met) wijwater toedele.’ Deze symbolische reiniging van de aanwezigen vond plaats aan het eind van de offerplechtigheid; in noot, toevoegsel.

308 de plaege: de oorzaak van de plaag.

312-313 V. is ongeveer in overeenstemming met het Lat.; Gr echter: ‘hetzij het er één is, die zich schuil houdt, hetzij hij met meer is’.

[p. 875]

 

Op dat hy zwerf, gebannen buiten 't lant.³¹⁴

315

'k Vervloecke zelf mijn hof, zoo by mijn weeten

 

Hy zich in 't hof verschuile, al stil gezeten.^315-16

 

'k Beveele u dat gy dit, het welck ick flus

 

Gebeden heb, om my, en Godts wil, dus

 

Stip uitvoert, oock, 's rijx halve, dat eerst heerlijck³¹⁹

320

Aen 't bloeien, nu bedorven is te deerlijck:³²⁰

 

Want schoon noch Godt, noch geen der Goden hiet

 

Dit straffeloos te laeten, 't voeght ons niet:^321-22

 

Naerdien zoo braef een koning ging verloren.³²³

 

Apollo zelf belast dit naer te spooren.³²⁴

325

Nu ben ick die 't beveele, en 't rijck regeer,³²⁵

 

Dat Laius voor my kende, als zijnen heer.

 

Zijn bedgenoot viel my daer op ten deele,

 

Op dat ick by haer wettige erven teele:

 

En hadze met zijn kinderen gemeen,³²⁹

330

Zoo hy niet kinderloos waer overleên.

 

Nu stont hem met zijn ongeluck te wrijten;³³¹

 

Dies zal ick my, als voor mijn' vader, quijten,³³²

 

Ten dienst van hem, en onderzoecken 't al,

 

Tot dat men vint de bron van 't ongeval

335

Des dooden helts, uit Labdakus gesproten,

 

En Polydoor, en Kadmus, en den grooten

 

Agenor. zoo dit een weêrstreven wou,^335-37

 

Zal ick de Goôn bezweeren, en hun trou,³³⁸

 

Dat zijn landou geen vruchten langer draege,

340

Geen vrouwe baer', maer dat zy van dees plaege,³⁴⁰

 

En droeve pest heensterven algelijck.³⁴¹

 

Thebaners, en gy burgers van dit rijck,

314 zwerf; Soph.: ‘zijn leven jammerlijk slijte’; gebannen enz., uitbreiding van het onjuiste Lat.; Gr.: ‘alle geluk dervend’; Oed. spreekt nl. een verwensing uit, gebannen strijdt tegen het gehele vloekverband.

315-16 al stil gezeten: heimelijk; Soph. zegt dit: ik spreek over mijzelf dezelfde vloek uit die ik zo juist over die anderen heb uitgesproken. Vondel heeft deze laatste gedachte verkeerdelijk verbonden met het volgende en uitgedrukt in de woorden: het welck .... gebeden heb (317-18).

319 's rijx halve: ter wille van ons land.

320 Soph. spreekt hier uitdrukkelijk van de vloek der onvruchtbaarheid (vgl. vs. 31, waar het Gr dezelfde tekst heeft als hier).

321-22 De Gr. tekst zegt: want al zou de God (Apollo; ‘of een der andere goden’ is toevoegsel van V.) - niet opdracht gegeven hebben dit te straffen, dan nog voegde (zou passen) het ons niet (zie V., vs. 322) dit straffeloos te laten. De curs. woorden zijn door Vondel verkeerd verbonden (vs. 322).

323 braef: edel.

324 Soph.: ‘neen het zou plicht zijn het na te sporen.’

325 die 't beveele; V. bedoelt waarschijnlijk: die beveel de moord ‘na te sporen’; 't Gr. zegt alleen: nu bezit ik de regeringsmacht.

329 en zou die kinderen met de zijne gemeen (als uit éénzelfde moeder geboren) hebben; Soph.: ‘en dan zou er tussen Laius en mij ook een gemeenschap van kinderen bestaan’.

331 wrijten: worstelen. Soph.: ‘het lot heeft zich op hem geworpen’. Het onverwachte dat hierin ligt, komt bij V. niet tot uitdrukking.

332 als voor mijn' vader; Oedipus zegt in tragische onbewustheid de waarheid.

335-37 Alle voorouders van L. worden hier als getuigen opgeroepen, dat hun nazaat zal worden gewroken.

338 en hun trou, toevoegsel; vgl. vs. 207.

340 geen vrouwe, nl. geen vrouw van dezulken (let op de overgang van enkel- naar meervoud).

341 algelijck (stopwoord): allen; Soph.: ‘of op nog jammerlijker wijze’.

[p. 876]

 

En allen, dit dit toestemt, en moet loven,

 

Ick bidde dat de milde Goôn daer boven,

345

En 't hemelsch recht, op 't hooren van mijn klaght,

 

U alle gunst betoonen naer hun maght.^342-46

Rey:

 

O koning, 'k zal 't ontvouwen voor uwe ooren,

 

Gelijckge my met eede hebt bezworen:³⁴⁸

 

Want ick hem niet ter neder heb geleit,³⁴⁹

350

Noch weet van dien dootslager geen bescheit:³⁵⁰

 

Maer billijck waer 't dat Godt, die d'oirzaeck melde

 

Van 't onheil, oock den gast ten toone stelde,³⁵²

 

Die zulck een' moort en dootslagh heeft begaen.

Edipus:

 

Dat 's recht gezeit: maer niemant durf bestaen

355

Noch heeft de maght de Goôn, in 's hemels plecken,³⁵⁵

 

By weigering, te dwingen dit t'ontdecken.³⁵⁶

Rey:

 

Nu hoor oock wat my in de zinnen schiet,

 

Den tweeden raet.

Edipus:

 

Verzwijgh den derden niet,^357-58

 

Zoo gy 't bedenckt.

Rey:

 

Ick weet het, en magh 't mellen,

360

Tiresias is rijck begaeft in 't spellen³⁶⁰

 

Van 't ongebeurde, als Febus. wie met hem³⁶¹

 

Te raede gaet, wort door 's waerzeggers stem

 

Geholpen, en gered in 't onderzoecken.^361-63

Edipus:

 

'K verzuimde niet te taelen naer dien kloecken³⁶⁴

365

Waerzegger, en zondt flux door Kreons raet³⁶⁵

342-46 Soph. heeft een bij V. verloren gegane tegenstelling met vs. 337 (weêrstreven): ‘gij anderen echter die met mijn woorden instemt, U (met klem) mogen de goden’ enz.; en moet loven en op 't hooren van mijn klaght zijn misleidende en onjuiste toevoegsels. - Rey; het koor bij monde van den koorleider; het koor blijft na zijn intocht in de orchestra (zie aant. voor vs. 193) vòòr het toneel opgesteld.

348 versta: zoals gij mij bij vloekban hebt verplicht.

349 want is een lett. vert. van 't Lat. enim. In het oorspr. heeft dit want de kracht van: weet dan dat ....

350 Dubbele ontk.

352 gast: persoon; ten toone stellen: openlijk aanwijzen.

355 in 's hemels plecken; vgl. Dl. VI. blz. 309, vs. 2 (toevoegsel).

356 dit t'ontdecken is een toevoegsel, dat de algemene strekking die de Gr. uitspraak heeft, verloren doet gaan.

357-58 Vondels vert. geeft het Lat. weer, dat ten onrechte consilium toevoegt: het eerste is geen raad geweest. De rei zegt: nu hoor wat ik in de tweede plaats zou willen zeggen. Oed antwoordt: zelfs als ge daarna nog iets weet te zeggen, dan zij U dat ook toegestaan.

360 spellen: voorspellen.

361 't ongebeurde: wat nog niet gebeurd is, dus de toekomst; zinbedervend toevoegsel. Gr.: ‘T. is een begenadigd ziener die Phoebus nabijkomt’.

361-63 Vondel veralgemeent; gered: geholpen; versta: tot zekerheid gebracht in dit onderzoek.

364 taelen: navraag doen; kloeck: schrander.

365 door: op.

[p. 877]

 

Twee boôn om hem, in dezen droeven staet:

 

En 't geeftme vreemt dat hy niet is verscheenen.³⁶⁷

Rey:

 

Al 't ander, dus lang uitgestroit voorheenen,³⁶⁸

 

Is ydel, en in 't wilt en los gezeit.

Edipus:

370

Wat 's dit? ick toetse al wat men heeft verspreit.³⁷⁰

Rey:

 

Het reizend volck verhaelde dat hy doot was.³⁷¹

Edipus:

 

Dat hoorde ick oock: en schoon 't gerucht heel groot was,³⁷²

 

Tot noch verscheen geen die den moorder zagh.³⁷³

Rey:

 

Wie straf ontziet, zal geensins toeven, magh^374-vlg.

375

Hy uwen eedt, zoo hoogh bevestight, hooren.

Edipus:

 

Hy zal zich niet of min aen woorden stooren,^{376 vlg.}

 

Die onbeschroomt een schelmstuck durf begaen.

Rey:

 

Daer komenze met dien waerzegger aen.^{378 vlg.}

 

Hy zal hem haest ontdecken naer ons wenschen:

380

Want dees alleen, uit zulck een tal van menschen,

 

De waerheit spreeckt door inspraeck van de Goôn.

Edipus:

 

Waerzegger, die het alles stelt ten toon,³⁸²

 

En blindling al het weetbaere op kunt vissen,³⁸³

 

De hemelsche en oock aertsgeheimenissen,

367 't geeftme vreemt: het bevreemdt mij.

368 al 't ander ...., d.i.: alles, buiten wat T. zal kunnen zeggen; dus .... voorheenen: wat van oudsher als gerucht de ronde heeft gedaan.

370 ick toetse ....; Lat.: considero (omnes sermones): neem in overweging.

371 onjuist, als het Lat.; Gr.: ‘men zei dat hij gedood werd door reizigers’.

372 en .... was toevoegsel.

373 Waarschijnlijk is de Gr. tekst bedorven en moet men met verschillende uitgevers van Soph. i.p.v. ‘maar die het zag is niet te zien’ lezen: ‘maar die het deed’ enz. (dus idont' in de Gr. tekst zal moeten zijn drōnt'); dan eerst sluit vs. 374 logisch aan.

374-vlg. wie straf ontziet, onjuist; Soph.: ‘zo hij maar enigszins toegankelijk is voor vrees’ (nl. voor de noodlottige gevolgen van de uitgesproken vloekbede: de eedt, zoo hoogh bevestight = zo duur bezworen, vs. 375 en vgl. vs. 348); toeven, nl. om zich aan te melden; magh .... hooren: wanneer hij hoort.

376 vlg. Soph, duidelijker: ‘wie voor een (vloek-brengende) dààd niet terugdeinst, zal ook niet bevreesd zijn voor een (vloek-over-hem-afbiddend) woord’; min (minder): slechts in geringe mate, nauwelijks.

378 vlg. Het Gr. heeft: ‘Maar daar is èèn, die hem ontmaskeren zal; - zie, daar naderen zij met den goddelijken ziener’. Reeds het Lat. is verknoeid; mede daardoor gaat in V.'s vert. het indrukwekkende verloren.

382 stelt ten toon (die alles aan het licht brengt), toevoegsel.

383 blindling; bij Soph. behoort dit (= ‘schoon niet ziende’) bij ‘gij kent’ (zie vs. 386) in de zin van: schoon niet uit aanschouwing (Tir. is blind). Tengevolge van de dubbelzinnige plaatsing in de Lat. vert. heeft V. het ten onrechte verbonden met het voorafgaande; het weetbaere enz., bij Soph. twee paren; Gr.: ‘gij die het al beheerst (= doorschouwt), zowel het leerbare als het verborgene, het hemelse zowel als het aard-betredende’ (= wat langs aardse paden gaat); V.'s aertsgeheimenissen is een versterkte weergave van het ‘verborgene’ (Lat. arcana) en betekent: diepe verborgenheden (vgl. diep in 385); er is hoogstens een woordspel met aerde.

[p. 878]

385

Begraven diep in d'aerde, ziet, en vat;³⁸⁵

 

Gy kent den noot, de pest, die al de stadt³⁸⁶

 

Zoo deerlijck plaeght. wy hoopen en vertrouwen³⁸⁷

 

Dat gyze alleen zult helpen, en behouwen:

 

Want Febus, of 't u onbekent waer, gaf³⁸⁹

390

Den afgezant, om d'oirzaeck van dees straf

 

Gezonden, dit tot antwoort op zijn vraegen,

 

Dat deze stadt te vryen stont van plaegen,³⁹²

 

Indien men kon opspooren wie den heer,

 

Uw' koning, dus onnozel velden neêr,³⁹⁴

395

Hen strafte aen 't lijf, of dreefze in ballingschappen³⁹⁵

 

Ten lande uit. gy die Godts verborge stappen³⁹⁶

 

Ontdeckt, en u op wichlery verstaet;

 

Verbergh ons niet uw inzicht, uwen raet.

 

Ick bid bevry u zelven, en dees stede,

400

En my met een, en wasch den dooden mede⁴⁰⁰

 

Van zulck een smet. wy allen stellen nu

 

In dezen noot ons hoop alleen op u:

 

Want heerlijck is 't, en een godtvruchtigh teicken,⁴⁰³

 

Naer zijne maght het volck de hant te reicken.⁴⁰⁴

Tiresias:

405

Helaes, hoe zwaer is 't wijs te zijn in raet,

 

Daer wijzen raet den wijzen helpt noch baet!⁴⁰⁶

 

Ick, die dit zagh en wiste, moght wel schroomen,

 

En had geensins behooren hier te komen.^407-408

Edipus:

 

Wat's d'oirzaeck dat gy droevigh herwaert quaemt?

385 begraven .... in d'aerde; V. onjuist in navolging van het Latijn: sub-terranea; voor de bet. van het Gr. zie de vorige aant.

386 gy kent, zie de aant. bij vs. 383 (blindling).

387 wy hoopen ...., onjuist (= Lat. speramus); Gr,: ‘wij vinden in u den enige, die’ .... (zij hòpen niet, zij wèten het).

389 of: voor het geval dat.

392 te vryen stont: bevrijd zou worden.

394 dus onnozel (zo onschuldig), toevoegsel.

395 aen 't lijf: met de dood; ballingschappen, dikwijls door V. in 't mv. gebruikt.

396 Soph. spreekt eerst in 't bijzonder van openbaring door vogel-tekens (kreten), dan algemeen, van wichelkunst.

400 wasch .... onjuist, als Lat.; Gr.: ‘en bevrijd ons van de gehele moord-smet’.

403 en .... teicken, toevoegsel (een bewijs van godsvrucht).

404 het volck, op grond van onjuist Lat. (homines juvare). Het Gr. heeft, zoals vaker aan het slot van een lange passage, een algemene sententie: ‘(Bedenk), voor den mens is het de schoonste aller inspanningen heil te stichten, zoveel hij dit kan en vermag’.

406 wijzen raet: de raad der wijzen; V. plaatst hier de niet door een lidw. voorafgegane genitief zò voor het geregeerde substantief, zodat de genitiefbetrekking alleen uit het verband is op te maken en de combinatie wijzen raet nadert tot een samenstelling van het type armendokter, gekkenwerk; vgl. hierbij Van Helten § 264a.

407-408 Reeds het Lat. is onjuist. Gr.: ‘ik moet dit vergeten hebben, anders ware ik hier niet gekomen’.

[p. 879]

Tiresias:

410

Ontslame. gy en ick, gelijck 't betaemt,⁴¹⁰

 

Onze avontuur veel lichter zullen draegen,⁴¹¹

 

Zoo gy my hoort.

Edipus:

 

dat waer niet recht. de plaegen⁴¹²

 

Der stede, noch haer heil gehengen 't niet.^412-413

 

Zy voede u op. zoudt gy, in dit verdriet,

415

Van 't ooghmerck des orakels haer versteecken?⁴¹⁵

Tiresias:

 

Ick hoore u niet bequaem en tijdigh spreecken,⁴¹⁶

 

En duchte dat my 't zelve niet gebeur'.⁴¹⁷

Rey:

 

Om Godts wil, zwijgh toch niet, ziet gy hier deur;

 

Naerdien wy alle u dus ootmoedigh smeecken.^418-419

Tiresias:

420

Gy zijt niet wijs genoegh hier in te spreecken:⁴²⁰

 

Ick zal geensins dit melden, om u niet

 

t'Ontvouwen uwe elenden, en verdriet.

Edipus:

 

Wat zeght gy? zwijghtge, en weet gy 't? wiltge ons allen

 

Verraeden, en de gansche stadt zien vallen?⁴²⁴

Tiresias:

425

Ick zoecke my noch u tot last en leedt

 

Te strecken. hoe? hoe zijt gy zoo gereet⁴²⁶

 

My dit te last te leggen, en te vergen?

 

'k Heb geen gehoor by u.

Edipus:

 

gy zoudt met tergen⁴²⁸

 

Den besten wel vergrammen. booswicht, wat?^427-429

430

Zult gy het niet ontdecken, en dus prat⁴³⁰

 

Volharden, stijf en onverzet van zinnen?

Tiresias:

 

Gy schelt my voor weêrbarstigh, en daer binnen

410 gelijck 't betaemt, zinledig toevoegsel.

411 avontuur: lot.

412 zo gij gehoor geeft aan mijn verzoek.

412-413 De plaegen ... niet; Gr.: ‘noch getuigend van liefde voor Uw stad.’

415 onjuist; Soph.: ‘de godsspraak van uw mond haar onthouden.’

416 bequaem en tijdigh ter vert. van opportune: naar de eis van het ogenblik (hendiadys).

417 en koester vrees dat ook mij dit gebeure (Latijn: timeo ne; dit verklaart Vondels niet).

418-419 Een andere en betere overlevering laat deze woorden door Oed. zeggen; ziet .... deur: indien ge deze geheimenissen doorziet.

420 op te vatten als terugslag op alle in vs. 419: jawel, gij allen mist hier immers ook het inzicht.

424 verraeden, hier in de betekenis van prodere: in de steek laten.

426 V.'s vert. stamt weer uit de onjuiste Lat. weergave. Gr.: ‘waarom dit doelloos vragen?’

428 Gr.: ‘gij zult van mij niets te horen krijgen’.

427-429 gy .... vergrammen is in het Gr. de motivering van het smaadwoord booswicht (de Lat. vert. heeft dit niet begrepen); den besten; Soph.: (zelfs) een steen.

430 prat: met trotserende weerbarstigheid.

[p. 880]

 

In uw gemoedt heeft wrevel haer verblijf:^432-33

 

Dat zietge niet, en noemtme stuur en stijf.⁴³⁴

Edipus:

435

Wie steurt zich niet, als hy van u moet hooren,⁴³⁵

 

Dat gy de stadt verkort, en laet verloren?⁴³⁶

Tiresias:

 

Dit zal geschiên, al sprack ick niet een woort.⁴³⁷

Edipus:

 

Wat zal geschiên? ontdeck dit, als 't behoort.

Tiresias:

 

Ick zegh niet meer, al zoudtge my bezwaeren.⁴³⁹

440

Nu raes vry, lust het u dus uit te vaeren.

Edipus:

 

Ick aengeterght, zal onbewimpelt nu⁴⁴¹

 

Ontdecken wat mijn geest gevoelt van u.

 

't Leght zoo by my: wy houden en vertrouwen⁴⁴³

 

Dat gy de hant hebt aen dien moort gehouwen,

445

Den neêrslagh zelf met uwe hant volvoert.⁴⁴⁵

 

Zaeght gy den moort begaen, die 't lant beroert;^446-vlg.

 

Ick zegh, gy hebt dat stuck alleen bedreven.

Tiresias:

 

Is 't waer? ick zegh uw vloeck, elck toegedreven

 

Zoo gruwelijck, beklaeght u: want voortaen⁴⁴⁹

450

Geen burger magh u meer ter spraecke staen,

 

Noch ick, die u voor godtloos schatte, een peste,⁴⁵¹

 

Een schantvleck van het algemeene beste.

Edipus:

 

Dus schaemteloos en los en onberaên

 

Te spreecken? meent gy noch uw straf t'ontgaen?

432-33 weêrbarstigh .... wrevel; Vondel heeft zich bij de vertaling van 't Lat. iram - een niet-passende weergave van 't Gr. orgèn - gericht naar respectievelijk vs. 430 vlg. en 435 vlg. Tiresias bedoelt met orgè: grimmige hardnekkigheid, respectievelijk in 't vasthouden aan de weigering bij den een, aan de eis bij den ander. Oed. echter vat het blijkens zijn antwoord op als gramstorigheid (vs. 435). (Vondels vert. is hier - in verband met de ongelukkige Lat. weergave - wel doordacht).

434 stuur en stijf: stuurs en stijfkoppig.

435 zich steuren: verstoord, gramstorig, boos worden; zie verder de vorige aant.

436 verkort: te kort doet (in haar eer); en .... verloren: en lijdelijk haar rampspoed aanziet.

437 dit, onjuist, gelijk Lat. Het zal vanzelf geschieden, ook zonder mijn woorden.

439 al .... bezwaeren: al zoudt gij het mij lastig maken (toevoegsel).

441 aengeterght: tot gramschap geprikkeld.

443 't leght .... my: zo (dit) is mijn mening; wy .... vertrouwen: wij houden ons overtuigd.

445 Onjuist; Soph.: ‘ja, de doodslag hebt volvoerd, alleen niet eigenhandig.’

446-vlg. Lat. en V. onjuist. Gr.: ‘en zo gij ziende waart, zou ik ook van de uitvoering van de daad u alleen betichten.’

449 beklaeght u (treft u als beklaagde); Gr.: ‘gij zijt het zelf die valt onder de bepalingen van Uw edict’ (uw openlijke afkondiging; zie vs. 303-06 en 450).

451 schatte (teg. tijd): acht; godtloos; versta: zondig; volgens de Gr. opvatting gold ook de onbewuste moordenaar als besmet door zondebedrijf; moreel is Oed. volkomen onschuldig; zie zijn eigen woorden in de aanhaling uit de ‘Koloneesche Edipus’, op blz. 855 -; Ook het woord schantvleck (vs. 452) wekt verkeerde voorstellingen; Soph.: ‘bezoedeling’.

[p. 881]

Tiresias:

455

Ick benze ontgaen, en steune op kracht van waerheit.⁴⁵⁵

Edipus:

 

Wie leerde u dus te spreecken? sproot dees klaerheit

 

Uit wichelkunst?

Tiresias:

 

Uit uwen mont. gy praemt^456-57457

 

En dwingtme klaer te spreecken, als 't betaemt.

Edipus:

 

Wat dwing ick u? laet my dit noch eens hooren,⁴⁵⁹

460

En beter, en veel klaerder dan te voren.

Tiresias:

 

Verstontge dit niet klaer genoegh met smert?⁴⁶¹

 

Of vraegtge, op dat gy my noch terght, en tart?⁴⁶²

Edipus:

 

Ick vraege naer geene openbaere stucken:⁴⁶³

 

Maer echter pas het noch eens uit te drucken.⁴⁶⁴

Tiresias:

465

Ick zegh gy zoeckt den moorder, en voorwaer

 

Zijt zelf alleen de koningsmoordenaer.

Edipus:

 

Niet ongestraft zultge op uw vrye voeten⁴⁶⁷

 

My tweemael stout beschuldigen, maer boeten

 

Dit lasterstuck.

Tiresias:

 

Zal ick dan noch al meer

470

Beschuldigen, op datge u feller weêr

 

Op my vergramt?

Edipus:

 

Zegh wat u lust te zeggen:^469-71

 

't Is toch vergeefs.⁴⁷²

Tiresias:

 

Gy gaet onwetend leggen

 

Op 't bedde met de waertste, die u smeeckt,⁴⁷³

 

En ziet niet in wat zwaericheit gy steeckt.⁴⁷⁴

455 en (hier redengevend): want.

456-57 Versta: waardoor hebt gij die zekerheid? sproot .... is onjuist; Gr.: ‘toch zeker niet dank zij uw wichelkunst?’

457 uit uwen mont; bedoeld wordt: dank zij U, want gij hebt mij, terwijl ik weerstreefde, gedwongen (gepraemt) duidelijk te spreken; als 't betaemt, zinstorend toevoegsel.

459 wat: tot welke uitspraak.

461 met smert (smart): toevoegsel.

462 onjuist; Soph.: ‘of wilt ge mij veeleer op de proef stellen?’

463 geene .... stucken: geen dingen die mij (reeds) duidelijk zijn.

464 pas .... uit te drucken, omschrijving voor de imperatief: druk .... uit.

467 op .... voeten, toevoegsel.

469-71 dan en al zijn zinstorende toevoegsels; de nadruk valle op meer; Gr.: ‘zal ik nog meer zeggen, opdat ge nog meer vertoornd wordt?’ vgl. zeggen in 471.

472 vergeefs, hier vert. van 't Lat. frustra: ijdele praat.

473 de waertste: Gr.: ‘die uw naaste verwant is’ (uw moeder).

474 zwaericheit: ellende.

[p. 882]

Edipus:

475

Meentge ongestraft dit stadigh uit te smijten?

Tiresias:

 

Zo waerheit gelt, noit bang voor tegenwrijten.⁴⁷⁶

Edipus:

 

De waerheit gelt, of menze in u niet vint:⁴⁷⁷

 

Want uw verstant, gehoor, en oogh zijn blint.

Tiresias:

 

Rampzalige, gy durft my dit toebijten,

480

Dat elck eerlang u smaedigh zal verwijten.^479-80

Edipus:

 

Uw blintheit dient tot uw behoudenis.

 

Ontbrack 't u niet aen oogen, hou gewis

 

Gy zoudt niet lang noch my, noch die vermogen

 

Het licht te zien, aenschouwen met uwe oogen.^481-84

Tiresias:

485

Het nootlot laet niet toe dat gy my doot:

 

Dit hangt aen Godt Apol, mijn hulp in noot.^485-86

Edipus:

 

Kunt gy zoo braef, of Kreon dit stoffeeren?⁴⁸⁷

Tiresias:

 

Neen, Kreon geeft geen stof om u te deeren:

 

Maer gy alleen zijt oirzaeck van uw leedt.

Edipus:

490

O rijckdom, rijck, en kunst, die wijt en breet^490-vlg.

 

De kunst beschaemt, wat moetge al nijts verdragen,

 

Terwijl 't geluck ons dient by onze dagen!

 

Nu Kreon, eerst mijn vrient, zoo trou voorwaer,⁴⁹³

 

Ophitsende dien snooden guichelaer,⁴⁹⁴

495

Lantlooper, en bedrieger, die op gunsten,⁴⁹⁵

476 zo, op te vatten als zo lang als; tegenwrijten: tegenworstelen (die nooit bevreesd is voor heftig verzet; vgl. 455).

477 of .... vint: al vindt men ze bij U niet (Soph.: ‘alleen voor U niet’).

479-80 dit ... dat: dingen ... die.

481-84 Onjuist, gelijk de Lat. vert. De ten grondslag liggende Gr. tekst heeft bovendien het onjuiste blepsai i.pl.v. blapsai. Gr.: ‘u voedt alleen de nacht; mij noch een ander die het licht ziet, kunt gij ooit schaden.’

485-86 Gr.: ‘zo is het; immers niet ik ben het die naar de beschikking van het lot U ten val zal brengen; dáàrtoe volstaat de macht van Apollo, die zorg zal dragen dat dit wordt voleind.’ Vond. = onjuist Latijn.

487 Men denke zich het verband zò: Tiresias noemt Apollo's naam, en plotseling krijgt nu Oedipus argwaan tegen Kreon, die immers van Apollo het ‘orakel’ heeft meegebracht; braef stoffeeren: fraai verzinnen.

490-vlg. Gr.: ‘O rijkdom, koningschap (= rijck bij V.), en gij bekwaamheid, uit-heffend boven (anderer) bekwaamheid in (de wedkamp van) dit eerzuchtvolle leven, - welk een vracht aan afgunst bergt gij in u!’ In vs. 492 steunt Vondels vert. op de onjuiste Lat. weergave: ‘in quadam vitae foelicitate’.

493 eerst: aanvankelijk (= onjuist Lat.); Gr.: van oudsher.

494 guichelaar (goochelaar); Lat. praestigiator (Gr. magos, bedoeld als schijnvrome zwendelaar).

495 lantlooper; Lat. circumforaneus, een hier niet passende betekenis; Gr. agurtès (vgl. Kiliaen, landloper: medicus circumforaneus, agyrta); de bedoeling is: ‘inzamelaar’ (quasi voor godsd. doeleinden); op gunsten, toevoegsel.

[p. 883]

 

En eige baet gestelt, doch blint in kunsten,^495-96

 

Al heimelijck door loze laegen my

 

Versteecken wil van deze heerschappy;⁴⁹⁸

 

My, zonder dat ick vorderde door laegen,⁴⁹⁹

500

Van al de stadt vrywilligh opgedragen.

 

Waerzegger, nu zegh op dan, het wort tijt.

 

Zegh op hoe gy hier van verzekert zijt:⁵⁰²

 

En waerom hebt gy niet, [toen Sfinx, zoo vinnigh,^503-vlg.

 

Zoo fel van aert, zijn vraegen dubbelzinnigh

505

De burgery te raên gaf,] door uw' raet

 

Den burger opgeholpen met de daet?

 

Want zulck een vraegh en raetsel recht beseffen,

 

Kon geen gemeen verstant verstaen, noch treffen^507-08

 

Recht op zijn hooft. dat raetsel eischte een' man,

510

Die waerheit zien, en openbaeren kan:^509-10

 

Dit hebt gy niet ontdeckt door wichlerye,⁵¹¹

 

Noch door uw' Godt: maer ick alleen, een vrye,⁵¹²

 

Ick Edipus quam onbekent en vremt,⁵¹³

 

Trof's raetsels zin, en heb 't gedroght getemt⁵¹⁴

515

Door mijn verstant, en niet door vogelteken.

 

Nu wiltge my van rijck en troon versteecken,⁵¹⁶

 

Om zelf de naeste aen Kreons zy te staen:⁵¹⁷

 

En 't schijntme toe [wil hier geluck toe slaen]⁵¹⁸

 

Dat gy, en hy, die groeit in dit stoffeeren,⁵¹⁹

520

Tot groote scha des burgers zult regeeren:⁵²⁰

 

En zoo ick, lang door ramp beproeft alom,⁵²¹

 

Geen acht sloegh op uw' hoogen ouderdom,

 

'k Had u dees drift alree verleert met smerte.⁵²³

495-96 op .... gestelt; het Gr. heeft: ‘een scherp oog hebbend voor eigen voordeel’, die alleen maar ziet waar het eigen voordeel betreft, in honende tegenstelling met: blint in kunsten (in zijne kunst).

498 versteecken van: (ver)stoten uit.

499 vorderde; er om vroeg, zegt Soph.; door laegen: met gebruikmaken van intrigues (storend toevoegsel).

502 hoe, onjuist (= Lat.); Gr.: ‘waar’ (bij welke gelegenheid); verzekert, foutieve vert. van Lat. certus = betrouwbaar. Oed. vraagt: waar hebt gij ooit bewezen inderdaad een ziener te zijn? Zò sluit vs. 503 aan.

503-vlg. Sfinx .... te raen gaf; Soph. bondiger (de ‘zangster-hond’, het zingend monster).

507-08 want; Gr.: en tóch; zulck .... beseffen (doorzien) is als object te denken bij verstaen (508); raetsel alleen bij treffen (vgl. vs. 514).

509-10 een' man ....; bij V. verdwijnt de hatelijkheid; Gr.: ‘waarzegkunst’.

511 versta: niet gij; wichlerije; Soph.: ‘vogeltekens’ (zie 515).

512 door uw' Godt; Soph.: ‘door ingeving van enigen God’; een vrye (toevoegsel): een willekeurig iemand (los van deze gehele zaak staande).

513 onbekent en vremt; Soph.: ‘niets wetend’; V. zal hier het Lat. ignarus wel passief hebben opgevat.

514 getemt: bedwongen.

516 nu wilt ge; Soph. scherp: ‘ik, dezelfde dien gij nu ....’

517 zij is onjuist; versta: om zelf een plaats in te nemen naast Kreons troon.

518 wil .... toeslaen, toevoegsel.

519 die .... stoffeeren: die zijn welbehagen schept in dit leugenachtig complot; Soph.: ‘die dit (listig) ineen heeft gezet’.

520 onjuist, als het Lat.; Gr.: ‘geen vreugde zult beleven aan uw (zogenaamd) verdrijven van de smet’ (Lat.: ‘cum magno malo .... regnaturus esse, waarbij het eerste deel goed bedoeld (tot uw groot onheil), maar door V. niet begrepen is.

521 lang .... alom, toevoegsel.

523 drift (bij drijven; vgl. vs. 835; Lat.: quae agis): dat wat gij najaagt.

[p. 884]

Rey:

 

Wy neemen uw gespreck met ernst ter harte,⁵²⁴

525

En 't schijnt ons dat de toorne u bey vervoert:

 

Doch 't past niet dit te handlen, dus ontroert,⁵²⁶

 

Maer liever ga te slaen, en t'overweegen⁵²⁷

 

Waerin de zin der godtspraecke is gelegen.

Tiresias:

 

Schoon gy regeert, noch voeght het u naer reên

530

Te spreecken, en te hooren. dit's gemeen

 

En even schoon, en recht van wederzye.^529-31

 

Ich diene u niet, maer 't hooft der wichlerye,⁵³²

 

Apollo, noch verlaetme op Kreons maght.⁵³³

 

Dit zegge ick u, dat gy, die onbedacht⁵³⁴

535

Mijn blintheit my verwijt, en met uwe oogen

 

Het licht ziet, niet eens ziet, van mist betogen,^535-36

 

In welck een ramp gy steeckt, noch waer gy zijt,⁵³⁷

 

Noch met wat bloet gy woont, tot uw verwijt.⁵³⁸

 

Of weetge niet van wien gy zijt gesproten,

540

En hoege u draeght, als vyant van uw loten?

 

Hoe levenden, en dooden te gelijck,

 

Uw moeders en uw vaders vloeck, u 't rijck⁵⁴²

 

Ontzeggen, en afgrijsselijck verwijzen?^539-543543

 

Gy, die nu klaer het hemelsch licht ziet rijzen,

545

Zult blint eerlang omdwaelen dagh en nacht.

 

Wat haven, wat geberghte zal uw klaght

 

Niet hooren, en nagalmen op dat kermen,^546-47

 

Als gy verstaet wat bruit gy naemt in d'armen,⁵⁴⁸

 

Rampzaligh met een koningin verknocht,^548-49

524 De Gr. tekst luidt, vrij vertaald: naar onze bescheiden mening (maakt gij beiden de indruk dat...)

526 dit te handlen: deze zaken te behandelen; dus ontroert: in zo heftige gemoedsbeweging.

527 ga slaen, syn. van overweegen.

529-31 Soph.: al zijt gij ook koning, toch dien ik als uw gelijke te gelden wat betreft het recht van gelijkwaardig wederwoord; daarin ben ook ik souverein; naer reên (ex aequo): in gelijke mate (maatverhouding); evenschoon, variatie van gemeen (vgl. Deel VII, blz. 94-95; Aen. X, vs. 1310).

532 Soph.: ‘want ik ben niet uw rechteloze dienstknecht, maar die van (mijn god) Apollo.’

533 noch ....; Gr.: ‘vandaar dan ook dat ik nooit als beschermeling van Kreon beschreven zal staan.’

534 onbedacht (toevoegsel): in (driftige) onbezonnenheid.

535-36 en .... ziet (als Lat.); versta: hoewel gij met uw ogen ....; van .... betogen, toevoegsel.

537 zijt; versta: woont (nl. in 't huis van uw vader).

538 noch .... woont: noch met wie gij huist; tot uw verwijt, zinstorend toevoegsel.

542 Hier dient een nieuwe zin te beginnen en wel een bevestigende: ‘een wraakfurie met dubbele zweep, van vader en moeder, zal u straks uitdrijven uit dit land’ (ook Jocaste zal door Oedipus' ‘schuld’ sterven).

539-543 De vraag dient te eindigen achter vs. 539 (gesproten); of weetge niet .... moet zijn: weet ge van wien ge een zoon zijt (neen immers); en hoege ....; versta: het is u onbekend dat ge een vijand zijt van de uwen, zo in de onderwereld (uw vader), als op aarde (uw moeder).

543 verwijzen: het land uitwijzen.

546-47 Een andere opvatting is: welk oord zal niet een haven uwer klachten worden (vgl. Boutens' vertaling en de uitg. van Jebb).

548 bruit: jonggehuwde vrouw.

548-49 Onjuist, als Lat.; Gr.: ‘wanneer gij leert kennen de onzalige baai, (nl.) uw huwelijk in eigen huis, waarin gij zijt binnengevaren na zegenrijke reis’; verknocht: verbonden.

[p. 885]

550

En welck een' staert van rampen onbedocht⁵⁵⁰

 

Gy nasleept, en wat jammeren uw vruchten⁵⁵¹

 

En u noch staen te vrezen, en te duchten!

 

Behaeght het u, tast my en Kreon aen.

 

Geen snoder schelm en booswicht zal vergaen,^554-vlg.

555

Als gy alleen.

Edipus:

 

staet ons die smaet te doogen,

 

Te hooren? vlught gy noch niet uit mijne oogen?⁵⁵⁶

 

Vertrecktge niet ten hove uit naer uw stê?

Tiresias:

 

Ick was niet dan op uw ontbieden ree.⁵⁵⁸

Edipus:

 

Ick wist niet datge uw dwaesheit dus zoudt uiten:

560

'k Had anders traegh u hier gedaeght van buiten.⁵⁶⁰

Tiresias:

 

Wy schijnen dwaes by u, en zonder prijs:

 

Maer scheenen by uwe ouders kloeck en wijs.

Edipus:

 

Wie zijnze? zegh, wie kent ons voor zijn telgen?⁵⁶³

Tiresias:

 

Dees dagh zal u voortbrengen, en verdelgen.⁵⁶⁴

Edipus:

565

Gy spreeckt bedeckt, en duister te verstaen.

Tiresias:

 

Gy zijt de man, die raedtsels best kont raên.

Edipus:

 

Verwijtge my daer prijs door is verworven?⁵⁶⁷

Tiresias:

 

Uw avontuur heeft u alom bedorven.⁵⁶⁸

Edipus:

 

'k Getrooste 't my, beschutte stadt en lant.⁵⁶⁹

550 onbedocht: zonder dat gij het weet.

551 uw vruchten en u; Soph.: ‘in gelijke mate voor ú en voor uw kinderen’; bedoeld worden de beide zonen Eteocles en Polynices, die in een strijd om de heerschappij over Thebe de dood zullen vinden, en hun zuster Antigone, die wegens het bewijzen van de laatste eer aan den gesneuvelden ‘landverrader’ Eteocles, met de dood zal worden gestraft.

554-vlg. onjuist (= Lat.); Gr.: ‘geen mens ooit zal jammerlijker te gronde gaan dan gij.’

556 matte vertaling van een sterk-bevelende vraag (wilt ge wel eens ....).

558 ree: gereed, bereid te komen; Bilderdijk vert. duidelijker: ‘'t Was op uw' last alleen, dat ik mij hier begaf.’

560 traegh (L. ‘tarde’): niet licht.

563 telgen: telg.

564 prachtig weergegeven; versta: deze dag zal zowel uw afkomst onthullen als uw ondergang brengen.

567 Gr.: ‘smaad mij maar in zaken, waarin gij zult moeten erkennen, dat ik groot ben.’

568 Gr.: ‘toch was 't juist uw geluk (bij 't oplossen v.h. raadsel) dat uw ondergang bewerkte’ (Lat.: ipsa utique fortuna; V. heeft dit aangezien voor ubique, vandaar: alom).

569 beschutte: ik beschutte (immers ....).

[p. 886]

Tiresias:

570

'k Ga heen. gy knaep, nu leime by de hant.

Edipus:

 

Hy ley hem wech: want langer hier te toeven,

 

Verwert dit werck, daer wy eene uitkomst hoeven.⁵⁷²

 

'k Ontga door uw vertreck dees moeilijckheên.⁵⁷³

Tiresias:

 

'k Vertreck, nu ick u klaer ontvoude 't geen

575

Waerom men my ten hove hadde ontboden,

 

En vreesde u niet: want gy my niet zult dooden.^574-76

 

Dit zegge ick u met errenst, dat dees man,⁵⁷⁷

 

Dien gy dus zoeckt, hem dreigende met ban

 

En vloeck, en straffe, om Laius moort t'ontwinden,⁵⁷⁹

580

Die zelve man is hier in stadt te vinden,

 

En t'onrecht voor een' vremdeling geacht:⁵⁸¹

 

Want hy is een inboorling, van geslacht

 

Een recht Thebaen, en burger dezer veste.

 

Elende is hem beschoren. blint ten leste,

585

En pracher, arm van middelen, zal hy⁵⁸⁵

 

Met eenen stock in vreemde heerschappy⁵⁸⁶

 

Vertrecken: en de waerheit wil betoonen⁵⁸⁷

 

Dat hy is broêr en vader van zijn zoonen,

 

En teffens zoon en man, och al t'onwaert,⁵⁸⁹

590

Der vrouwe, die hem heiloos heeft gebaert:

 

Dat hy, by haer in bloetschand dus gezeten,^591-vlg.

 

Zijn vader heeft vermoort en dootgesmeten.

 

Vertreck nu, lust het u, en ga in 't hof,

 

En vorsch het na: en zoo gy endtlijck stof⁵⁹⁴

595

Van valscheit vint, en u van my bedrogen,⁵⁹⁵

 

Zoo achtme een' dwaes' waerzegger, stout op logen.⁵⁹⁶

572 verwert enz.: (uw toeven) belemmert dit werk; daer: in de omstandigheden dat, terwijl.

573 dees moeilijckheên: de overlast, ergernis, die gij mij aandoet (Lat. ‘molestus’, vgl. aant. 749).

574-76 Gr.: ‘Ik ga (zie nl. 570), omdat ik gezegd heb datgene, waarvoor ik hier was gekomen; niét, omdat ik u en uw gramschap zou duchten, nimmer toch kunt gij mij vernietigen. En (dat gij 't nogmaals hoort) ik zeg u dit’ enz. Wat volgt is tartende herhaling van het vroeger reeds gezegde; V.'s en vreesde u niet is bedoeld als: zonder u te vrezen (bij ontvoude).

577 met errenst: met nadruk (toevoegsel).

579 ontwinden: ontdekken (nl. de toedracht).

581 en ten onrechte wordt hij beschouwd als een vreemdeling (niet-ingeborene).

585 pracher: bedelaar; bij Soph. volgt: ‘in plaats van (zoals thans) rijk’; met arm van middelen bedoelt V.: verstoken van middelen.

586 met eenen stock: Lat. nl. ‘baculo nixus’, Gr. tekenend: ‘met een stok voor zich uit tastend’, nagevolgd door Seneca, Oed. 671: ‘baculo senili triste praetemptans iter’; heerschappij: gebied, land.

587 betoonen: uitwijzen.

589 och .... onwaert, toevoegsel, evenals heiloos in 590.

591-vlg. dat hij èn huwelijksdeelnoot èn moordenaar is van zijn vader; doodsmijten: doodslaan.

594 vorsch het na; versta: overpeins het in uw gemoed.

595 vint, nl. bij mij.

596 zoo achtme; versta: zeg dán (eerst) dat ....; stout op logen: vol overmoedige trots op leugenachtige verzinsels. - Bovenschrift: keer is letterlijke vertaling van strophe; het koor (= khoros, van khoreuein: een reidans uitvoeren) begeleidde nl. het gezongen lied met dans, d.i. rythmische bewegingen en wendingen; keer en tegenkeer (antistrophe) hebben dezelfde compositie.

[p. 887]

tekstkritische noten

I. Keer:

 

Wie magh het wezen, en waer steeckt

 

De man, van wien Apollo spreeckt,

 

En galmt uit Delfis holle klippen

600

Door zijn waerzeggers mont en lippen,^597-600

 

Dat hy met zijn bebloede hant

 

Het grootste schelmstuck van het lant

 

Bedreven heeft. 't is tijt met paerden⁶⁰³

 

Te vlieden, en de vlught t'aenvaerden:

605

Want Godt Jupijns vergramde zoon⁶⁰⁵

 

Wil, toegerust uit zijnen troon⁶⁰⁶

 

Met vier en blixem, en 't verbolgen⁶⁰⁷

 

Onschuwbre nootlot hem vervolgen:

I. Tegenkeer:

 

Want van Parnassus top, vol sneeu,^{609 vlg.}

610

Loopt een gerucht en lantgeschreeu,

 

Dat elck hem, die zich wil versteecken,⁶¹¹

 

Vast naspoort in de steenrotsstreecken,⁶¹²

 

En bosch, en hol: gelijck een stier

 

In 't eenzaem omdwaelt gins en hier,

615

En loeit. dees balling, droef aen 't zuchten,^615-vlgg.

 

Pooght dus de godtspraeck snel t'ontvlughten,

 

Die hem verraet in alle steên:

TEKSTKRITIEK: vs. 608. In U. 624, 626 en 627 staat nootloot.

597-600 Soph.: ‘Op wien doelt het woord van 't orakelend Delphisch rotsgesteent?’; metonymisch noemt de dichter i.p.v. Apollo zelf de hem heilige berg (de Parnassus, vgl. 609), op welks helling Delphi lag. Voor Vondels uitbreiding (galmt en holle) verg. de beschrijving van de spelonk der Cumese Sibylle, Dl. VI bl. 76; een waarzegger was er niet te Delphi, de god sprak bij monde van een priesteres (de Pythia).

603 tijt (nl. door hem); met paerden; Vond. heeft de ablat. comparat. in: ‘velocibus equis celerius’ aangezien voor een instrumentalis; Gr.: ‘rapper dan windvlaag-snelle paarden’.

605 zoon, nl. Apollo.

606 toegerust enz.: gewapend met de bliksem van zijn vader Jupiter; uit zijnen (J.'s) troon is een zakelijk juist toevoegsel.

607 en (tezamen met) 't verbolgen enz.; Gr.: ‘en angst-aanjagend komen mét hem de nimmer missende furiën van de dood’; onschuwbre = Lat. ‘inevitabile’; V.'s nootlot is onjuist (= Lat. ‘fatum’).

609 vlg. Gr. ‘Hel vlamde, van Parnassus' sneeuwkruin lichtend, voor kort het Godswoord’, vlg. aant. 597; in vs. 610 geeft Vondel per hendiadys het verkeerd begrepen Lat. ‘fama’ weer (zie aant. 206); loopt berust op Lat. ‘incensa est’, overdrachtelijk door V. opgevat als: aangezet; Soph. heeft hier het beeld van een vuur-signaal in de nacht, vgl. het begin van Aeschylus' Agamemnon, waar het bericht van Trojes val door vuurseinen van berg tot berg wordt overgebracht naar Mycene.

611 bevelend, dat ....; hem die enz.: Gr.: ‘hém, den onbekende’.

612 Na naspoort volgt in het oorspronkelijk niet als bij V. een zakelijke plaatsaanduiding, maar een opzichzelf staande verbeelding; het koor ziet den door Apollo's woord opgejaagden booswicht voor zich als een ver van de kudde zwervenden dollen stier, geplaagd door een brems (zie aant. 618); Gr.: ‘Hij doolt in het wilde woud, door holen en rotsen, een stier gelijk’.

615-vlgg. en loeit is een storend toevoegsel; balling: eenzame zwerveling; Gr.: ‘elléndig zet hij ellendige voeten in eenzaamheid, staag van zich werend de stem van 't navel-midden des aardrijks’ (d.i. van Delphi); die hem verraet enz. is verkeerde vertaling van het Lat.: ‘ex medio orbe prodita (uitgezonden) oracula’, opgevat als: midden in de wereld (vgl. in alle steên) hem verradend.

[p. 888]

 

Maer och, 't gerucht snort om hem heen,

 

Met zijne vlugge en snelle pennen.

620

Hy kan den naklanck niet ontrennen.^618-20

II. Keer:

 

De wijze en ziende blindeman,⁶²¹

 

Melt gruwlen, grooter als men kan^{622 vlg.}

 

Ontkennen, of met reden stuiten.

 

Ick twijfel wat my staet te sluiten,⁶²⁴

625

Hang tusschen hoop en vrees gevat.

 

Ick sluit niet, zie nu dit, dan dat.⁶²⁶

 

Wy hoorden noit voorheen, noch weeten

 

Wat twist alle eendraght heeft versmeten,

 

En Polybus, en Labdakus

630

In hunne zoonen fel aldus

 

Laet worstelen. op welcke blijcken^627-631

 

Zal ick met reden vonnis strijcken,

 

En Edipus, daer 't volck om zucht,

 

Verwijzen op een los gerucht?^631-34

635

Zal ick nu Labdakus hanthaven,

 

Om naer te vorschen, naer te draven,

 

Te zoecken welck een vreemdeling,

 

Ons onbekent, dien moort beging?^635-38

II. Tegenkeer:

 

Maer Godt Apol, en Jupiter⁶³⁹

640

Zijn wijs, zien elx bedrijf van ver.⁶⁴⁰

 

Dat nu waerzeggers, hoe vermeeten,⁶⁴¹

618-20 't gerucht (zie 610) enz.: Gr.: ‘maar déze, met onverpoosde felheid blijft zij om hem zweven’; het beeld van de brems, die het rund tot dolheid prikkelt, vgl. aant. 612 en de sage van Io. Voor het gerucht, dat snort op snelle pennen vgl. Vergilius' beschrijving van Fama, Dl. VI 559, vs. 254 vlgg.

621 ziende blindeman; Vondel's omschrijving voor Soph. ‘wichelaar’ is misplaatst; het koor staat sceptisch tegenover de waarde van Tiresias' zienerschap, vgl. 641-vlgg.

622 vlg. grooter .... stuiten (= tegenspreken); onjuist; Soph.: ‘noch gelóóf bij mij vindend, noch door mij ontkend’.

624 wat .... te sluiten (vgl. 626): welk oordeel ik mij moet vormen.

626 onjuist, ongeveer = Latijn; Gr.: ‘en ik zie klaarheid noch hier noch achter mij.’

627-631 noch weeten .... worstelen; Soph.: ‘noch heb ik ook nu vernomen van enige vijandschap, die ooit zou hebben bestaan tussen Labdacus' oir (= Laius) en den zoon van Polybus (= Oedipus)’; Vondel's uitbreiding is verwarrend.

631-34 Gr.: ‘en waaraan ik een grond zou kunnen ontlenen om mij te keren tegen de alom verbreide goede roep (epidāmon phatin) van Oedipus’ enz; zie verder aant. 635; in plaats van het gespatiëerde heeft Vond. naar de foutieve Lat. vertaling: op een los gerucht; Lat.: ‘peregrino (uitheems) rumori.’ Vondel's woorden: daer 't volck om zucht (die de zorgvolle liefde heeft van zijn volk) vormen een tegenstellende uitbreiding tegenover dit ‘peregrino rumori’.

635-38 reeds in 't Lat. geheel in de war; Gr. (zie voor het begin aant. 631-34): ‘als wreker van die duistere moord op den telg van Labdacus’; naer te vorschen enz.; herhalende uitbreiding, vgl. aant. 684.

639 Maer, onjuist (= Lat.); Gr. ‘zéker’ (concessief tegenover vs. 641).

640 van ver: uit de hoge hemel (toevoegsel).

641 nu; Soph.: ‘echter’, zie aant. 639; hoe vermeeten: hoezeer ook boud, trots op hun zienersgave (toevoegsel).

[p. 889]

 

Veel meer dan andre menschen weeten

 

Blijckt niet zoo klaer: dewijl gewis

 

d'Een snediger dan d'ander is:^642-44

645

Weshalve ick luistren zal geduldigh,

 

En niemant, wie den helt beschuldig',⁶⁴⁶

 

Toevallen, eer men recht verstaet⁶⁴⁷

 

Een grontbewijs, 't welck zeker gaet:

 

Want klaer is 't dat, om hem te schaden,⁶⁴⁹

650

De rotsmaeght 't raedtsel gaf te raeden⁶⁵⁰

 

Den man, wiens wijsheit bleeck zoo prat,⁶⁵¹

 

Tot heil van d'aengevochte stadt,

 

En vreught van Thebens burgeryen,^653-vlg.

 

Door hem ontslagen van haer lyen;

655

Waerom ick zulck een' wijzen man⁶⁵⁵

 

Niet voor een' booswicht houden kan.

Kreon:

 

O burgers, 'k heb verscheide hooren zeggen⁶⁵⁷

 

Dat my de vorst veel quaets te last durf leggen.

 

'k Verschijn hierom als een wiens eer het raeckt:

660

Want heb ick 't zoo met woort of werck gemaeckt,⁶⁶⁰

 

Zoo lust het my, te schandelijck betegen,

 

Niet langer 't licht t'aenschouwen, als een' zegen:

 

Want zulck een klanck bevleckt mijne eer en faem

 

Te gruwelijck, en brantmerckt mijnen naem⁶⁶⁴

665

Ten hooghste, mits my elck en gy moght heeten⁶⁶⁵

 

Een stedepest, en bozen ingezeten.

Rey:

 

Misschien wort gy betight door onbescheit^667-vlg.

 

Van gramschap, niet uit errensthaftigheit.

Kreon:

 

Wie drijft dat door mijn raet en welbehaegen⁶⁶⁹

670

's Waerzeggers mont valsch antwoorde op zijn vraegen?

642-44 veel meer enz.: Gr.: ‘dat echter onder óns, sterflijke mensen, de wichelaar (als ware hij een hoger wezen) bovenaan zou staan, dat is geen juiste zienswijs; dit slechts geldt, dat ménsenwijsheid mensen wijsheid overtreffen kan’; dewijl is onjuist; snediger: scherper van blik.

646 helt: grote man (Oedip.); vgl. het analoge gebruik in letterhelden (aant. bl. 853, r. 3).

647 toevallen: bijvallen.

649 om hem enz.; storend toevoegsel.

650 rotsmaeght (blz. 859 r. 31 ‘Sfinx .... op eene rots); Soph.: ‘gevleugelde maagd’.

651 den man enz.; de hoofdgedachte gaat bij V. schuil in de bijzin; Soph.: ‘en dat hij toén bewezen heeft wijs te zijn’; prat: trots standhoudend.

653-vlg. uitbreiding.

655 onlogische uitbreiding; Soph.: ‘vandaar, dat ik hem’ enz.

657 verscheide; toevoegsel.

660 Soph.: ‘want is hij van mening, dat ik’ enz.; wat V. geeft is in strijd met 661, te .... betegen (= beticht).

664 te gruwelijck; Lat. ‘non levem’, Gr.: ‘niet slechts in enkelvoudig opzicht’ (nl. als particulier persoon).

665 ten hooghste; Gr.: ‘maar ten opzichte van het hoogste’ (nl. tevens als staatsburger).

667-vlg. door onbescheit enz.: in redeloze toorn en niet in ernst.

669 wie drijft (= beweert); Lat. ‘quisnam’ enz., de Gr. tekst is bedorven; de moderne uitgaven hebben hier (naar jongere hss.): ‘Werd het woord uitgesproken?’; door .... welbehaegen: volgens een door mij beraamd plan.

[p. 890]

Rey:

 

Dit wort gezeght, doch 'k weet niet met wat hart.⁶⁷¹

Kreon:

 

Betight hy my van 't schelmstuck, dat elck smart,

 

Met meeninge, en ernsthaftigh, zonder veinzen?⁶⁷³

Rey:

 

Dat weet ick niet, die 't hof in zijn gepeinzen^674-vlg.

675

En daeden niet doorzien kan, als 't behoort.

 

Maer zie, daer komt de koning uit de poort.⁶⁷⁶

Edipus:

 

Hoe nu? wat jaeght u herwaert, zonder schroomen?

 

Durft gy verwaent noch hier ten hove komen,⁶⁷⁸

 

Daer 't blijckt dat gy den vorst hebt omgebraght,⁶⁷⁹

680

En my van 't rijck beroven wilt met kracht?⁶⁸⁰

 

By Jupiter, zegh op: toen gy vermeeten

 

Dit voornaemt, hielt uw heerschlust, dol bezeten,

 

My voor een dwaes, en suffer? dochtge dat⁶⁸³

 

Ick zinneloos, gansch geen gevoelen had,^684-vlg.

685

Noch merckte dat men toeleide om door laegen

 

My uit den troon, en buiten 't rijck te jaegen?⁶⁸⁶

 

Of schijnt dit noch geen zinneloos bestaen,

 

Ontbloot van volck, en gunst, de hant te slaen⁶⁸⁸

 

In iemants rijck, waer naer men plagh te poogen⁶⁸⁹

690

Door hulp van veele, en rijckdom, en vermogen?⁶⁹⁰

Kreon:

 

Gy weet wel watge drijft. aengaende 't geen^{691 vlg.}

 

Gy zeght: hoor toe: vat eerst de zaeck met reên,

 

En oordeel dan met kennisse, en bescheiden.⁶⁹³

671 wort; versta: werd; hart: bedoeling (Lat. ‘animo’).

673 met .... en ernsthaftigh: het in volle ernst menend (Lat. ‘serio’); zonder veinzen, onjuist, naar het misleidend Lat. ‘vero vultu’; Gr.: ‘met réchte (geen aarzeling verradende) blik’; bij Soph. gaat dit vooraf.

674-vlg. Soph.: ‘Dat weet ik niet: op wat de hoogste gebieder doet, zie ik niet toe’; in Vondels weergave is het diplomatieke van dit antwoord verloren gegaan.

676 de koning; Soph. (men lette op het verband): ‘hij zélf’.

678 verwaent: in vermetele trots.

679 daer: terwijl; dat gy enz., Soph.: ‘dat gij (naar inténtie) moordenaar zijt van dezen man hier voor u’, d.i. dat gij het aanlegt op mijn algehele ondergang.

680 rijck: heerschappij.

683 Soph.: ‘hetzij voor een lafaard of voor een onnozele’.

684-vlg. Vondel geeft het Lat.: ‘me non persensurum esse’ driemaal weer; gevoelen is hier waarnemingsvermogen.

686 mij .... te jaegen, onjuist; Soph.: ‘dat mij door u een hinderlaag werd gelegd, en (dacht ge), dat ik mij niet te weer zou stellen?’ Vondel heeft het juiste Latijn (nec) propulsaturum vertaald als stond er propulsatum iri en dit laten afhangen van een: en (dat ik) niet (zou bemerken).

688 volck en gunst, Lat.: ‘populo et amicis’, Gr.: ‘een aanhang van vrienden’.

689 plagh; dit heeft de kracht van een praesens.

690 veele: een aanhang (Lat. ‘multitudinis’); en rijckdom enz.: en de nodige geldmiddelen.

691 vlg. Gy weet .... drijft (= doet); onjuist; Soph.: ‘weet gij, wat ge doen moet?’ aengaende ... hoor toe; Soph.: ‘gun mij, zo goed als gijzelf hebt gesproken, op mijn beurt het wederwoord’.

693 bescheiden: meervoudig substantief.

[p. 891]

Edipus:

 

Gy weet een zaeck wijtloopigh uit te breiden:^694-vlg.

695

My schort het slechts aen ooren nu ter tijt.

 

Ick merck hoe gy op my gebeten zijt.⁶⁹⁶

Kreon:

 

Hoor eerst het geen ick zeg: de zaeck is 't waerdigh.^697-vlg.

Edipus:

 

Ontken niet dat gy boos zijt, en quaetaerdigh.

Kreon:

 

Is onverstant, en heet hardneckigheit^699-vlg.

700

By u een deught; gewis gy zijt misleit,

 

En zinneloos.

Edipus:

 

meentge uwen vrient t'ontmoeten⁷⁰¹

 

Dus smaedelijck, en niet dien smaet te boeten?⁷⁰²

 

Gy zijt misleit.⁷⁰³

Kreon:

 

'k beken uw reên zijn goet:

 

Maer toon waerin ick u met smaet ontmoet.⁷⁰⁴

Edipus:

705

Hebt gy geraên of niet dat ick zou zenden

 

Een' bode naer den overal bekenden⁷⁰⁶

 

Waerzegger?

Kreon:

 

ick beken dit gaerne mê.⁷⁰⁷

Edipus:

 

Hoe lang is 't leên dat Laius?

Kreon:

 

wat hy deê?⁷⁰⁸

 

Want ick versta dit niet.

Edipus:

 

geraeckte om 't leven?

694-vlg. Gr.: ‘Gij zijt bekwaam in 't spreken, zwak in 't luistren ik - naar ú’; reeds in het Lat. is dit ironisch voorbereid sarcasme verloren gegaan (‘naar ú’ op het eind is weggelaten en het Gr. voor ‘bekwaam’ (deinos) verkeerd vertaald met ‘vehemens’; dit heeft V doen denken aan een stortvloed van woorden).

696 Ick merck: heb bevonden.

697-vlg. Soph. laat Oedipus op schampere toon enige woorden van Kreon herhalen (vgl. 700-703); Vondel had bijv. kunnen schrijven: Hoor eerst .... Erkèn eerst

699-vlg. Soph.: ‘Houdt gij eigenzinnige trots die naar geen rede wil luisteren, voor een deugd, dan dwaalt gij’; en zinneloos, storend toevoegsel.

701 vrient, gelijk het Lat. (amicus); Gr.: verwant (nl. zwager); ontmoeten: bejegenen.

702 smaedelijck en smaet berusten op verkeerd begrepen Lat. (injuria = onrecht): Gr.: uw bloedverwant kwaad te doen.

703 gy .... misleit; vgl. de aant. bij 700 en voor de (honende) herhaling de aant. bij vs. 697.

704 vgl. de aant. bij vs. 702.

706 overal bekenden, onjuist; Gr.: ‘dat hoogeerwaardig heerschap van een ziener’ (dus ironisch). - Algemene opmerking: Van vs. 705 tot 736 geeft het Gr. aan elk van beide sprekers telkens slechts èèn vers (zogen. stichomythie, overvloedig toegepast bij Euripides en Seneca); de levendigheid van de woordenwisseling wordt hierdoor geaccentueerd; als later de twist op zijn hoogst is (791-97) heeft iedere spreker in het oorspr. slechts een half vers.

707 ick .... mê; Soph.: ‘als 't mij nog te doen stond, zou ik weer hetzelfde aanraden’.

708 wat hy deê; versta: dat L. wat ....? (want ik weet niet waar gij heen wilt).

[p. 892]

Kreon:

710

't Is lang geleên dat Laius quam te sneven.⁷¹⁰

Edipus:

 

Was toen al mê's waerzeggers kunst in zwang?⁷¹¹

Kreon:

 

Hy was by elck in eere al overlang.

Edipus:

 

Heeft hy wel oit van my gerept te vore?⁷¹³

Kreon:

 

Mijns weetens niet: dat quam my noit ter oore.⁷¹⁴

Edipus:

715

Hebt gy toen naer dien moorder noit getaelt?⁷¹⁵

Kreon:

 

Ja trouwen: maer hy bleef onachterhaelt.⁷¹⁶

Edipus:

 

Hoe? waerom quam dees wichlaer dit niet mellen?⁷¹⁷

Kreon:

 

Dat weet ick niet, en wil geen vonnis vellen

 

Van 't geen ick niet begrijp, noch kan verstaen.

Edipus:

720

Gy zoudt gewis by ieder danck begaen,^720-vlg.

 

Indien gy 't wist, en rustigh openbaerde.

Kreon:

 

Wat's dit? zoo 't my bekent waer, ick verklaerde

 

Dit stuck, en zoud 't niet zwijgen, neen, ô neen.^722-23

Edipus:

 

't En waer gy eerst met hem quaemt overeen,

725

Noit zey hy dat ick Laius ley ter neder.^724-25

Kreon:

 

Of hy dit zeght, dat weetge: en ick wil weder⁷²⁶

 

Uit u verstaen 't geenge uit my trecken wilt.⁷²⁷

710 Gr.. ‘Teruggemeten reikt de tijd tot in het ver verleden.’

711 Versta: oefende Tiresias reeds toen zijn kunst uit?

713 te vore; versta: toen (op het tijdstip van die moord).

714 onjuist, gelijk het Lat.; Gr.: ‘neen, althans niet in mijn tegenwoordigheid’.

715 talen: een onderzoek instellen naar.

716 trouwen: voorzeker.

717 dit: dat wat hij nù zegt.

720-vlg. Reeds het Lat. is onjuist. Gr.: ‘maar wat uzelf betreft, weet gij en zult gij met vol inzicht kunnen zèggen ook ....’ (hier valt Kr. Oed. in de rede); danck begaen: dank oogsten; rustigh: flinkweg.

722-23 Soph.: ‘wat? is het iets dat ik weet, ik zal het niet loochenen’.

724-25 Soph.: ‘dit, dat als Tiresias niet met u had samengespannen, hij nooit zou hebben gezegd, dat’ .... (te beschouwen als vervolg op de afgebroken zin, vs. 720-21).

726 dat weetge, op te vatten als: dat weet gìj (het best); weder: van mijn kant.

727 Soph.: ‘(nu echter verlang ik mijnerzijds) mijn vragen te stellen gelijk gij de uwe hebt gedaan’.

[p. 893]

Edipus:

 

Doorzoeck het vry; ick zal, wat tijt gy spilt,⁷²⁸

 

Noit moordenaer van Laius zijn bevonden.

Kreon:

730

Is zuster niet door trou aen u verbonden?

Edipus:

 

Ick lochene geensins het geen gy vraeght.

Kreon:

 

Bezitge niet een rijck met haer, en draeght

 

Den koningsstaf gemeen met uw verkoren?⁷³³

Edipus:

 

z'Is in 't bezit, als zy bedong te voren.⁷³⁴

Kreon:

735

Zoo kan ick met geen recht de derde zijn.⁷³⁵

Edipus:

 

Hier hapert nu uw trou in allen schijn.⁷³⁶

Kreon:

 

Geensins, zoo gy my hoort, als ick u hoorde.

 

Bedenck eerst of oit heerschlust, mensch bekoorde⁷³⁸

 

In staetgevaer te leven, liever dan⁷³⁹

740

Gerust en stil te slaepen, verre van

 

Bekommering. gewis my zou niet lusten^740-41

 

Te heerschen, en my zelven dus t'ontrusten.

 

'k Liet liever my gebiên, dat min bezwaert

 

Dan heerschen. dit 's een recht gemaetighde aert.^741-44744

745

'k Gebruicke nu door u wat ick begeere⁷⁴⁵

 

Gansch buiten zorgh. zat ick in staet en eere,⁷⁴⁶

 

Dan stontme veel te doen door dwang met pijn.⁷⁴⁷

 

Hoe zoume 't rijck dan aengenaemer zijn,⁷⁴⁸

728 doorzoeck ....; Soph.: ‘ondervraag’ (mij).

733 uw verkoren: uw uitverkorene.

734 Onjuist gelijk 't Lat.; Gr.: ‘al wat zij wenst, door mij wordt het vervuld’.

735 Onjuist gelijk 't Lat.; Gr.: ‘sta ik als derde met u beiden niet gelijk?’

736 (Toegegeven en) ‘te duidelijker blijkt dus, hoe trouweloos gij zijt’.

738 bekoren: in verzoeking brengen.

739 staetgevaer: gevaar om zijn hoge positie te verliezen (zie vs. 814 en 816).

740-41 verre van bekommering is uitbreiding; Soph.: ‘terwijl hij (feitelijk) dezelfde macht heeft’ (als een koning). De gedachtengang in vs. 738-41 is dus deze: Zou iemand liever koning willen zijn, terwijl hij voortdurend moest vrezen voor aanslagen, dan een rustig leven te leiden en feitelijk dezelfde macht te hebben als een koning?

741-44 gewis .... heerschen; onjuist gelijk het Lat.; Gr.: ‘ik voor mij stel niet het koning-zijn boven het als-een-koning-(kunnen) handelen’.

744 dit .... aert; Gr.: ‘zo denkt een ieder die zich nuchter bezint’ (dit is de denkwijze der bezadigden van aard).

745 gebruicken: genieten; Soph.: ik krijg nù (met nadruk) ....

746 .... in staet en eere; versta: als ik zelf koning was.

747 .... door dwang met pijn: (dan zou ik) gedwongen door mijn positie (veel) met tegenzin (moeten doen).

748 rijck: koningschap.

[p. 894]

 

Als heerschen, en bevrijt zijn van verdrieten?⁷⁴⁹

750

'k Ben niet zoo dwaes, of wil veel eer genieten

 

Het goet, dat my tot overwinst gedijt.⁷⁵¹

 

Nu kieze ick al wat mijn gemoedt verblijt.⁷⁵²

 

Nu mint my elck. nu loopenze om my draven,⁷⁵³

 

Dat ick by uw gena hen magh hanthaven.⁷⁵⁴

755

Hoe zoude ick dan door heerschlust, als berooft⁷⁵⁵

 

Van zinnen, al dit heil zien over 't hooft?⁷⁵⁶

 

Een boos gemoedt is onwijs in 't bejaegen.⁷⁵⁷

 

Die raetslagh liet ik nimmer my behaegen,⁷⁵⁸

 

Zou niemant oock hanthaven in dat werck:⁷⁵⁹

760

En eischtge klaer bewijs: vraegh Delfis kerck

 

Of ick niet recht die godtspraeck u ontlede:⁷⁶¹

 

En vint gy dan 's waerzeggers mont, my mede,

 

Op valscheit, en bedrogh, zoo strafme vry^762-63

 

Aen 't leven, door veel stemmen, u, en my⁷⁶⁴

765

Veroordeelt: maer leer kloeck u zelf mistrouwen,⁷⁶⁵

 

En my alleen hier schuldigh aen te houwen⁷⁶⁶

 

Uit achterdocht: want hoe kan 't billijck zijn^766-67

 

De bozen vroom te noemen, zonder schijn

 

En wettigh blijck; en weder, zonder reden,

770

De vroomen, als misdadigen, te treden?^767-70

 

Een' trouwen vrient te bannen, is een quaet⁷⁷¹

 

By my zoo groot, als die zich zelf verraet,⁷⁷²

 

En 't leven, dat wy 't allereêlst waerdeeren.

 

Maer nu de tijdt zal 't ons op 't zekerst' leeren.⁷⁷⁴

775

De tijdt ontdeckt allengs den vroomen: maer

 

Een dagh alleen stelt boze in 't openbaer.^775-76

749 heerschen, hier verkeerd gekozen (vgl. vs. 755); de bedoeling is: invloed hebben; verdrieten (molestia): ergernis, vgl. de aant. bij vs. 573.

751 dat .... gedijt: dat mij tot (werkelijk) voordeel strekt.

752 ‘nu groet mij elk’ (ben ik gezien bij elk), is de meest gangbare opvatting van deze plaats.

753 om iemand lopen draven (vert. van invocare, als in vs. 208): zich met vurige drang tot iemand wenden.

754 dat ik hun voorspraak mag zijn bij het bidden om een gunst van u.

755 heerschlust: de begeerte om koning te zijn (vgl. vs. 738).

756 dit heil: mijn tegenwoordig geluk.

757 Onjuist als het Lat.; Gr. andersom: ‘geen die zich wel bezint, komt ooit tot kwaad’.

758 die raetslagh; versta: dat (boosaardig) plan, waarvan gij mij beticht.

759 Vul in: ick; een overeenkomstige samentrekking in vs. 569; hanthaven: steunen.

761 ontleden: ontvouwen; vlg. vs. 1391.

762-63 vinden op: betrappen op; Soph.: ‘en betrapt gij mij er dan op, dat ik heb samengespannen met den waarzegger’.

764 door veel stemmen, onjuiste vert.; Soph.: ‘niet slechts met enkelvoudige stem, maar ...’ (zie u, en my).

765 kloeck: als een verstandig man.

766 De weglating van de ontkenning niet, die in vs. 766 logisch behoort te staan, maar door grammatisch onjuiste samentrekking is weggebleven, is te verklaren uit de volgende gedachtengang: leer ... niet u zelf te vertrouwen en mij hier schuldig te houden enz. = leg af het zelfvertrouwen om mij op grond van louter vermoedens schuldig te houden.

766-67 alleen is te verbinden met uit achterdocht.

767-70 Soph.: ‘want zo min als een (erkende) booswicht voor een eerlijk man, mag men zonder grond een eerlijk man voor een booswicht houden’; schijn: syn. van blijck; treden, vgl. iemand trappen.

771 bannen: wegwerpen, van zich stoten.

772 zich verraden, Lat. prodere (vgl. vs. 424); versta: zich prijs geven.

774 onjuist; de tijd zal het ù leren.

775-76 een dagh alleen: een enkele dag reeds, tegenover allengs in vs. 775; den vroomen: den brave (enkelv.).

[p. 895]

Rey:

 

O koning, hy spreeckt recht. gy moet u hoeden

 

Te struickelen door reuckeloos vermoeden.⁷⁷⁸

 

Wie schichtigh recht, beklaeght zich licht te laet.⁷⁷⁹

Edipus:

780

Als iemant snel door heimelijck verraet⁷⁸⁰

 

Het rijck belaeght, moet mijn beraet niet draelen:

 

Want zit ick stil, zijn aenslagh zal niet faelen:

 

Hy voert zijn loos beleit en kloeck besluit,

 

My ten bederve en val, volkomen uit.

Kreon:

785

Wat eischtge dan, dat ick ten rijcke uit vliede?⁷⁸⁵

Edipus:

 

Geensins, maer sterf in 't rijck: want ick verbiede^{786 vlg.}

 

Dat gy 't ontvlught.

Kreon:

 

wanneer bewijstge wat^787-vlg.

 

U stof geeft tot dien haet, op my gevat

 

Zoo dootelijck?

Edipus:

 

zult gy my dan niet wijcken,^789-vlg.

790

Noch zwichten voor 't gezagh van Kadmus rijcken?⁷⁹⁰

Kreon:

 

My dunckt dat gy geensins ten beste raet.⁷⁹¹

Edipus:

 

'k Beoogh mijn nut.⁷⁹²

Kreon:

 

en 't pastme in dezen staet^792-93

 

Dat ick my zelf bedachtzaem ra ten goede.

Edipus:

 

Maer gy zijt boos.

Kreon:

 

en of gy 't niet bevroede?⁷⁹⁴

778 reuckeloos (temere): ondoordacht (ook 803 temere: reuckeloos).

779 wie schichtigh recht: wie overijld oordeelt.

780 snel, met nadruk; daarmee correspondeert niet draelen in vs. 781.

785 wilt gij mij als balling het land uitjagen?

786 vlg. ontvlught naar 't misleidend Lat. effugias. Gr.: ‘geenszins; dat gij sterft wil ik, niet, dat gij in ballingschap gaat’. Blijkens vs. 811-12 heeft Oedipus nog geen definitieve beslissing genomen; waarschijnlijk moet in het Grieks worden gelezen liefst (wil ik dat ....), en niet geenszins; dan is de tegenspraak opgeheven.

787-vlg. Gr.: ‘goed, wanneer ge eerst aantoont, hoe ik u uit nijd belaag’ (Vondel ongeveer gelijk 't Lat.).

789-vlg. Gr.: ‘gij spreekt nog als een die het niet op wil geven noch geloven (dat uw spel uit is)?’

790 Vondel, de onjuiste Lat. vert. volgend, breidt uit; voor .... rijcken: voor mij als vorst van Thebe.

791 Soph.: ‘neen, immers ik zie, dat gij u niet wel bezint ‘(= ‘geensins ten beste raet’); zie algem. opmerking bij vs. 705.

792 Soph.: ‘voor mijn belang voldoende!’

792-93 en 't pastme ...., naar het onjuiste Lat. Gr.: uw plicht is het ook mijn belang te behartigen.

794 versta: dat van u? - gij zijt een misdadiger! - En stel eens dat gij 't verkeerd inziet?

[p. 896]

Edipus:

795

My past nochtans 't gebiet, by elck ontzien.⁷⁹⁵

Kreon:

 

Geensins, zoo gy met onrecht wilt gebiên.

Edipus:

 

O stadt, ô stadt.⁷⁹⁷

Kreon:

 

Dees stadt behoort my mede.

 

Niet u alleen.

Rey:

 

gy koningen, houdt vrede.⁷⁹⁸

 

Ick zie mevrou Jokaste uit 's konings hof,⁷⁹⁹

800

Ter goeder tijt, hier aentreên, die dees stof

 

Van tweedraght zal wechneemen naer 't betaemen.

Jokaste:

 

Rampzaligen, hoe wecktge hier te zamen

 

Te reuckeloos dit stadtgerucht op straet?⁸⁰³

 

Of schaemtge u niet, daer 't lant in arbeit gaet

805

Van zwaericheên, te razen, en krackeelen

 

Om uw byzondre en eigene verscheelen?⁸⁰⁶

 

Mijn heer, naer 't hof: gy broeder, naer uw huis.

 

Verweckt om kleen belang geen lantgedruis.⁸⁰⁸

Kreon:

 

Och zuster, och uw man, een hart moet yzen,

810

Betight me, en durf by andren my verwijzen,

 

Op dat men my strafschuldigh 't rijck uit stoot',

 

Of met een' glimp veroordeele ter doot.^809-12

Edipus:

 

'k Beken dat ick vernam op welcke gronden

 

Hy mijnen staet belaeght door loze vonden.^813-14

Kreon:

815

De donder my, als een' verwaten, sla,⁸¹⁵

 

Quam ick, gelijck gy zeght, uw' stoel te na.⁸¹⁶

795 Uitbreiding van 't Lat.: attamen imperandum est: er moet geregeerd worden (nl. door mij); Soph. bedoelt: nochtans is gehoorzaamheid aan de overheid uw (burger-)plicht; gebiet: vorstelijk gezag.

797 stadt, gelijk 't Latijn (urbs); Gr.: rechtsorde van de staat (zie aant. 795), ook in Kreon's antwoord.

798 koningen; versta: hoge heren.

799 mevrou, toevoegsel.

803 reuckeloos; zie vs. 778; stadtgerucht ....; Lat. tumultus; Gr.: woordenstrijd.

806 verscheelen: geschilpunten.

808 en laat niet een onbeduidende zaak oorzaak worden van groot verdriet (vgl. vs. 839-vlg.)

809-12 Gr.: ‘Kind met mij van één moeder, uw gemaal wil mij het allervreselijkste aandoen, kiezend (zie aant. bij r. 786) tussen twee kwaden: ballingschap of doodstraf’; by anderen .... verwijzen: ten overstaan van anderen mij veroordelen (een smet aanwrijven); glimp: drogrede; vgl. blz. 860, r. 57.

813-14 Soph.: ‘Ja, dat wil ik; immers ik betrapte hem op een arglistige aanslag op mijn persoon’; vernemen (deprehendere): er achter komen; op welcke gronden; V. denkt aan het motief van de afgunst, vs. 491 vlg.

815 een verwaten: een vervloekte.

816 uw stoel, vgl. staet in vs. 814 en vs. 739.

[p. 897]

Jokaste:

 

By Jupiter, mijn heer, mijn uitverkoren,

 

Geloof hem om dien dieren eedt, gezworen

 

By al de Goôn, in 't aengezicht van my,

820

En 't byzijn van dees gansche burgery.^819-20

Rey:

 

O koning, ick verzoeck het, wil toch hooren,

 

En overweegh de zaeck wel rijp te voren.

Edipus:

 

Wat wiltge? dat ick voor hem wijcken zal?⁸²³

Rey:

 

Dat gy hem, noit gerekent in 't getal

825

Der dwazen, en die heiligh heeft gezworen,

 

Beschut, en houdt in eere naer behooren.⁸²⁶

Edipus:

 

Weet gy wel watge wilt?

Rey:

 

dat weet ick, ja.

Epidus:

 

Wat is het dan?⁸²⁸

Rey:

 

dat gy met ongena

 

Een' vroomen en onnooslen vrient om dingen,⁸²⁹

830

Die doncker zijn, zoo schandelijck wilt dwingen

 

Het gansche lant te ruimen.

Edipus:

 

weet dan vry,^830-31

 

Wanneerge dit met ernst verzoeckt van my,

 

Bestaetge zelf my uit het lant te jagen.⁸³³

Rey:

 

By al de Goôn, en 't licht van Febus wagen,⁸³⁴

835

Dit drijf ick niet, of moet, van Godt en al⁸³⁵

 

Mijn vrienden droef versteecken, gaen ten val,⁸³⁶

819-20 in 't aengezicht ....; Soph.: ‘en ook ter wille van mij en dezen hier’ (= de oudsten, het koor). Evenals Jokaste willen deze borg staan voor Kreon's onschuld. - Algemene opmerking: In het Gr. begint vs. 821 een door veranderde maat en taalvorm gekenmerkte, gezongen ‘klaag-partij’ (kommos); volgens de Stephanus-tekst en de bovenschriften in de Lat. proza-vertaling loopt ze tot V.'s vs. 884 (in werkelijkheid vormen 841-51 een onderbreking); Vondel behoudt zijn vijfvoetige jamben (anders 1793 vlgg.; zie ald.).

823 V.'s vert. onjuist, als 't Lat.; Gr.: ‘wat wilt ge dat ik U zal inwilligen?’

826 beschut, versta: ontziet.

828 wat is het dan, nl. dat ge wilt verhinderen; zo kan vs. 828-31 in positieve vorm blijven staan, dat - zonder die aanvullende gedachte - negatief diende te luiden (dat gij niet met ongena enz.).

829 vroomen en onnooslen, Lat. alleen innocentem (onschuldig).

830-31 (zoo ....); V. vertaalt minder juist in aansluiting bij het Lat.; Gr.: ‘in eerloosheid zult werpen’.

833 bestaen: zoeken; Gr.: ‘dan zoekt gij of mijn ondergang (dood) of mijn verbanning’. Vondel heeft waarschijnlijk exitium (ondergang) voor exilium (ballingschap) aangezien.

834 Soph.: ‘bij Helios, eerste aller Goden’; de zonnegod, die alles ziet, werd van ouds dikwijls in eden aangeroepen.

835 drijven (Lat. agere, ook in vs. 523): nastreven.

836 versteecken (destitutus): verstoken; vgl. vs. 415.

[p. 898]

 

Is dat mijn wit: maer 't jammer, en de smerte

 

Des vaderlants quetst my zoo diep in 't harte,

 

Oock dat dit quaet uit uwen boezem vloeit,

840

En d'eerste elende aldus noch wast en groeit.^837-40

Edipus:

 

Hy ga dan heene, en moet ick gansch bederven,⁸⁴¹

 

En, schendigh uit mijn rijck verdreven, zwerven,⁸⁴²

 

Ick eere noch uw aenzicht, dat gy wascht

 

In tranen, maer versma dien snooden gast:^843-44844

845

Want waer hy is, mijn haet zal op hem kleven.

Kreon:

 

Gy blijft verhardt, al schijntge toe te geven:⁸⁴⁶

 

Maer zwaerder viel 't gaeft gy uw gramschap toe:⁸⁴⁷

 

Want zulck een aert streckte eerst zijne eige roe.⁸⁴⁸

Edipus:

 

Vertreck, ga heen: gy hoort wat wy u heeten.⁸⁴⁹

Kreon:

850

'k Zal heengaen, en by u, op my gebeeten,

 

Versmaet zijn, doch by 't volck niet ongeacht.⁸⁵¹

Rey:

 

Mevrou, waerom vertoeftge door uw maght⁸⁵²

 

Hem uit het hof, en uw gezicht te leiden?⁸⁵³

Jokaste:

 

Byzonder nu ick klaer verneem in 't scheiden

855

Hoe jammerlijck het hier gelegen is?^854-55

Rey:

 

Een ongelijck gevoelen, ongewis⁸⁵⁶

837-40 als dát mijn oogmerk is; neen, wat mij beweegt, is alleen de bezorgdheid dat de algemene noodtoestand (‘d'eerste elende’, vs. 840) nog verergerd zal worden, doordat gij, vorsten, met elkander in vijandschap (= dit quaet, vs. 839) geraakt.

841 Denk achter heene dubbelpunt; en .... bederven: zelfs al moet ik geheel te gronde gaan (en met de kracht van een conditioneel voegwoord).

842 schendigh: met schande.

843-44 ick .... tranen; Soph.: ‘tot deernis roert mij uw klaaglijke mond’ [= bede; V. vat het dubbelzinnige os op als gelaat (hinc illae lacrimae)]; ‘nochtans heb ik eerbied (zwicht ik) voor uw tranen’.

844 maer .... gast: maar ik word niet vermurwd door dien booswicht.

846 het is duidelijk, dat gij slechts met weerzin toegeeft.

847 V.'s vert. is onjuist, als het Lat; Gr.: ‘maar zwaar zal het berouw u drukken, wanneer gij eenmaal over uw gramschap heen zijt’.

848 Soph.: ‘naturen als de uwe zijn - en dat is hun verdiende loon - het moeilijkst voor zich zelf’; streckte; het Lat. heeft: esse solent; toch zal Vondel wel niet een gnomisch praeteritum bedoelen; eerder is zijn streckte in verband te denken met gaeft .... toe.

849 gy .... heeten, toevoegsel.

851 niet ongeacht: niet gedaald in de achting van het volk (Kreon verlaat het toneel).

852 vertoeven: dralen; door uw maght (invloed), toevoegsel.

853 uit het hof, onjuist, gelijk het Latijn; Gr.: naar binnen; hem: Oedipus; uw gezicht, (onjuiste) uitbreiding.

854-55 Vondels woorden berusten op het onjuiste Lat., dat echter geen vraagteken heeft; in 't scheiden, toevoegsel. Gr.: ‘eerst wil ik horen wat hier geschied is.’ Vondel bedoelt: En dat zou ik doen, nu ik bij het heengaan van Kr. duidelijk bemerk ....

856 een ongelijck gevoelen: een onbillijke mening (Soph.: een verdenking); ongewis: onbestemd, vaag.

[p. 899]

 

En los, is hier gerezen onder 't spreecken.

 

Onbillijcke beschuldigingen breecken

 

Mijn hart van rouw.

Jokaste:

 

komt dit van wederzy?^858-59

Rey:

860

Ja zeker.⁸⁶⁰

Jokaste:

 

en wat broght een ieder by?

Rey:

 

Ick heb genoegh, genoegh: nu alle staeten⁸⁶¹

 

In lijden zijn, is 't beter dat wy 't laeten

 

Daer zy 't gespreck by lieten, en den strijt.

Edipus:

 

Gy ziet waer toe uw drift vervalt, die zijt

865

Of gaet voor vroom, en in dit bitter lijden

 

Ontsteltge noch mijn' geest, en laetme glijden.^864-66

Rey:

 

O koning, ick zey menighmael voorheen,

 

'k Most onwijs zijn, en afgedwaelt van reên

 

En recht begrijp van 't nut des staets te weeten,⁸⁶⁹

870

Begaf ick u, in zulck een' last gezeten:

 

Want gy hebt volck, en vaderlant, verdruckt

 

Van jammeren, geredt, den noodt ontruckt,⁸⁷²

 

Zoudt gaerne, was 't in uw vermogen, heden

 

Uw ampt en staet met eere en deught bekleeden.^873-74

Jokaste:

875

By Jupiter, ô koning, zeghme voort:⁸⁷⁵

 

Hoe zijtge dus afgrijsselijck gestoort?

Edipus:

 

'k Zal zeggen [want ick eere u boven allen,]⁸⁷⁷

 

Wat Kreon voor een' raet, naer zijn gevallen,^878-79

 

Nam tegens my.

858-59 onjuist; Lat.: mordetque injusta criminatio. Vondels mijn is fout; de bedoeling is: onrechtvaardige verwijten grieven (algemene uitspraak).

860 Ja zeker. Het koor tracht er zich met een noodleugen af te maken: Kreon heeft geen enkele verdenking geuit; en .... by: wat had ieder te zeggen, wat voerde ieder aan?

861 Versta: ik zou dit verder liever willen laten rusten; alle staeten: alle mensen van welke staat ook (oud en jong, arm en rijk).

864-66 geven het onjuiste Lat. weer. Gr.: ‘ziet ge nu waartoe gij komt; bij al uw weldenkendheid verwaarloost ge mijn belang en laat ge voor mij uw hart afstompen’; uw drift: uw (laakbaar) streven, ijveren (om Kr. te dekken), vgl. vs. 523; of gaet voor (doorgaat voor, 865), toevoegsel; ontsteltge (perturbas): brengt ge nog in verwarring.

869 en van het recht begrip van (= bestaande in) te weten ....

872 den noodt ontruckt; Gr.: ‘in de goede koers gebracht’ (vgl. vs. 73 vlg. en 1122).

873-74 Vondels vert. komt overeen met het onjuiste Lat.; Gr.: ‘stuur ook nu, zo 't u mogelijk is, naar veilige ree’.

875 voort: aanstonds; dus .... gestoort: zo verschrikkelijk vertoornd.

877 boven allen; Gr.: boven dezen (nl. de rei).

878-79 een' raet nemen: een plan smeden; naer zijn gevallen: naar eigen goeddunken (vgl. de combinatie in vs. 669 en 758).

[p. 900]

Jokaste:

 

verhael 't, zoo 't u behaeght,

880

Indien gy hem rechtvaardigh hebt beklaeght.⁸⁸⁰

Edipus:

 

Hy zeght ick dorst vorst Laius nederleggen.

Jokaste:

 

Zeght hy 't uit zich? of uit een anders zeggen?

Edipus:

 

Tiresias, die schelm, vlieght van zijn hant,⁸⁸³

 

Geeft elck dit in den mont door 't gansche lant.⁸⁸⁴

Jokaste:

885

Al wat gy van u zelven zeght laet vaeren,⁸⁸⁵

 

En hoor my: leer dat geen, hoe rijp van jaeren,

 

Geen sterflijck mensch waerzeggery verstaet.⁸⁸⁷

 

Dit zultge uit my verneemen in der daet:⁸⁸⁸

 

Want Laius liet voorheen 't orakel spreecken,⁸⁸⁹

890

In Delfis kerck: dit laet ick hier nu steecken,

 

Behoudens dat ick zegh hoe hy verstont,

 

Uit Godt Apol, of uit zijn Priesters mont,^890-92

 

Dat hy, gelijck het lagh by nootlots orden,⁸⁹³

 

Van zijnen en mijn' zoon vermoort zou worden:

895

En zoo de faem ons aenbroght, als iet waers,⁸⁹⁵

 

Is Laius van uitheemsche moordenaers⁸⁹⁶

 

Verslagen, op een' drysprong: maer den jongen,⁸⁹⁷

 

Dry dagen out omtrent, liet hy, gedrongen

 

Van zorge, met een koorde door elck been⁸⁹⁹

900

Geslagen, van de dienaers ergens heen,^899-900

 

Bezijden 's weeghs, op woeste bergen draegen.⁹⁰¹

 

Doch Godt Apol, berechter op uw vraegen,⁹⁰²

 

Heeft op die wijs geensins te weegh gebraght,

 

Volvoert dat zich de zoon door vaderslaght⁹⁰⁴

905

Vergrijpen zou; noch Laius, bang voor 't sneven,⁹⁰⁵

880 Gr.: ‘opdat blijke, of gij hem’ ....

883 van iemands hand vliegen (vgl. Ndl. Wdb. V, 1842): doen wat iemand verlangt; T. is zijn handlanger.

884 V 's vert. is ongeveer gelijk aan het onjuiste Lat.; Gr.: ‘want zelf houdt hij zijn mond vrij’ (wil hij zich niet branden).

885 Vondel vertaalt het onjuiste Lat.; Gr.: ‘ontsla gerust u zelf met betrekking tot die dingen, waarvan ge spreekt’ (gij zijt niet in staat van beschuldiging).

887 waerzeggery verstaet: kan waarzeggen.

888 in der daet: met bewijzende feiten.

889 want; versta: gij moogt dan weten dat ....

890-92 Gr.: ‘en hij vernam, ik zeg niet van Apollo zelf, maar van zijn dienaren, ....’

893 orden: beschikking; vgl. ordonnantie.

895 zoo: gelijk; faem: gerucht; als iet waers, toevoegsel.

896 moordenaers; Soph.: rovers.

897 verslagen: gedood; den jongen: het kind.

899 zorge; nl. angst voor het hem gegeven orakel.

899-900 zie blz. 858, r. 12; van de dienaers (ministris); Vondel voegt ten onrechte de in); bedoeld is: één dienaar (pluralis poëticus).

901 versta: op een afgelegen plaats in het woeste gebergte (in aviis montibus).

902 doch; Gr.: en dus; berechten: inlichtingen geven.

904 vaderslaght; zie blz. 860, r. 59.

905 Laius, hier proleptisch gebruikt, in overeenstemming met het Latijn; versta: noch wat Laius betreft, die vreesde te worden gedood, dat zijn zoon hem om het leven zou brengen (Lat.: Laius .... ut .... caderet).

[p. 901]

 

Dat hem zijn zoon zou brengen om het leven.

 

Dies, schoon dit van 't orakel wert gespelt,

 

Zijt hierom niet bekommert, noch ontstelt:^907-08

 

Want Godt kan naer zijn wijsheit licht ontdecken

910

't Geen hy verstaet tot nodigh heil te strecken.^909-10

Edipus:

 

Mevrou, hoe wort mijn ziel en geest ontstelt,⁹¹¹

 

Nu ick verneeme en hoor wat gy vertelt!

Jokaste:

 

Wat kommer perst u dus ontstelt te spreecken?⁹¹³

Edipus:

 

Uit uw verhael is ons dan klaer gebleken⁹¹⁴

915

Dat Laius op een' drysprong wert ontzielt.

Jokaste:

 

Dit wert gezeght, en duurt.⁹¹⁶

Edipus:

 

En waer geviel't?

Jokaste:

 

In Focis, daer de wegen vry en open

 

Van Delfis en van Daulis t'zamenloopen.^917-18

Edipus:

 

Hoe lang geleên? wanneer gebeurde dit?

Jokaste:

920

Recht eer gy raeckte op stoel, in 's lants bezit,⁹²⁰

 

Quam deze stadt die droeve maer te hooren.

Edipus:

 

O Jupiter, wat hebtge my beschoren?

Jokaste:

 

Wat schiet u in het hooft, dat gy dus vreest?⁹²³

Edipus:

 

Ay, vraeghme niet. maer hoe was hy van leest?

925

Hoe oudt was hy?

907-08 Gr.: ‘dit’ (nl. dat L. door zijn eigen zoon zou worden gedood) ‘werd dan nu door de orakelspreuken voorspeld; laat u dus door deze - wat dit nieuwe geval betreft. - niet verontrusten’.

909-10 Soph.: ‘God zal zelf (zonder orakels) ...., wat naar zijn oordeel nodig is en tot heil strekt....’

911 ontstelt: tot in het diepste geschokt.

913 persen: nopen.

914 is .... gebleken; Soph.: ‘meende ik te vernemen’ (Oed. schroomt het rondweg uit te spreken).

916 en duurt: en wordt nòg gezegd.

917-18 vgl. Inl. p. 8.

920 recht eer (paulo ante): kort (vlak) voor; op stoel raken, vgl. vs. 816.

923 Vrij naar het onjuist Latijn; Gr.: ‘waarom verontrust u, wat ik heb gezegd?’ Toch geeft Vondel Sophocles' bedoeling ongeveer weer.

[p. 902]

Jokaste:

 

Heel groot: het haer aen 't grijzen:

 

Van opzicht u niet ongelijck.⁹²⁶

Edipus:

 

Nu rijzen

 

Mijn haeren: want ick duchte voor mijn ziel,⁹²⁷

 

En dat mijn vloeck onweetende op my viel.⁹²⁸

Jokaste:

 

Wat zeghtge? ick zie, ô koning, met medoogen,

930

Verbaest van schrick en angst, u onder d'oogen.⁹³⁰

Edipus:

 

Hoe beeft mijn hart, van vreze dat misschien

 

Tiresias te verre heeft gezien!⁹³²

 

Doch klaerder zult gy my dit stuck verklaeren,

 

Zoo gy my noch een zaeck wilt openbaeren.

Jokaste:

935

Ick schricke me. wat vraeghtge noch? gewis⁹³⁵

 

Is 't my bekent, 'k zal zeggen als het is.

Edipus:

 

Ging hy langs 't velt alleen met dry of vieren,

 

Of volghde hem een lijfstoet van staffieren,⁹³⁸

 

Gelijck een' vorst en koning voeght voor al?⁹³⁹

Jokaste:

940

Zy waren vijf te zamen: in 't getal

 

Was een heraut, en Laius op een' wagen⁹⁴¹

 

Reedt heene.

Edipus:

 

och, och, 't begint hier op te daegen.⁹⁴²

 

Maer wie heeft u dees tijding aengebraght?⁹⁴³

Jokaste:

 

Een dienaer, die het nau ontliep met kracht.⁹⁴⁴

Edipus:

945

Is dees oock t'huis, en by der hant te krijgen?⁹⁴⁵

Jokaste:

 

O neen: maer toen hy u ten troon zagh stijgen,⁹⁴⁶

 

Na Laius doot, greep hy my by de hant,

 

En badme of hy moght trecken op het lant,

926 opzicht: uiterlijk, gestalte.

927 voor mijn ziel: voor mijzelf; vgl. vs. 1031.

928 mijn vloeck; vgl. vs. 300; onweetende: zonder dat ik het wist.

930 verbaest; vgl. vs. 198.

932 te verre, naar 't Lat. nimium (verduidelijkend toevoegsel): maar al te goed. V.'s vert. van nimium is niet gelukkig.

935 me: eveneens.

938 staffier: gewapend dienaar, trawant (937 met dry of vieren; Soph.: ‘met slechts enkelen).

939 voor al (toevoegsel): bovenal.

941 versta: en er was één wagen, waarop L. reed.

942 't begint ....: hier komt licht in de zaak. Soph.: ‘dit maakt alles duidelijk.’

943 dees tijding: dit verhaal.

944 met kracht (toevoegsel): uit alle macht lopend.

945 is .... t'huis: is hij in ons huis aanwezig.

946 maer, naar 't Lat.; Gr.: want.

[p. 903]

 

Om daer het vee te hoeden in woestijnen,⁹⁴⁹

950

En zelden hier ten hove te verschijnen.⁹⁵⁰

 

'k Gaf hem verlof, die waert was grooter eer.⁹⁵¹

Edipus:

 

Bestel dat hy hier haestigh wederkeer'.⁹⁵²

Jokaste:

 

Het zal geschiên: maer zeghme eens: om wat reden?

Edipus:

 

Ick ben beducht, en vreze 'k hebbe heden

955

Te veel gehoort, en wil dees zaecken klaer^954-55

 

Naspooren.

Jokaste:

 

Hy zal haest verschijnen: maer⁹⁵⁶

 

Magh ick het geen u pijnight nu niet hooren?

Edipus:

 

Ick zal 't u niet verbergen, mijn verkoren,

 

Naerdien ick schier mijn wit beschieten kan.⁹⁵⁹

960

Want wien zoude ick dit liever melden dan

 

Aen u, nu ons dit lot is toegevallen?⁹⁶¹

 

Mijn vader, een Korinter, en by allen

 

Zoo groot geacht, was Polybus genaemt,

 

En Merop hiet mijn moeder. ick befaemt,⁹⁶⁴

965

Was in de stadt, by al de burgerye,

 

Gezien, tot dat my dit ['t welck ick belye⁹⁶⁶

 

Verwondrens waert,] gebeurt, maer mijnen staet^967-vlg.

 

Niet paste: want een heer, door overdaet

 

Van dranck vervoert, steeckt op, vaert uit, en lastert,

970

En scheltme voor een' vondeling, een' bastert.^969-70970

 

Ick, dus gehoont, verkropte 't nau dien dagh:

 

Maer 's andren daeghs genaeckte ick met beklagh

 

Mijn 'vader, en vrou moeder, ondertaste⁹⁷³

 

De zaeck: en zy, dewijl men my belaste

975

Met dit verwijt, vergramden, meer dan oit

 

Voorheene, op hem, die dit had uitgestroit:^975-76

949 in woestijnen: in afgelegen oorden.

950 V.'s vert. is gelijk aan het onjuiste Lat.; Gr.: ‘zo ver mogelijk uit het gezicht van de stad.’

951 Gr.: ‘die, voor een slaaf, zelfs groter gunst verdiende’.

952 bestel: geef last.

954-55 Aannemelijker is de volgende opvatting van de Gr. tekst: ik ben bang dat ik te veel heb gezegd en daarom wil ik hem hier zien.

956 haest: weldra.

959 Gr.: ‘daar ik zover ben gekomen in mijn kwade vermoedens’; V geeft weer het Lat.: ‘cum eo spei pervenerim’; zijn wit beschieten: zijn doel bereiken.

961 ons; Gr.: mij; dit lot; Gr.: zulk een (vreselijk) lot.

964 hiet: heette.

966 belye: erken als.

967-vlg. maer .... is de vert. van het onjuiste Lat.; Gr.: ‘maar niet waard dat ik 't zo ernstig opnam’.

969-70 steeckt op (vliegt op) .... scheltme, viervoudige uitbreiding en versterking van Sophocles': ‘noemt mij’, vgl. vs. 1001-02.

970 een' vondeling; Soph.: ‘een verbeeld (= ondergeschoven) kind’; een bastert, uitbr. van Vondel; zie Inhoudt, blz. 858.

973 ondertasten: al tastende, niet rechtstreeks, onderzoeken.

975-76 meer .... voorheene, storend toevoegsel; uitgestroit, gelijk 't onjuiste Lat.: sparserat; Gr.: geuit.

[p. 904]

 

En ick, hoewel mijne ouders my beminnen,⁹⁷⁷

 

Krop dit verwijt in mijn gemoedt, van binnen⁹⁷⁸

 

Vol hartewee. ick reis naer Delfis kerck

980

Zoo stil, dat geen der ouderen het merck':

 

En Godt Apol, wiens antwoort ick quam hooren,

 

Voorspeltme niets, uit zijne donckre kooren,

 

Dan schricklijkheên, en jammer, en hoe 't lagh^982-83

 

By nootlot, dat ick noch mijn' bruiloftsdagh

985

Zou vieren, en in moeders echt my mengen,⁹⁸⁵

 

Een gruwzaem kroost by haer ter weerelt brengen,

 

Vermoorden zelf mijn' vader, die my teelt.⁹⁸⁷

 

Ick, die my al dees schricklijckheên verbeelt,⁹⁸⁸

 

Sloot, dus gedreight van mijn geboortestarre,⁹⁸⁹

990

Korintenlant t'ontwijcken, en heel verre

 

Van daer te vliên, om dit schandael t'ontgaen,⁹⁹¹

 

Het welck ick uit Apollo had verstaen.

 

'k Vertrecke, en koom, [zoo 'k heb uit u vernomen,]

 

Daer Laius is vermoort, en omgekomen:⁹⁹⁴

995

En toen ick nu ['k beken het u recht uit,]

 

Ter plaetse quam, daer zich de drysprong sluit,

 

Bejegentme een heraut, en op een' wagen,

 

Een oude [zoo gy my hebt voorgedraegen,]⁹⁹⁸

 

Van runderen getrocken. dees bestaen⁹⁹⁹

1000

My uit den wegh te drijven, en te slaen.

 

Ick toornigh, sla den voerman, die braveerde,¹⁰⁰¹

 

My uit den wegh te rugge stiet, en keerde:^1001-02

 

En d'oude sloeghme, als ick quam tot hem treên,¹⁰⁰³

 

Met kracht op 't hooft, wel tweemael achter een,¹⁰⁰⁴

1005

Wert ruim betaelt met mijnen staf geslagen¹⁰⁰⁵

977 hoewel ....; foutieve vert. van het juiste Latijn: ‘etsi illis delectabar parentibus’: ofschoon ik mij verheugde over die houding van mijn ouders (V. heeft de werkwoordsvorm verward met diligebar en dilectus).

978 krop .... met de betekenis: kan niet vergeten (het bleef mij in de krop steken, hinderen).

982-83 voorspeltme .... (uit zijne donckere kooren is toevoegsel); versta: gaf mij in plaats van een antwoord op mijn vraag louter vreselijke voorspellingen.

985 en, explicatief; zich mengen (Lat. concumbere, Gr. michthènai): lijfsgemeenschap met iemand hebben (zie die bet. Ndl. Wdb. IX, 529).

987 teelt: voortbracht.

988 zich verbeelden: zich voor ogen stellen.

989 gedreight enz. onjuist. Soph.: ‘voor het vervolg de plaats waar Corinthe was gelegen, (slechts) af te meten naar de sterren’ (d.w.z. mijn persoon daarvan verre te houden; vgl. Vondels vervolg, vs. 991).

991 dit schandael: deze schande.

994 daer: daar waar.

998 voorgedraegen: uiteengezet.

999 runderen (naar dubbelzinnig L. jumentis); Gr.: ‘veulens’. bestaen: wagen het.

1001 voerman; de overgeleverde tekst is bedorven (de heraut 997 is nl. het slachtoffer); tegenwoordig leest men i.p.v. trochèla-tèn: - tou (= van de voor-wagens-berijdbare, d.i. van de rij-weg). Gr. dus: ‘Ik sla den mij van de rijweg stotende (d.i. den heraut) neer’.

1001-02 braveerde .... keerde, uitbreiding van Sophocles': ‘wegstiet’; V.: die in onbeschaamde overmoed mij terugstiet.

1003 tot hem, onjuist, ongeveer als 't Lat.; Gr.: ‘langs hem’.

1004 tweemael, gelijk het Lat.; Gr.: ‘met dubbele (aan beide kanten puntige) prikkelstaf.’

1005 een merkwaardig asyndeton (maar hij werd....); vgl. dergelijke constructies in vs. 569, 873, 884, 904; men kan ruim betaelt tussen komma's lezen.

[p. 905]

 

In eene reis, dat hy steil uit den wagen¹⁰⁰⁶

 

Ter aerde stort: voorts velde ick al den stoet.

 

Indien ick nu een spruit ben uit het bloet¹⁰⁰⁸

 

Van Laius, waer is ergens zulck een snode¹⁰⁰⁹

1010

Als ick? wat mensch leeft zoo gehaet van Gode,¹⁰¹⁰

 

Nu my geen vreemde of burger bergen moet,¹⁰¹¹

 

Noch staen ter spraecke? elck stootme met den voet

 

Ten huize uit. 'k heb met zweeren al de vloecken¹⁰¹³

 

Op mijnen hals gehaelt door 't onderzoecken.¹⁰¹⁴

1015

Geen ander, maer ick zelf heb dit verweckt,

 

En 't bed des doôn met deze hant bevleckt,¹⁰¹⁶

 

Waer door hy quam te sneven. wie is bozer?¹⁰¹⁷

 

Of ben ick noch, by wien geen godelozer^1018-vlg.

 

Geleken wort, niet heel en al besmet?

1020

Is 't vliedens tijt? ick balling uitgezet

 

Zal vaderlant noch vrienden met mijne oogen,

 

Na dezen dagh, niet meer aenschouwen mogen.

 

Moet ick slechts niet mijn moeders bruitbed flus

 

Ontheiligen, en zelf oock Polybus,

1025

Mijn' vader, die my teelde, en won, en voede,

 

Ombrengen? of sluit hy niet als een vroede,

 

Die zeght dat my fortuin dit overzent?^1020-27

 

O oppergoôn daer boven, keer en went

 

Het zoo, dat ick dien dagh niet magh beleven,

1030

Maer eer den geest en lesten dootsnick geven

 

Dan mijne ziel zoo schendigh wert besmet.¹⁰³¹

Rey:

 

Dit hooren valt verdrietigh: doch ontzet¹⁰³²

1006 steil (praeceps): hals over kop; Gr.: ruggelings.

1008 onjuist als 't Lat.; Gr.: ‘als deze vreemdeling (die ik doodde) in enig opzicht verwant is met Laius (voorzichtig gezegd voor: L. is). Het Lat. geeft het Gr.: ‘deze vreemdeling’ weer door ‘huic hospiti’, door Vondel opgevat als: deze gast, nl. ik (zie vs. 1010); vgl. de fout in vs. 679.

1009 snode; Soph.: rampzalige.

1010 van Gode; denk er bij: als ik. (Soph.: deze man; zie aant. vs. 679).

1011 bergen moet: herbergen mag.

1013 Soph.: ‘en niet de uitspraak van een ander, neen, die van mij zelf heeft deze vloek op mij doen neerkomen’; zie vs. 1015.

1014 door 't onderzoecken: als consequentie van het feit, dat ik het onderzoek op mij heb genomen (toevoegsel).

1016 bed: huwelijksbed; met deze hant; voeg in: dezelfde (waardoor).

1017 bozer is onjuist; ellendiger.

1018-vlg. Of ben ik, bij wien vergeleken (in dat geval) niemand goddelozer kan zijn, dan nog niet volkomen bezoedeld? Soph. alleen het gespatieerde.

1020-27 Het grotendeels juiste Lat. is geheel verkeerd begrepen. Gr.: ‘En wanneer ik dan voorts in ballingschap moet gaan en als banneling weer mijn geboortegrond niet kan betreden om de mijnen weer te zien - of ik zal gedoemd zijn mijn moeder te huwen en Polybus .... te doden - (wanneer dat alles zo is), zou dan niet hij het juiste oordeel over mij vormen (= sluit, vgl. 624), die zou zeggen, dat een wrede godheid (V. fortuin = onjuist Lat.) dit over mij deed komen (= overzent)?’ Is .... tijt? beantwoordt aan de Lat. bijzin met si; na .... dagh (vs. 1022) is een zinbedervend toevoegsel (het was reeds altijd onmogelijk voor Oed.); moet ick slechts .... ombrengen? behoorde als bijzin aan te sluiten en te luiden: wil ik althans niet gedwongen zijn (= Lat. si modo non .... me oportet), flus: weldra; of, verkeerd voor Lat. an (vraag-partikel).

1031 dan (dat) mijne ziel, vgl. 927.

1032 verdrietigh: (weliswaar) onaangenaam, Lat. molesta, aant. 749; doch .... niet is toevoegsel.

[p. 906]

 

U niet, noch geef den moedt niet gansch verloren,¹⁰³³

 

Voor dat gy komt bescheit uit hem te hooren.¹⁰³⁴

Edipus:

1035

Dees hoop schiet my noch over, anders geen,

 

Dan dat ick wacht bescheit uit 's herders reên.

Jokaste:

 

En als hy komt, wat wiltge dan toch maecken?¹⁰³⁷

Edipus:

 

'k Zal 't zeggen. spreeckt hy dan van deze zaecken

 

Als gy, zoo ben ick vry van dezen moort.

Jokaste:

1040

Wat hebtge uit my voornaemelijck gehoort?¹⁰⁴⁰

Edipus:

 

Gy zeght hy melt dat dees van moordenaeren¹⁰⁴¹

 

Is omgebroght. zoo hier veel schelmen waren,¹⁰⁴²

 

Hebbe ick hem niet vermoort: dewijl een man

 

In veelen niet gerekent worden kan.¹⁰⁴⁴

1045

Maer zoo een man alleen hem heeft verslagen,¹⁰⁴⁵

 

Kan elck met recht van manslaght my beklaegen.¹⁰⁴⁶

Jokaste:

 

Hou dit voor vast. oock kan hy nimmer dat¹⁰⁴⁷

 

Veranderen, het welck de gansche stadt,

 

Niet ick alleen, gehoort heeft met haere ooren:

1050

En wijckt de knecht van 't geen hy sprack te voren,

 

Noch spreeckt hy van vorst Laius doot niet recht,^1051-vlg.

 

Gelijck Apol te Delfis had gezeght,

 

Dat hem mijn zoon most doôn: nu liet dees 't leven

 

Voorheene, en quam voor 's vaders doot te sneven:

1055

Dies ickme aen geen waerzeggery vergaep.¹⁰⁵⁵

1033 noch .... niet: dubbele ontkenning.

1034 hem: dien ooggetuige, zie vs. 944 vlgg.

1037 dan .... maecken (= doen): gelijk Lat.; betere opvatting van het Gr.: ‘waarop vestigt ge dan uw hoop?’

1040 voornaemelijck: als iets van bijzonder gewicht.

1041 moordenaeren (en niet: één m.).

1042 zoo enz., Soph.: ‘als hij nu blijft bij dat (meervoudig) getal’.

1044 in (= als) veelen enz.: niet zó kan worden gerekend, dat hij overgaat in velen; Lat. idem est, Gr.: ‘gelijk kan worden’; maar misschien heeft V. het Lat. spontaan uitgebreid.

1045 Soph.: ‘maar zegt hij ....’; zie 1047.

1046 beklaegen: beschuldigen.

1047 Soph.: ‘dat hij 't indertijd gezegd heeft, wees daarvan verzekerd, en onmogelijk kan hij nu opeens ....’

1051-vlg. noch: dan nóg; niet enz. (= Lat.): niet op de juiste wijze en wel zoals ....; Gr.: ‘dan volgt nóg niet, dat de moord op L. is geschied zoals die (volgens 't orakel) had moeten geschieden: Apollo toch had gezegd ....’

1055 Gr.: ‘en daarom zal ik mij om geen enkel orakel in het vervolg ook maar in 't minst bekommeren (lett.: of hierheen de blik wenden of dáárheen), Lat. (met weglating van ‘in het vervolg’): divinationum causa neque huc me verterem neque illuc; zich vergapen aan: tengevolge van een onnozele eerbied (1171: gapen naar) de dupe worden van.

[p. 907]

tekstkritische noten

Edipus:

 

Gy spreeckt zeer wel: doch zent om hem een' knaep.^1056-vlg.

 

Verzuim dit niet.

Jokaste:

 

'k zal 't doen: maer treênwe binnen.

 

'k Wil zonder uw behaegen niets beginnen.

I. Keer:

 

Och, ofme 't nootlot gunnen wou¹⁰⁵⁹

1060

Dat ick d'eerwaerdigheit en trou¹⁰⁶⁰

 

Der heilge spreucken, en elck werck

 

Volbroght, van 's hemels wetten sterck

 

Bezegelt, en die overal

 

Ontfangen zijn, als hemelval,^1059-64

1065

En Godt den vader anders geen'

 

Voor oirsprong kennen: daer niet een

 

Der sterfelijcken deel aen hadt:

 

Daer tijt noch ouderdom op vat.^1065-68

I. Tegenkeer:

 

Het onrecht baerde dwinglandy,

1070

Die reuckloos packt haer rovery,

 

En wat men inhaelt met gewelt:

 

En, als zy zit in top gestelt,

 

Nootwendigh neêrstort uit haer' staet,

 

Dewijlze slimme gangen gaet.^1069-74

TEKSTKRITIEK: vs. 1059. In U. 624 staat nootloot; vgl. vs. 608.

1056-vlg. Het Gr. ‘gij hebt gelijk’ is hier beleefdsheidsformule, aant. 1195. Versta: jawél; maar toch verzoek ik u dringend .... De tegenstelling tussen Oed., die weten wil, en Ioc., die alleen aan zijn bedreigd geluk denkt, zal zich later verscherpen (1272 vlgg.).

1059 Versta: in alles wil ik mij richten naar ú. - Rei; Ioc. zelf meent haar verwerpen van 't gezag der orakels te kunnen verenigen met eerbied voor den god, in wiens naam zij gegeven worden, aant. 892, vs. 909-vlg. en 1118. Voor het koor echter - dat is hier voor den dichter - zijn haar woorden een uiting geweest van zondige eigen-wil (1069). De hierbij aanknopende algemene beschouwingen zijn in V.'s vert. naar het halfbegrepen Lat. niet goed herkenbaar.
nootlot enz.; gelijk onjuist Lat., vgl. Opdracht, aant. 38.

1060 vlgg. dat ik de eerbied waardigheid (= onj. Lat. vener andum) der heilige goddelijke uitspraken (onj. voor Lat. sanctitatem sermonum) getrouwelijk mocht handhaven in het volbrengen van ieder werk, hetwelk (= onj. Lat.) bindend is voorgeschreven door de wetten des hemels, wetten onverbrekelijk (sterck) en alom ontvangen als gave van omhoog (hemelval = Lat. coelitus datae).

1059-64 Gr.: ‘Mocht dit mijn deel zijn, heel mijn leven, vroom ontzag en reinheid te bewaren in al mijn woorden en in al mijn werk; waarvoor tot richtsnoer zijn gesteld de Wetgeboden, wandelend in verhevenheid, kroost geteeld in het lichtend ruim des hemels’.

1065-68 Gr.: ‘Olympus alleen is hun vader (Lat. quarum solus Deus pater est), geen sterflijke mens-natuur gaf hun het aanzijn. En nimmer zal vergetelheid in slaap ze neer doen zinken. Want kracht van God is in hen, nooit veroud'rend’. Godt den vader; waarsch. heeft V. Lat. pater dubbel verbonden (vgl. 1295); overigens kan hij daarbij hebben gedacht aan het bekende: ‘Zeus, vader van goden en mensen’; daer .... aen: aan welker ontstaan; daer .... vat, reeds het Lat. is (iets minder) onvolledig.

1069-74 Gr.: ‘Eigen-wil kweekt den wetverachter (lett. dwingeland). Eigen-wil, wanneer hij niets-ontziend (reuckloos) zich heeft verzadigd aan daden noch betamend noch tot baat, ten hoogsten top omhooggestegen stort hij plots terneer in onheil's nood; geen bruikbare voet biedt daar gebruik’, onrecht = Lat.; baerde (= Lat. peperit): is de oorsprong van; packt (= Lat. cumulavit): opeenstapelt; onder invloed hiervan denkt V. aan een buit (rovery enz.); nootwendigh: Lat. in necessitatem is verkeerd opgevat als necessario; dewijlze enz., gelijk onjuist Lat.; slim: slecht.

[p. 908]

1075

Ick bidde Godt dat hy dit pleit

 

Der stadt niet tot ons onheil scheit:

 

Want om te raecken uit dees klem

 

Laet ick hem gaerne d'eerste stem.^1075-78.

II. Keer:

 

Wie 't heiligh recht met werck of woort

1080

Schoffeert; en geensins eert, als 't hoort,

 

Noch weiniger des hemels raet,^1079-81

 

Vervalle elendigh van zijn' staet,

 

Zoo hy bekoort van snoode min,¹⁰⁸³

 

Noch vlamt op schandelijck gewin,¹⁰⁸⁴

1085

Het hart van geen godtloosheit spaent,¹⁰⁸⁵

 

De hant, moetwilligh en verwaent,¹⁰⁸⁶

 

En zonder vreze voor Godts troon,¹⁰⁸⁷

 

Durf slaen aen dingen, hem verboôn.

 

Wat mensch, vergeet dees al zijne eer,^{1089 vlg.}

1090

Bedwingt door reden zijn geweer,

 

Als ondeught stout in staet blijft staen?¹⁰⁹¹

 

Wat lust het my ten rey te gaen?¹⁰⁹²

II. Tegenkeer:

 

Men heeft dan echter geene reên¹⁰⁹³

 

Godtvruchtiglijck naer Delfis heen,¹⁰⁹⁴

1095

Het hart van Grieckenlant, voortaen¹⁰⁹⁵

 

By Godt Apol om raet te gaen,¹⁰⁹⁶

 

Noch naer Olympia, 's lants wijck,¹⁰⁹⁷

 

Zoo niet de waerheit ieder blijck.¹⁰⁹⁸

 

O Jupiter, verstaetge dit,¹⁰⁹⁹

1075-78. Gr.: ‘Maar de wedkamp in édel streven, tot heil van stad en staat, die moge God, zo bid ik, nooit ontbinden. God is mijn beschermheer, aan hem houd ik vast voor immer’; Lat.: ut vero hoc (toevoegsel) praeclarum urbis certamen (onjuist) non dissolvat unquam, Deum precor; hiernaar Vond., geheel verkeerd: dat hij deze strijd in de stad (tussen heilig-recht en onrecht) niet tot ons verderf moge beslissen; want .... klem is toevoegsel; laet .... d'eerste stem berust op verkeerd begrepen Lat. praesidem habere; V. denkt erbij aan ‘voorzitter’.

1079-81 Gr.: ‘Maar wie naar woord of daad in driestheid voortschrijdt, niet bevreesd voor 't wrekend Recht, niet eerbiedigend der goden zetels’ (d.i. tempels), enz.; Vond. naar 't Lat.; schoffeert: verkracht; noch weiniger staat overdreven nadrukkelijk voor evenmin; raet: raadsbesluit; V. heeft Lat. sedes opgevat als raad-zetels.

1083 Gr.: ‘als loon voor zijn heilloze overmoed’; het volg. vs. begint dan: ‘daar hij ....’; Vond. = Lat.; bekoort: verleid; min: neigingen.

1084 noch: steeds maar door.

1085 spaent (speent): afhoudt, Lat. abstinet.

1086 ,moetwilligh enz.: in verwaten trots.

1087 uitbreiding.

1089 vlg. Gr. corrupt; verbeteringen onzeker; Lat. (in hoofdzaak juist): ‘Welke mens zal hierna, als men zó gaat handelen (V.'s dees is misplaatst), met zijn rede nog afslaan en bedwingen het wapentuig en de aanvallen van zijn hart’; V. verkort dit tot een raadsel.

1091 stout enz., Soph.: ‘in ere staat’; dit vs. behoort volgens het Gr. bij het volgende.

1092 Waartoe zal ik dan de goden nog eren met gewijde dansen.

1093 echter: verder (Lat. posthac, nogmaals weergegeven in 1095 voortaen).

1094 Delfis: zie Inhoudt, r. 2.

1095 hart enz., Soph.: ‘navel des aardrijks’, aant. 617.

1096 V. laat weg de vermelding van het heiligdom te Abae (in Phocis).

1097 's lants wijck (toeverlaat), toevoegsel.

1098 de waerheit, nl. van het orakel.

1099 verstaetge dit, naar onjuist Lat.: siquidem ista audis; Gr.: ‘zo gij met recht aldus genoemd wordt’ (nl. albestierder).

[p. 909]

1100

In 't albestierende bezit,¹¹⁰⁰

 

't Welck eeuwigh duurt; betoon in 't endt

 

Dat u dees dingen zijn bekent:

 

Want Godt Apolloos eer heeft uit,

 

En Delfis overout besluit,

1105

Gespelt aen Laius in zijn kracht:¹¹⁰⁵

 

Leght in den gront, en gansch veracht.¹¹⁰⁶

Jokaste:

 

Lantsheeren, ick nam voor een' geur te branden,¹¹⁰⁷

 

Met wieroock en kerckkranssen in de handen,¹¹⁰⁸

 

Ten offer naer der Goden kerck te treên:¹¹⁰⁹

1110

Want Edipus wort van zorghvuldigheên¹¹¹⁰

 

En veelerley bekommeringen kraftigh

 

Gedreven, en hy draeght zich niet manhaftigh,¹¹¹²

 

Gelijck het voeght een' man, die al 't verleên¹¹¹³

 

En wat'er voor de hant is tegens een

1115

Kan weegen, maer hangt gansch aen quaede maeren,^1115-vlg.

 

Die enckel schrick in zijn gedachten baeren.

 

Dewijl dan al mijn onderwijs niet baet,¹¹¹⁷

 

Neem ick, Apol, u tot een' toeverlaet,

 

Als allernaeste, op datge mijn gebeden¹¹¹⁹

1120

Verhoorende, ons, dus droevigh aengestreden,

 

Wilt redden: want wy vrezen algelijck,¹¹²¹

 

Naerdienwe zien den stierman van het rijck¹¹²²

 

Dus moedeloos.¹¹²³

Forbas:

 

gy heeren, kuntge ons wijzen

 

Waer 's konings hof en hooge tinnen rijzen?¹¹²⁴

1125

Doch zeght vooral, zoo gy het trouwen weet,¹¹²⁵

 

Waer hy zich houdt.

Rey:

 

daer toont zich 't hof zoo breet.¹¹²⁶

 

Hy zelf, ô gast, is binnen, 's volx behoeder,¹¹²⁷

 

En dees mevrou is zijner kindren moeder.¹¹²⁸

1100 Gij, in het bezit van het al-bestuur.

1105 in .... kracht: (als uitspraak) met volle kracht; toevoegsel.

1106 Soph. (algemeen): ‘Heen is het ontzag voor de goden’.

1107 Iocaste komt begeleid van dienaressen (1149) naar buiten en brengt het reukoffer, waarvan zij spreekt, op het voor het paleis zich bevindend (zie vs. 19) altaar van Apollo (1119). Lantsheeren: rijksgroten; de oudsten, die het koor vormen; geur: proleptisch.

1108 kerckkranssen: gewijde kransen.

1109 kerck, Soph.: ‘tempels’.

1110 zorghvuldigheên: zorgen. Lat. curis.

1112 gedreven: in beroering gebracht, Lat. perturbatur; manhaftigh, onj. naar misleidend Lat. cordatus; Gr.: ‘verstandig.’

1113 vlgg. die al enz.: die voor het nieuwe zijn gevolgtrekkingen maakt uit wat vroeger is geschied; het niet uitgekomen zijn van de voorspelling aan Laius had Oed. nl. wijzer moeten maken (zie 1053-vlgg.).

1115-vlg. maer enz. Soph.: ‘maar leent het oor aan iéder, mits hij maar iets zegt dat vrees kan wekken.’

1117 onderwijs: vermaan.

1119 allernaeste, zie aant. 1107.

1121 algelijck: allen.

1122 stierman: aant. 73 en 872.

1123 moedeloos: geheel verslagen. Forbas; voor deze naam die niet bij Soph. voorkomt (deze spreekt steeds van bode, vgl. vs. 1135 en 1165 in V.'s vert.), zie men de aant. op bl. 862.

1124 en .... tinnen, toevoegsel.

1125 vooral, versta: nog liever; trouwen: tenminste.

1126 Waar hijzélf zich bevindt; zoo breet is toevoegsel.

1127 gast: Lat. hospes, Gr. xenos, bedoeld als vreemdeling.

1128 mevrou: Soph. ‘vrouw’.

[p. 910]

tekstkritische noten

Forbas:

 

Ick bid dat al haer doen tot heil gedy,^1129-vlgg.

1130

En datze altijt verheught verkeere by

 

Geluckigen, dewijl hy is haer gade.

Jokaste:

 

O gast, ick wensch u zegen en genade,¹¹³²

 

En welvaert om dien aengenaemen groet.¹¹³³

 

Maer zeghme: wat's uw bootschap? op wat voet¹¹³⁴

1135

Verschijntge hier?

Forbas:

 

uw' heere, en 't hof ten goede.¹¹³⁵

Jokaste:

 

Wat goet? zegh op, dat ick het klaer bevroede,

 

En uit wat hoeck gy herwaert komt dit pas.¹¹³⁷

Forbas:

 

Ick koome van Korinthe. 'k zal 't u ras^1138-vlg.

 

En met een woort beknopt en kort verklaeren.

1140

'k Breng teffens u heel blijde en droeve maeren.

Jokaste:

 

Wat's dit gezeght? wat twijfelachtigheit¹¹⁴¹

 

Van spraeck is dit?

Forbas:

 

ick spreeck, gelijck men zeit^1142-vlg.

 

In Isthmus, dat hem 't volck zal koning kroonen.

Jokaste:

 

Wat's dit? bezit dan Polybus de troonen¹¹⁴⁴

1145

Van 't rijck niet in zijn' ouderdom?¹¹⁴⁵

Forbas:

 

neen wis,

 

Want hy al doot, en oock begraven is.¹¹⁴⁶

Jokaste:

 

Wat zeght gy, bode? is Polybus verscheiden?

TEKSTKRITIEK: vs. 1135. De oude drukken hebben bij dit vers: Bode (zie de aant. bij vs. 1123). - vs. 1142 De oude drukken hebben Bode.

1129-vlgg. De door V. onduidelijk weergegeven gedachte is: Heil haar en al den haren, als zij werkelijk de gade zich mag noemen van Oedipus. Met het oog op 1132-vlg. laten de moderne uitgaven den bode zich direct tot Ioc. richten.

1132 u; Soph.: ‘u eveneens’.

1133 aengenaem, nog gevoeld als gaarne aangenomen, Lat. nl.: boni ominis, dat - vgl. ‘accipio omen’ - de waarde heeft van acceptus; vgl. Ned. Wdb. I, 141 vlg.

1134 op .... voet: op welke grond, waarom.

1135 (Forbas) Bode, zie aant. bij vs. 1123; 't hof; Soph.: ‘zijn huis’ (de zijnen).

1137 dit pas: op dit ogenblik.

1138-vlg. ras enz., viervoudige uitbreiding voor het Lat. breviter, onjuist voor het modale Gr. tacha (‘Ik breng u een tijding allicht verblijdend, maar toch ook weer ....’)

1141 twijfelachtigheit: dubbelzinnigheid.

1142-vlg. De bijzin is dubbel verbonden; versta: ik bericht u, dat, naar men in Corinthe zegt, het volk aldaar ....

1144 troonen, plur. poeticus, vgl. 563.

1145 niet (meer).

1146 al is evenals in 153, 1166 en 1458 adverb. van aspect; oock is storend toevoegsel.

[p. 911]

tekstkritische noten

Forbas:

 

Is 't valsch, zoo sla de moort my.

Jokaste:

 

zonder beiden,

 

Staetjoffer, voort. wat toeftge dit terstont¹¹⁴⁹

1150

Uw' koning aen te zeggen? Delfis mont,^1150-vlg.

 

Apolloos mont, waer zijn uw wichleryen?

 

Want Edipus, beangst voor lange tyen¹¹⁵²

 

Dat hy dien man moght dooden, al te snoot,

 

Wert balling, en vorst Polybus is doot,

1155

Zijn eigen doot gestorven, niet verslagen

 

Van Edipus, gelijck men hoort gewagen.¹¹⁵⁶

Edipus:

 

Jokaste, mijn getrouwe gemaelin,

 

Wat roeptge my by u door 't hofgezin?¹¹⁵⁸

Jokaste:

 

Ick bidde u, hoor dien man eens met verblyen.

1160

Waer blijven nu die schoone wichleryen?

Edipus:

 

Dien man? wie is 't? wat tijding of hy heeft?

Jokaste:

 

O Polybus is doot. uw vader leeft

 

Niet meer. hy brengt dit uit Korinthe mede.

Edipus:

 

Wat zeghtge, gast? verhael my deze rede.¹¹⁶⁴

Forbas:

1165

Moet ick 't u eerst verkundigen: zoo weet¹¹⁶⁵

 

Hy is al doot.

Edipus:

 

door laegen, ofte leedt,¹¹⁶⁶

 

Of kranckheit?

Forbas:

 

hy quam langksaem aen zijn ende,¹¹⁶⁷

 

Stockout, en af.

Edipus:

 

zoo is hy, vol elende,¹¹⁶⁸

 

Dan overleên aen teering?¹¹⁶⁹

TEKSTKRITIEK: vs. 1165, 1167, 1170. De oude dr. hebben Bode.

1149 De dienares (vgl. Opdracht, r. 62) gaat Oed. halen.

1150-vlg. Delfis enz., Soph.: ‘(zogenaamd) van de goden komende orakels, waar blijft gij thans?’

1152 voor enz.: sedert lang reeds.

1156 gelijck enz.; toevoegsel; V. bedoelt: gelijk de voorspelling toch luidde, waarvan wij zoëven hebben gehoord (982).

1158 't hofgezin: (een van) uw hofhouding.

1164 gast, zie 1127; deze rede: uw boodschap; V. laat weg: ‘met eigen mond’.

1165 't u eerst enz., versta: dit dan 't allereerst nog eens uitdrukkelijk bevestigen.

1166 al; aant. 1146; ofte leedt (toevoegsel); V. denkt òf aan lichamelijk letsel, en dan is laegen enz. vrijwel hendiadys, òf aan de veronderstelling in 1175-vlg. geuit.

1167 langksaem enz., verkeerd begrepen Lat.; Soph.: ‘een lichte doorslag (= heel weinig) is nodig om een oud lichaam in (doods) slaap te doen neerzinken’.

1168 vol elende; Soph.: ‘de arme’, louter als uiting van deernis.

1169 teering: verval van krachten.

[p. 912]

Forbas:

 

op zijn tijt,

1170

Gelijck de mensch van ouderdom verslijt.

Edipus:

 

Wat gaepenwe, och, naer wichelende altaeren,¹¹⁷¹

 

En voglezang, die ons vergeefs bezwaeren¹¹⁷²

 

Met vaderslaght! mijn vader leght al neêr¹¹⁷³

 

En doot in 't graf. wy trocken geen geweer,^1174-vlg.

1175

En staen noch hier. misschien sloegh hy aen 't quijnen

 

Om my te zien, zoo moght met reden schijnen

 

Dat ick hem holp om hals: nu is hy heen,

 

En nam al wat men spelde, lang geleên,

 

Met zich in 't graf: en al 's waerzeggers blaffen^{1179 vlg.}

1180

Is ydel, en heeft niets met hem te schaffen.

Jokaste:

 

Heb ick u dat niet lang voorheen gespelt?

Edipus:

 

Gy spelde 't: maer ick wert van schrick beknelt.¹¹⁸²

Jokaste:

 

Laet vaeren dan al wat uw hart doet gruwen.

Edipus:

 

Betaemtme niet mijn moeders bedt te schuwen?¹¹⁸⁴

Jokaste:

1185

Wat vreest de mensch, die vlack en onder leit,¹¹⁸⁵

 

Van 't avontuur beheerscht? voorzienigheit^1186-vlg.

 

Heeft in een zaeck, die vast gaet, niet te spreecken.

 

Best zoo men kan geleeft, niet omgekeecken.¹¹⁸⁸

 

Gy hebt geen reên te vrezen moeders echt.

1190

Veel hebben zich in hunnen droom geleght

 

Aen moeders zy: doch hy versleet zijn dagen^{1191 vlg.}

 

Met lust, die dit hadde in den wint geslagen.

1171 gaepen, aant. 1055; wich. altaeren (= Lat.), Gr.: ‘Delphi's orakel-stede’.

1172 voglezang (- gekrijs), aant. 396 en 515; vergeefs enz.: ijdel de doem oplegden ....

1173 al is hier (anders dan 1146 en 1166) gelijk reeds (Lat. iam).

1174-vlg. Wy trocken enz., Soph.: ‘en ik bevind mij hier en geen wapen heb ik aangeroerd; òf het moest al zijn ....’

1179 vlg. en .... blaffen is uitbreiding; Lat.: ‘en niets van die voorspelling is aan hem (L.) vervuld’ (= heeft .... te schaffen).

1182 van schrick enz.: door vrees beklemd.

1184 betaemtme enz. (= Lat.), Gr.: ‘Staat mij dan niet te vrezen, dat ik nog eens zal huwen’ enz.

1185 vlack .... leit: als machteloze onderworpen is; uitbreiding bij 1186.

1186-vlg. avontuur: lot; Soph. bedoelt de grillige fortuin (Gr. tuchè); voorzienigheit enz.: geen vooruitziende zorg kan iets veranderen aan dingen die van tevoren reeds vaststaan; V. heeft Lat. providentia nullā in rē certa est verkeerd verbonden (een zaeck .... gaet = rē certā); Gr.: ‘ten opzichte van geen enkele zaak is er een zekerheid-gevend vooruitzien’.

1188 Soph. lett.: ‘Men leeft maar 't best op goed geluk (Lat. temere = niet omgekeecken, vgl. omzichtig blz. 854, r. 16 en naar men kan’ (zó als de omstandigh. het toelaten). Naar de vórm staat V.'s weergave onder invloed van het bekende: wel doen en niet omzien (het goede doen en zich verder geen zorgen maken).

1191 vlg. versleet enz.: hij zou het gelukkigst (Soph. ‘gemakkelijkst’) leven, die aan dergelijke hersenschimmen maar geen waarde hechtte; versleet in verband met hadde als conjunctief op te vatten, verg. aant. 848.

[p. 913]

Edipus:

 

Dat's wel gezeght van u, zoo 't vrouwenbeelt¹¹⁹³

 

Niet leefde, dat my baerde, en heeft geteelt:

1195

Maer nu dit leeft, zoo ick met angst vermoede,^1195-vlg.

 

Is 't noodigh staêgh te leven op mijn hoede.

Jokaste:

 

Uw vaders graf is 't oogh, dat voor u waeckt.¹¹⁹⁷

Edipus:

 

'k Beken 't: maer leeftze, ick ducht mijn ramp genaeckt.¹¹⁹⁸

Forbas:

 

Ay, zeghme eens, om wat vrou leeft gy in vrezen?

Edipus:

1200

Om Merope, des konings vrou voor dezen.

Forbas:

 

En om wat reên bekommertge u om haer?

Edipus:

 

Apollo dreight my schrickelijck en zwaer.

Forbas:

 

Magh 't zijn gezeght? of magh het niemant hooren?

Edipus:

 

Genoegh. Apol heeft my gespelt te voren,¹²⁰⁴

1205

Dat ick, besmet door moeders bed en trou,^1205-vlg.

 

In vaders bloet mijn handen verwen zou:

 

Weshalve ick bang Korinthe heb begeven,¹²⁰⁷

 

Om verr' van huis in veiligheit te leven.

 

Al dientme 't luck, geen hart wort zoo door 't licht¹²⁰⁹

1210

Verquickt, als door der oudren aengezicht.

Forbas:

 

Zoo zworftge uit vreze, in ballingschap verschoven?¹²¹¹

1193 dat's wel enz.: dat zou met recht gesproken zijn, vgl. voor deze indic. praes. i.p.v. voorwaardelijke wijs vs. 322; vrouwenbeelt: vrouw, (meest: schone vrouw, Ned. Wdb. II, 1279); baerde .... geteelt; voor telen met de moeder als subject zie men Ndl. Wdb. XVI, 1416.

1195-vlg. Maar nu zij nog in leven is, zal ik, naar ik vrees (Soph. heeft in pl. hiervan de beleefdheidsconcessie: hoewel ge gelijk hebt, vgl. aant. 1056), steeds op mijn hoede moeten blijven.

1197 Onjuist naar onduidelijk Lat.; Gr.: ‘Maar een groot lichtpunt is voor u toch het feit, dat uw váder in het graf rust.’

1198 leeftze: zolang ze lééft, Lat. dum vivit, (vgl. 1270 voor een derg. causale functie van de bijzin zonder voegwoord); het Gr. heeft verband met het voorafgaande: ‘zolang zij nog leeft’; ick ducht enz.: blijf ik vrezen, dat het orakel toch nog aan mij vervuld zal worden.

1204 genoegh: zonder enig bezwaar, Lat. imo maxime.

1205-vlg. Vondel trekt Soph. ‘besmet zou worden en ....’ samen in een deelwoord en brengt daardoor een (verkeerde) chronologische volgorde in de zuiver feitelijke opsomming; trou: huwelijk.

1207 begeven: verlaten.

1209 al diens enz.: wel is de fortuin mij gunstig geweest, maar toch ....; door 't licht is toevoegsel.

1211 in b. verschoven: (vrijwillig) als armzalige balling, vgl. 1588 en 1718.

[p. 914]

Edipus:

 

Om vader niet van 't leven te beroven.

Forbas:

 

O koning, of ick u ontsloegh van smert,¹²¹³

 

Als een die u beminne uit al mijn hart?¹²¹⁴

Edipus:

1215

Ick zou dees deught miltdaedigh u beloonen.¹²¹⁵

Forbas:

 

Voornaemlijck koom ick herwaert om te toonen^{1216 vlg.}

 

Dat mijne komst magh tot uw heil beslaen.

Edipus:

 

'k Zal evenwel niet naer mijne ouders gaen.¹²¹⁸

Forbas:

 

O zoon, gy weet niet hoe het is gelegen.¹²¹⁹

Edipus:

1220

Zeghme, oude man, om Godts wil niets verzwegen.

Forbas:

 

Zoo gy hierom uw huis schuwt, dus ontstelt.

Edipus:

 

'k Vrees dat Apol my waerheit heeft gespelt.¹²²²

Forbas:

 

Vreest gy u aen uw ouders zelfs te smetten?¹²²³

Edipus:

 

Dat is 't: dat maentme angstvalligh op te letten.

Forbas:

1225

Gy vreest vergeefs, en zijt vergeefs vervaert.¹²²⁵

Edipus:

 

Waerom vergeefs? zy hebben my gebaert.¹²²⁶

Forbas:

 

Vorst Polybus bestaet u in geen deelen.

1213 of ick: als ik nu eens.

1214 u beminne enz., Soph. echter: ‘u welgezind ben’; de bode die Oedipus' verleden kent, wordt vertrouwelijk en vrijpostig (1219).

1215 dees deught: deze (grote) dienst, vgl. aant. 1598 en vs. 1747.

1216 vlg. voornaemlijck, Soph. bedoelt: met déze gedachte ook juist; om enz., gelijk onjuist Lat.; Gr.: ‘dat als ge eenmaal in Cor. zijt, ik daar een blijk van uw gunst zal mogen ontvangen’.

1218 evenwel: niettemin, Lat. tamen, toevoegsel op grond van de verkeerde opvatting van het voorafgaande; Gr.: ‘Maar ik zal mij wel hoeden, ooit dáárheen te gaan, waar ik in aanraking zou komen met mijn ouders’, (evenals 1223 is feitelijk alleen de moeder bedoeld).

1219 zoon, aant. 1214, vgl. 1216 vlg. en 1229; de afgebroken zin wordt voortgezet in 1221.

1222 gelijk onjuist Lat.; Gr.: ‘Maar ik vrees, dat (anders) Apollo's voorspelling in vervulling zal gaan.’

1223 ouders, aant. 1218; zelfs: zelf.

1225 vergeefs: zonder grond.

1226 zy enz.: zij toch immers zijn mijn ouders.

[p. 915]

Edipus:

 

Wat zeghtge? quam my dees niet voort te teelen?¹²²⁸

Forbas:

 

Niet meer dan my: beide even na.¹²²⁹

Edipus:

 

hoe dan?

1230

Een vader is die nergens vader van?¹²³⁰

Forbas:

 

Hy teelde u niet, noch ick: hier gelt geen roemen.¹²³¹

Edipus:

 

Hoe plagh hy my dan zijnen zoon te noemen?

Forbas:

 

'k Schonck u weleer aen hem met deze hant.

Edipus:

 

Beminde hy dan dus het vreemde pant?¹²³⁴

Forbas:

1235

By mangel van 's rijx oir wert dit verzonnen.¹²³⁵

Edipus:

 

Kocht gy my dan? of hebtge my gewonnen?¹²³⁶

Forbas:

 

Ick vont u by Citheron in een bosch.¹²³⁷

Edipus:

 

Hoe quaemtge daer in eenzaemheit zoo los?¹²³⁸

Forbas:

 

Ick weide 't vee omtrent dien bergh, en verder.¹²³⁹

Edipus:

1240

Gy dwaelde heene en weder, als een herder?

Forbas:

 

Uw herder en behoeder in die stont.¹²⁴¹

Edipus:

 

Wat onheil trofme, als gy my redde, en vont?

1228 quam ... teelen: verwekte.

1229 my = onjuist Lat.; Gr.: ‘dan ik hier’, vgl. 1231; beide ... na: voor ons beiden is hij evenzeer een vreemde; Gr.: ‘maar in dezelfde mate’, d.i. evenmin (nl. als ik).

1230 nergens ... van, gelijk onjuist Lat.; Gr.: ‘hoe kan mijn vader gelijk staan met iemand die niets (van mij) is.’

1231 hier gelt enz.: daarop kan hij zich evenmin beroemen als ik (toevoegsel).

1234 het .... pant: het door een vreemde aan hem toevertrouwde; Lat.: quod ab aliena manu acceperat.

1235 Bij gebrek aan een troonopvolger liet hij u doorgaan voor zijn zoon.

1236 gewonnen (verwekt); na 1229 vlgg. is deze vraag zinloos; Gr. naar de mod. (verbeterde) tekst: ‘gevonden hebbend’.

1237 by enz., Soph.: ‘in een begroeid dal van de Citheron.’

1238 zoo los: zo alleen te dwalen (toevoegsel).

1239 en verder is toevoegsel.

1241 ùw herder; V.'s woordspel is hem gesuggereerd door de toevallige assonantie van het op elkaar volgend servitio en servator in de Lat. vertaling, 't Gr. geeft geen aanleiding.

[p. 916]

Forbas:

 

Dat kan uw voet u levende openbaeren.¹²⁴³

Edipus:

 

Helaes, gy brengt ons oude en quaede maeren?¹²⁴⁴

Forbas:

1245

'k Verloste u van de koort om voet, en been.¹²⁴⁵

Edipus:

 

O windelsmaet, wat leedt ick teêr en kleen!¹²⁴⁶

Forbas:

 

't Geval heeft u dien naem met recht beschoren.¹²⁴⁷

Edipus:

 

Van vader, of van moeder? ay laet hooren.¹²⁴⁸

Forbas:

 

Ick weet niet: die u broght heeft lucht hier af.¹²⁴⁹

Edipus:

1250

Vondt gy my zelf, of een die my u gaf?¹²⁵⁰

Forbas:

 

Een herder quam u eerst aen my bestellen.

Edipus:

 

Wie is 't? kunt gy dees herders naem niet spellen?¹²⁵²

Forbas:

 

Men zeide hy was Laius dienstverwant.¹²⁵³

Edipus:

 

Van Laius, eer de koning van dit lant?

Forbas:

1255

Al recht: het was zijn herder, hier gezeten.¹²⁵⁵

Edipus:

 

Of hy noch leeft, dat ick 't uit hem magh weeten?¹²⁵⁶

1243 levende: als levende getuige (toevoegsel).

1244 Soph.: ‘Wat herinnert ge mij daar aan dat oude euvel?’ zie 1246-47.

1245 koort om enz.; V. tracht verband te scheppen met het volgend vs.; Soph. spreekt alleen van ‘doorboorde voeten’.

1246 windelsmaet; V. denkt (zie vor. aant.), dat er wordt gezinspeeld op een omwikkeling van de benen met het in werkelijkheid slechts door de voeten getrokken koord, waarop Soph. in het vorige vs. doelt en waaraan het kind moest hangen; Soph.: ‘smaad der windselen’, d.w.z. smadelijke verminking van het pasgeboren kind.

1247 dien (= uw) naam: nl. Oidi-pous, d.i. Zwel-voet, Vondel dickvoet blz. 858, r. 13.

1248 sluit aan bij 1246.

1249 die u enz.: hij die u aan mij gaf, draagt hiervan kennis.

1250 Onjuist; Soph.: ‘hebt ge mij dan van een ander gekregen en niet zelf gevonden?’

1252 spellen: opgeven.

1253 dienstverwant, een door V. nieuw gevormd woord ter weergave van Lat. ex familia (= een van 't dienstpersoneel); het ontbreekt in het Ned. Wdb.

1255 hier enz.; V. verwart Lat. hic (deze) met hic (hier); Soph.: ‘inderdaad, in Laius' dienst was deze herder’.

1256 uit .... weeten: niet zoals Kalff meent (zie bij 1290) verwarring van Gr. idein met eidenai, maar indirecte weergave van Soph.: ‘zodat ik hem vóór mij kan zien’. (Lat. videre, Gr. idein) d.w.z. hem kan verhóren; voor het vaststellen van het bij V. ten grondslag liggend voorbeeld zegt deze plaats niets.

[p. 917]

Forbas:

 

Dit wort u uit een' lantzaet best bekent.¹²⁵⁷

Edipus:

 

Is niemant van u allen hier omtrent,

 

Die kennis van dien herder heeft gekregen,¹²⁵⁹

1260

Hem zagh in stadt, of vont op ackerwegen,¹²⁶⁰

 

Die melde ons dit, dewijl 't de tijt vereischt.

Rey:

 

Ick denck niet dat hy om een ander peist¹²⁶²

 

Dan om den man, dien, op het lant gezeten,

 

Gy zoecken liet? dit zal mevrouw best weeten.¹²⁶⁴

Edipus:

1265

Mijn koningin, weet gy oock of hy 't is,¹²⁶⁵

 

Daer dees van spreeckt, en uit zijn wildernis¹²⁶⁶

 

Ontboden wert, om hier in 't hof te komen?

Jokaste:

 

Wie 't is daer dees van spreeckt? zet al dit schroomen¹²⁶⁸

 

Uit uwen zin, en laet dit ongedacht.¹²⁶⁹

Edipus:

1270

Geensins: bevind ick 't merck, 'k zal mijn geslacht¹²⁷⁰

 

Niet laeten kloeck en wacker op te speuren.

Jokaste:

 

By Jupiter, 't zal nimmermeer gebeuren^{1272 vlg.}

 

[Indienge voor uw leven zorge draeght,]

 

Datge onderzoeckt, daer 't hof nu van gewaeght.¹²⁷⁴

1275

Genoegh is 't dat ick my dus vinde in pijne.¹²⁷⁵

Edipus:

 

Hou moedt, schoon ick een slaef te wezen schijne,^{1276 vlg.}

1257 uit .... landzaet enz., Soph.: ‘Gij, inheemsen, kunt dit het best weten’.

1259 kennis enz.: kent.

1260 vont: aantrof, vgl. 1345.

1262 peisen om: denken aan, Z.-Nederlands.

1264 zoecken liet; zie 944-952; de herder, die indertijd het kind aan Phorbas gaf, is inderdaad, zoals 't koor gist, dezelfde als die ene ontvluchte ooggetuige van de moord op Laius.

1265 hy heeft de nadruk.

1266 dees: Phorbas; en uit enz. is bijvoegelijke bijzin bij hy in 1265; men kan en weergeven met: nl. degene, die; wildernis, aant. 949.

1268 Wie 't is enz.; Wilt ge weten, wie 't is? Vond. = Lat. naar een slechte lezing van het Gr.; het juiste is hier: ‘Wat doet het er toe, wien hij bedoelt?’ (Gr. ti, niet tis).

1269 laet .... ongedacht: denk er verder niet aan; Lat. ne memineris; dit on-gedacht van gedenken, naast actief ongedachtig, ontbreekt in het Ndl. Wdb. (vgl. ook gedacht in vs. 67).

1270 bevind ick enz.: nu ik eenmaal (aant. 1198) dit spoor gevonden heb.

1272 vlg. 't zal (gebiedend) enz.: nóóit mag het gebeuren, althans zo gij waarde hecht aan uw leven.

1274 't hof: de naar V.'s voorstelling uit hovelingen (bl. 856, r. 61-62) bestaande rei; gedoeld wordt op 1262-vlgg.

1275 ick (met nadruk); Ioc. heeft reeds alles begrepen en wil Oed. ervoor bewaren de waarheid te leren kennen, aant. 1056.

1276 vlg. De verblinde Oed. denkt, dat Ioc. gekweld wordt door de gedachte, dat zij gehuwd zou zijn met een man van lage afkomst; schoon enz.: al mocht het blijken, dat ik een slaaf ben tot in het derde geslacht.

[p. 918]

 

Al quaem het van de derde moeder; gy

 

Zijt hierom niet te minder in waerdy.

Jokaste:

 

Geefme evenwel gehoor, en laet dit blijven.¹²⁷⁹

Edipus:

1280

Geensins: ick zoeck dit ernstigh door te drijven.

Jokaste:

 

Denck dat ick u ten beste ra met reên.¹²⁸¹

Edipus:

 

Dat beste brack my bitter op voorheen.¹²⁸²

Jokaste:

 

Rampzaelge, ging uw kennis nimmer verder.¹²⁸³

Edipus:

 

Een onder u ga heene, en hael dien herder.¹²⁸⁴

1285

Laet deze trots braveeren op haer bloet.¹²⁸⁵

Jokaste:

 

Rampzaelge, ick voere u anders niet te moet,¹²⁸⁶

 

Dan dit alleen.

Rey:

 

hoe? waerom gaetze heenen,^{1287 vlg.}

 

Bedruckt, en bang met jammeren en steenen?¹²⁸⁸

 

Dit zwijgen is een voorspoock van iet quaets.¹²⁸⁹

Edipus:

1290

Dat voorspoock zy zoo 't wil: ick wil de plaets¹²⁹⁰

 

Van mijn geboorte en afkomst naeckt ontblooten:

 

Al ben ick uit een' laegen stam gesproten.

 

Dit trotse wijf wort mooghlijck op my gram

 

En schaemroot om d'oneêlheit van mijn' stam.

1295

Ick schatme een' zoon van vrou Fortuin gezegent,¹²⁹⁵

 

En schroom niet eens wat laster my bejegent.¹²⁹⁶

1279 evenwel: niettemin (1218).

1281 met reên: op grond van een juist inzicht (= Lat.); Gr.: ‘bedacht op uw welzijn’.

1282 Soph.: ‘Met dat tot-mijn-bestwil ergert ge mij allang’ (= zijt gij hard bezig ....).

1283 ging enz., Soph.: ‘Moogt ge nooit weten, wie gij zijt.’

1284 Deze opdracht was reeds gegeven (zie 1264).

1285 zie aant. 1276.

1286 voere.... te moet zeg.

1287 vlg. Vond. = Lat.; Gr.: ‘en dit is het laatste, dat gij ooit van mij zult horen.’ Met deze omineuze woorden (1289) verlaat Ioc. ijlings het toneel; gaet = Lat.; Gr.: ‘vliegt’.

1288 bedruckt: verpletterd door smart, Lat.: ingenti affecta dolore; met .... steenen is een verwarring stichtend toevoegsel.

1289 Gr.: ‘Ik vrees dat uit dit zwijgen ( = niet verder willen spreken 1287) onheil los zal breken’, Lat. slapper ....: proferat.

1290 vlgg.; Gr. lett.: ‘Breek' los wat wil; mijn kiem wil ik leren kennen, zij die nog zo klein’; Vond. naar het Lat.: et si humile (= laeg) est genus (= plaets .... afkomst en 1291 stam) cognoscere volo. Ten onrechte meent Kalff, Ts. XIII, blz. 112, 1^o dat V. uitgaat van het Gr.; 2^o dat hij n.b. door preutsheid hier weerhouden zou worden Gr. sperma (zaad, kiem) letterlijk weer te geven, vgl. zijn uitbreiding 1431, aant. 1430.

1295 Ik beschouw mij als een zoon van vrouw F., van vrouw F. gezegend; vgl. aant. 1065.

1296 En .... niet eens: en bekommer mij er in 't geheel niet om; laster: smaad.

[p. 919]

 

Fortuin heeft my, haere afkomst, voortgebraght,

 

De tijt, van kleen, in top gevoert met maght:¹²⁹⁸

 

Dies ick, dus verr' gestapt, geensins zal schroomen¹²⁹⁹

1300

t'Ontdecken uit wat stamme ick ben gekomen.

Keer:

 

Citheron, spel ick met mijn' mont

 

De waerheit, zonder faelen,

 

U zal, eer noch de morgenstont

 

U morgen komt bestraelen,

1305

Klaer blijcken wie de moeder zy

 

Van koning Edipus, dien wy

 

Op zulck een blijck vereeren

 

Met rey en zangen onversaeght,

 

Het welck mijn' koningh wel behaeght.

1310

Dit 's, Febus, uw begeeren.^1301-10

Tegenkeer:

 

O zoon, wie heeft u voortgebraght;

 

Een van 't getal der Goden,

 

Of berghmaeght, die met Pan vernacht?

 

Want bergen Godtheên noden:^1311-14

1315

Of was 't Merkuur op zijn' Cylleen?¹³¹⁵

 

Of teelde Bacchus u voorheen

 

By eene der Godinnen^{1317 vlg.}

 

Van Helikon, met groen bekranst,

 

Waer mê hy gaerne zingt en danst,

1320

Verslingert op het minnen?

Edipus:

 

Kan ick, eer wy by een vergadert zijn,¹³²¹

1298 Gr.: ‘En de wisselende maan, aan mij verwant, heeft onderscheidenlijk mijn kleinheid bepaald en mijn grootheid’ (lett. ‘en de maanden’ enz.), vgl. Soph. fragm. 713. 3 voor de maan als symbool van lotswisseling; Soph. laat het stuk spelen op de dag voorafgaand aan het feest van volle maan (aant. 1301-10).

1299 gestapt: gegaan met mijn onderzoek; V. vrijwel = onjuist Lat.; Gr.: ‘en zó geboren (nl. als zoon van het wisselend Lot) zal ik nooit een ánder kunnen blijken, zodat ik zou behoeven te schromen ....’. - Rei. Dit blijgestemd lied, dat uiting geeft aan een door Oedipus' beschouwingen plotseling gewekte hoop (zou hij een goden-kind zijn?) staat in tragisch contrast met de naderende peripetie; aldus vaker bij Soph.

1301-10 V. = onjuist Lat.; Gr.: ‘Mag ik een voorspeller heten, een tot waarheid-zien bekwaam, bij Zeus' hemel, dan zult gij, Cithaeron, morgen als de maan volwassen staat, lof en prijs van mij deelachtig worden: Oedipus' geboortegrond, voedster hem en moeder! Danken zal ik u met dans en zangen, dat gij hem, mijn heer, uw zorgen schonkt. O Apollo, heiland, moge u dit behagen!’

1311-14 V. geeft verkort en ook onjuist het Lat. weer; Gr. (naar de verbeterde mod. tekst): ‘Welke, mijn zoon, van de langlevende nymphen bracht u voort? Een, die in minne zich had verenigd met Pan den bergbetreder? Of was het een, die haar sponde deelde met Apollo? Want hem zijn lief alle hoogland-weiden.’

1315 op .... Cylleen (berg in Arcadië) is onjuist; Soph.: ‘Cyllene's heer’.

1317 vlg. godinnen, Soph.: ‘nymphen’; van Helikon (berg in Boeötie bij de grens v. Phocis), naar mod. verbetering te lezen Gr. helikopidōn: ‘schoonogige’; met .... omkranst is toevoegsel; evenzo vs. 1320.

1321 vlgg. Gr. (tot de rei): ‘Gij, oudsten, als ik die hem tevoren nooit heb ontmoet, een gissing mag wagen, dan meen ik daarginds den herder te zien naderen’; Vond. = onjuist Lat.; eer .... zijn: vóór ons samentreffen (Lat. congressum) met dien man daar, vgl. 1323.

[p. 920]

 

Van d'oude mans iet gissen uit den schijn,¹³²²

 

Zoo duncktme ick zie den herder hier vergaêren,¹³²³

 

Daer wy voorheene om wenschten: want zijn jaeren¹³²⁴

1325

Bestemmen 't, en gelijcken dezen man;¹³²⁵

 

Byzonder, zoo mijn oogh recht kennen kan¹³²⁶

 

Mijn dienaers, die den ouden herwaert leiden.

 

Misschien kent gy hem best, en zult ons scheiden,¹³²⁸

 

Als die den man eerst elders hebt gezien.¹³²⁹

Rey:

1330

Ick ken hem. dit was Laius herder, dien

 

Hy vont zoo trou als iemant in zijn stallen.

Edipus:

 

Korinter, hoor: ick vraegh u eerst van allen:

 

Is dit de man, van wien gy ons vermelt?

Forbas:

 

Dat is hy, die hier aenkomt uit het velt.

Edipus:

1335

Gy oude man, zie herwaert, en geef reden¹³³⁵

 

Op mijne vraegh, waert gy al lang geleden¹³³⁶

 

In Laius dienst?

Herder:

 

'k was slaef op 's konings goet,

 

Doch niet gekocht, maer huisknecht opgevoedt.¹³³⁸

Edipus:

 

Wat was uw werck? wat hebtge meest bedreven?

Herder:

1340

Het kleene vee gehoedt, schier al mijn leven.¹³⁴⁰

Edipus:

 

In welcke streecke onthieltge u wel bekent?¹³⁴¹

Herder:

 

Rondom den bergh Citheron, daer omtrent.

Edipus:

 

Gy kende of zaeght dien man omtrent die streecken?

1322 omtrent ouden van dagen iets kan gissen op grond van het uiterlijk (= Lat.; voor Gr. zie boven).

1323 vergaeren: bij, tot ons komen, zie 1321.

1324 voorheene, zie vs. 1284.

1325 bevestigen het en komen overeen met (de jaren van) dezen man.

1326 byzonder, zoo: vooral daar.

1328 ons scheiden: tussen ons (de rei is voor V. zowel andere partij als scheidsrechter) beslissen.

1329 als die: daar gij; hier weer bij te denken: misschien.

1335 reden: antwoord.

1336 al lang geleden: eens, eertijds.

1338 huisknecht opgevoedt: in huis groot gebracht.

1340 het kleene vee, Lat. greges: schapen en geiten; het Gr. heeft (algemeen): de kudden.

1341 wel bekent (bij streecke): als u wel bekend; Lat.: voornamelijk.

[p. 921]

tekstkritische noten

Herder:

 

Wat deed hy? van wat man valt hier te spreecken?¹³⁴⁴

Edipus:

1345

Van dien; of was 't dat gy hem elders vondt?¹³⁴⁵

Herder:

 

Ick kan het niet bedencken zoo terstont.

Forbas:

 

Heer koning, 't is niet vreemt. 'k zal onverdroten

 

Al wat hem door de jaeren is ontschoten^1347-48

 

Vernieuwen: want ick weet het zal hem voort

1350

Invallen, als hy van Citheron hoort,

 

Den herdersbergh, daer hy twee kudden weide,

 

Ick eene kudde, en nimmer van hem scheide,¹³⁵²

 

Dry maenden, al den zomer, van de lent¹³⁵³

 

Tot in den herfst: en toen het dreigement^1354-vlg.

1355

Des winters ons allengs quam overvallen,

 

Dreef ick het vee weêrom naer mijne stallen,

 

En hy zijn kudde in Laius koy, met riet

 

Gedeckt. is 't waer het geen ick zegh, of niet?

Herder:

 

't Is lang geleên, en waerheit, geene leugen.¹³⁵⁹

Forbas:

1360

Nu zegh ons oock met een: magh 't u niet heugen

 

Dat gyme een kint bestelde, op dat ick 't zou,

 

Gelijck mijn' zoon, opvoeden vroom en trou?¹³⁶²

Herder:

 

Wat 's dit? waerom zoeckt gy dit naer te spooren?

Forbas:

 

Dit's hy, toen noch een kint, en eerst geboren.¹³⁶⁴

Herder:

1365

Looptge in uw doot? waeromme zwijghtge niet?¹³⁶⁵

TEKSTKRITIEK: vs. 1345. Alle dr. hebben achter dien een vraagteeken.

1344 wat was zijn bedrijf en van wie is hier sprake (interruptie).

1345 van dien: van dezen hier; de volgende zin met of is als voortzetting te beschouwen van Oedipus' vraag in 1343; vinden: aantreffen; vgl. vs. 1260.

1347-48 'k zal onverdroten .... vernieuwen: ik zal de moeite nemen (mijn best doen) om hem weer voor de geest te brengen ....

1352 en .... scheide (onderschikkend op te vatten): terwijl ik voortdurend met hem in aanraking kwam.

1353 maenden; tegenwoordig leest men algemeen (drie) halve-jaren.

1354-vlg. toen .... overvallen; Gr. enkel: in de winter. V. brengt het Lat.: cum hiems immineret (= op handen was) in beeldspraak over (imminere is nl. ook: dreigend boven het hoofd hangen).

1359 Soph.: ‘gij hebt gelijk, maar het is lang geleden’.

1362 vroom (als een brave pleegvader) en trou, toevoegsel.

1364 eerst: pas.

1365 Soph. zegt (als gebod en verwensing): ‘zult gij niet ten verdèrve gaan?!’

[p. 922]

Edipus:

 

Bestraf geensins den ouden: want hy schiet¹³⁶⁶

 

Geen woorden uit, zoo strafbaer als uw rede.

Herder:

 

Mijn goede heer, wat of ick u misdede?

Edipus:

 

Gy spreeckt van 't kint niet klaer, gelijck hy wil.¹³⁶⁹

Herder:

1370

Hy weet niet wat hy zeght, en zweegh best stil.

Edipus:

 

Zeght ghy 't niet met gemack, men zal 't u leeren.¹³⁷¹

Herder:

 

Een' ouden slaen? dat zou den hemel deeren.¹³⁷²

Edipus:

 

Is hier geen die hem knevel? boeit hem vry.¹³⁷³

Herder:

 

Ick arme man, wat eischtge toch van my?

Edipus:

1375

Gaeft gy hem niet het kint, gelijck wy vraegen?¹³⁷⁵

Herder:

 

Ick gaf't. och had my toen de moort geslagen.

Edipus:

 

Dat zal geschiên: of melt de zaeck recht uit.¹³⁷⁷

Herder:

 

't Zal eer geschiên, wort u dit klaer beduit.¹³⁷⁸

Edipus:

 

Dees man, zoo 't schijnt, zoeckt niet dan wederstreven.

Herder:

1380

Geensins, ick zegh: 'k heb hem het kint gegeven.

Edipus:

 

Was 't uw? of quam 't van iemants anders hant?

Herder:

 

't Was mijn niet: maer ick kreegh 't van een' op 't lant.¹³⁸²

1366 bestraffen: berispen (maar met sterker gevoelsaccent); strafbaer (1367): laakbaar.

1369 gelijck hy wil: van hetwelk hij wil dat gij spreekt.

1371 met gemack: goedschiks.

1372 Gr.: ‘bij de Goden, ik smeek u mishandel mij, ouden man, niet.’

1373 Gr.: ‘laat iemand hem terstond boeien’.

1375 gelijck .... vraegen; Soph.: ‘waarnaar hij vraagt’.

1377 of .... uit; Lat.: quod aequum est: (zeg) wat gij behoort te zeggen.

1378 nog veel eerder is het met mij gedaan, als ik wèl spreek.

1382 op 't lant (toevoegsel): toen ik buiten (aan het veehoeden) was.

[p. 923]

Edipus:

 

Van burgerye? of ergens van een' herder?¹³⁸³

Herder:

 

Ay vraeghme niet: ick bidde u, vraegh niet verder.

Edipus:

1385

Vraegh ick 't noch eens, 't zal u niet wel vergaen.

Herder:

 

't Was Laius kint, indien gy 't wilt verstaen.¹³⁸⁶

Edipus:

 

Zijn dienaers of zijn eigen zoon? laet hooren.¹³⁸⁷

Herder:

 

Indien ick 't zegh, 't is erger dan te voren.¹³⁸⁸

Edipus:

 

Voor my, die 't hoor: noch luister ick gewis.¹³⁸⁹

Herder:

1390

Men zey, het was zijn zoon: die binnen is

 

Mevrou zal licht hoe 't leght u naeckt ontleden.¹³⁹¹

Edipus:

 

Gaf zy het u?

Herder:

 

zy gaftme.

Edipus:

 

en om wat reden?

Herder:

 

Op dat ick 't om zou brengen.

Edipus:

 

't geen zy baert?¹³⁹³

Herder:

 

Uit vreze voor Apol, die heur bezwaert.¹³⁹⁴

Edipus:

1395

Wat was dit toch?

Herder:

 

gelijckwe momplen hoorden,

 

Dit zoontje zou zijne ouders noch vermoorden.¹³⁹⁶

Edipus:

 

En waerom gaeft gy 't aen dien ouden man?

1383 Soph.: ‘van wien van de burgers hier en uit welk huis.’

1386 't was .... kint; de bedoeling van het dubbelzinnige Grieks is: een van de kinderen uit het huis van Laius (Lat. onjuist: ‘ex genere Laii’).

1387 van een dienaar van hem of...?

1388 V. versterkt het onjuiste Lat.; Gr.: ‘wee mij, ik sta op het punt het vreselijke uit te spreken’; daarbij sluit dan aan Oedipus' antwoord: ‘en ik om het aan te horen en toch - horen moet ik het’.

1389 zie vorige aant.; gewis: vastberaden.

1391 ontleden: blootleggen; vgl. vs. 1291.

1393 baert; vgl. voor dit vreemde praesens o.a. vs. 987 (Lat. plusquamperfectum).

1394 Apol; versta: een orakel.

1396 zijne ouders (zijn vader); meerv. onder invloed van de Lat. pluralis poëticus.

[p. 924]

Herder:

 

Medoogen was hier d'eenige oirzaeck van.

 

Ick hoopte dat het in 't geboortgeweste

1400

Des ouden mans zou schuilen: doch ten leste¹⁴⁰⁰

 

Heeft hy het tot een schricklijck quaet behoedt:

 

Want zoo gy sproot uit koning Laius bloet,

 

Als Forbas zeght, zijt gy tot ramp geboren.

Edipus:

 

Helaes, dit blijckt. helaes, ick ben verloren.

1405

O zon, 'k zie u voor 't lest, die my verveelt!¹⁴⁰⁵

 

Onwaerdigh van mijne ouderen geteelt,

 

Heb ick hun bed, dat my niet voeght, geschonnen,

 

Om hals gebroght de geenen, die my wonnen.^1406-08

Rey:

 

O menschelijck geslacht,^1409-vlg.

1410

Hoe luttel zijt gy nu by my geacht,

 

Geduurende dit leven!

 

Wat mensch wert van Fortuin oit meer verheven

 

Dan dees, in schijn geen mensch!

 

Hoe snel viel 't lot hem tegens zijnen wensch!^1412-14

1415

Uw voorbeelt leert te druckigh,¹⁴¹⁵

 

O Edipus, dat niemant is geluckigh:¹⁴¹⁶

 

Want gy, zoo hoogh in spoet,¹⁴¹⁷

 

Gebruickte uw heil in weelde en overvloet.¹⁴¹⁸

 

Toen gy met Godt zoudt teugelen¹⁴¹⁹

1420

De maeght, met klaeu gewapent, en met vleugelen;

 

Al 't lant behoên voor moort;^1417-21

 

Quaemtge in 't bezit, en voerde 't hooghste woort,^1422-vlgg.

1400 schuilen: veilig zijn; ten leste: per slot van rekening.

1405 onjuist gelijk het Lat.; Gr.: moge ik .... zien; die .... verveelt (toevoegsel): die mij ondraaglijk zijt geworden.

1406-08 Soph. heeft: ‘geboren van wie het niet had mogen zijn, met wie dat niet had mogen zijn gehuwd, van wien dat niet mocht zijn de moordenaar.’ - Rey: Voor het ontbreken van een indeling in keer en tegenkeer zie aant. vs. 193. Ook deze rei komt in de vertaling in 't geheel niet tot haar recht.

1409-vlg. Gr.: ‘hoezeer acht ik U gelijk aan niet-levenden’ (V. = onjuist Lat.).

1412-14 Gr.: ‘want welke, welke sterveling ooit wint van 't geluk meer dan een waan - en uit zijn waan het nederzinken’. V.'s vert. is onjuist: het ten dele onjuiste Lat. heeft een gnomisch perfectum dat door V. op Oedipus (zie dees in vs. 1413) is betrokken.

1415 druckigh: jammerlijk.

1416 dat .... geluckigh: dat niemand gelukkig is te prijzen. In deze verzen vindt men de kern van Sophocles' levensbeschouwing.

1417 naar onjuist Lat.: nimium successu evectus = te zeer door uw succes (‘spoet’) omhooggedragen.

1418 Het Lat. heeft aan 't slot van dit vers een punt, maar bedoelt vs. 1419-21 als bijzin bij 't voorafgaande; anders Vondel, zie vs. 1422.

1419 Lat.: cum occideres (toen gij dooddet). V. heeft hier ten onrechte de conjunctivus (zoudt ....) overgenomen; met vleugelen, toevoegsel.

1417-21 Gr.: ‘Gij, die boven alle maat zeker van treffen (hier met betrekking tot het oplossen van 't raadsel) het zegenrijkst geluk eens hebt bemachtigd, O Zeus, neervellend de kromgeklauwde maagd (de Sphinx), zangster van raadselen, tegen de dood (- cijns; vgl. halstol, vs. 46) als een muur omhoogstaand’ (zie verder de voortzetting in de aant. bij vs. 1422).

1422-vlgg. Vondel heeft hier een hoofdzin, waarbij het voorafgaande als bijzin aansluit (zie aant. vs. 1418); Soph. echter: ‘Sedert dien (daarom) heet gij mijn koning en hebt gij de grootste eer genoten, heersend in 't grote Thebe’ (het Lat. heeft: in praeclara urbe).

[p. 925]

 

Beheerschte Thebes veste

 

Met eere en prijs, de groote stadt ten beste:

1425

En nu, wat hooren wy!¹⁴²⁵

 

Wat mensch was oit elendiger dan gy,

 

Die, naer men roept en mompelt,¹⁴²⁷

 

Leght over 't hooft in schande en schult gedompelt!¹⁴²⁸

 

O Edipus, befaemt

1430

Zoo wijt en verr', hoe zitge nu beschaemt,¹⁴³⁰

 

Die moeders schaemte ontbloote,

 

En blint misbruickte uw vaders bedgenoote,^1430-32

 

Tot dat de tijt, die 't zagh,

 

Uws ondanx, dit in 't endt broght aen den dagh,¹⁴³⁴

1435

Dees huwlijxschennis doemde,

 

En u den man en zoon van moeder noemde!

 

O Laius arme zoon,

 

Ick wenschte u niet te zien in dezen hoon.¹⁴³⁸

 

'k Beklaegh uw ramp met smerte,

1440

Uw ongeluck, uit een medoogend harte.

 

Wat droegh ick moedt weleer

 

Op u: nu sla ick 't aenzicht schaemzaem neêr.^1441-42

Bode:

 

O gy die hier in d'alleropperste eere¹⁴⁴³

 

Gestelt zijt, wat zult gy van uwen heere¹⁴⁴⁴

1445

Niet hooren! wat voor gruwelen niet zien!^1444-45

 

Wat droefheit komt u over; zoo misschien¹⁴⁴⁶

 

Gy Labdakus geslacht noch zijt genegen!

 

Want naer my dunckt, noch Fasis, verr' gelegen,¹⁴⁴⁸

 

Noch Ister kan afwasschen smet en vlack,¹⁴⁴⁹

1425 wat hooren wy, naar verkeerd begrepen Latijn: quantum vero nunc audimus: voorzover wij nu horen. De tegenwoordige opvatting van het Grieks is: ‘Thans echter, wie is ellendiger om van te horen dan ....’

1427 naer .... mompelt, storend toevoegsel.

1428 over .... gedompelt (tot over het hoofd), naar Lat. demersus; Gr. echter: ‘saamwonend met schuld en schande’.

1430 Zoo wijt en verr', vgl. aant. vs. 6.

1430-32 hoe ....; gekunstelde uitbreiding (beschaemt .... schaemte) van het aan het slot onjuiste Lat.: qui iisdem cum patre nuptiis potitus concidisti (= ten val zijt gekomen = V.'s: zitge nu). Gr.: ‘voor wie dezelfde grote (huwelijks-) haven volstond om als kind u en als echtgenoot op te nemen’; blint: in blinde onwetendheid; V. geeft hiermee weer het Lat. tacite, gezegd van het zwijgende huwelijksbed (= dat de bloedschande niet uit heeft gebracht).

1434 uws ondanx (te invito); versta: zonder dat gij het u bewust waart.

1438 uitgebreid naar onjuist Latijn. Gr.: ‘mocht ik u nooit hebben aanschouwd’; vgl. vs. 1593.

1441-42 V.'s vert. is weer een onjuiste weergave van het Lat.: ‘door u heb ik nieuwe levensmoed gekregen, nu heb ik het hoofd weer laten zinken’. V. vat op: wat hebt gij mij reden gegeven om trots op u te zijn; nu sla ik vol schaamte (schaemzaem, toevoegsel) mijn ogen neer. - Bode; Lat. nuntius; Gr. echter exangelos = berichtgever omtrent wat binnen is voorgevallen. Deze berichtgever doelt zowel op Jocaste's zelfmoord als op Oedipus' zelfverminking. V. meent dat alles betrekking heeft op O. alleen; daaronder lijdt de hele vertaling hier.

1443 vgl. de aant. bij lantsheeren in vs. 1107.

1444 van uwen heere, een, in verband met vs. 1457 niet passende toevoeging; zie de volgende aant.

1444-45 De bode doelt met wat .... hooren op Jocaste's zelfmoord, met wat .... zien op Oedipus' zelfverminking.

1446 misschien, verslappende toevoeging.

1448 Fasis: grensrivier tussen Colchis en Klein-Azië, mondend in de Zwarte Zee.

1449 Ister: Donau.

[p. 926]

1450

Hier in het hof verborgen onder 't dack,

 

Die, reedt om voor elx ooge in 't licht te raecken,¹⁴⁵¹

 

Met wil begaen of niet, hem gansch mismaecken:¹⁴⁵²

 

Doch quaet niet wil bedreven smert wel meest.¹⁴⁵³

Rey:

 

Hier mangelt niets aen 't geen men heeft gevreest,

1455

En ons nu blijckt, of 't luit ten hooghste afgrijslijck.^1454-55

 

Wat tijding klampt gy noch op deze, al t'yslijck?¹⁴⁵⁶

Bode:

 

Om u beknopt te melden 't geen ick weet.

 

Jokaste is al om hals, tot ieders leedt.^1457-58

Rey:

 

Wie broghtze om hals, d'onzaelge in alle deelen?¹⁴⁵⁹

Bode:

1460

Zy holp zich zelf van kant, en dat by veelen^{1460 vlg.}

 

Meest wort beklaeght, is dat men niet vernam

 

Noch zagh hoe zy tot zulck een ende quam.

 

'k Zal evenwel u, naer mijn beste onthouwen,

 

Het deerlijck endt der droeve ziele ontvouwen.

1465

Mevrou, vergramt ten drempel opgetreên,¹⁴⁶⁵

 

Vloogh daetelijck naer 't bruitsbed, daerze alleen,¹⁴⁶⁶

 

Na'et sluiten van het slot en kamerdeuren,

 

De vlechten van het hooft begon te scheuren^1467-68

 

Om Laius, lang gestorven, riep met kracht,

1470

Den eersten man weêr ophaelde, en gedacht,

 

En d'oirzaeck van zijn doot, zich, zonder hoeder,^1470-71

1451 die slaat terug op een aan smet en vlack verbonden, maar niet uitgedrukt substantief daden (de daden, die bezoedeling teweegbrengen); V.'s vertaling is onjuist: Sophocles spreekt van daden die deels verborgen zullen blijven in 't paleis (Jocaste's zelfmoord), anderdeels weldra in hun gevolgen zullen worden aanschouwd (vgl. aant. 1444-45 en vs. 1533-vlg.).

1452 of niet, gelijk onjuist Lat.; Gr.: ‘en niet zonder wil’; hem (Oedipus) .... mismaecken (toevoeging): hem .... jammerlijk maken.

1453 Soph.: ‘van al wat mensen lijden, deert ons het meest dat leed, dat zelf gekozen blijkt’ (doch, toevoeging).

1454-55 Soph.: ‘niets ontbreekt aan datgene wat wij reeds eerder wisten (nl. de waarheid omtrent Oedipus' afkomst) om allerjammerlijkst te zijn’. V.'s woorden geven de zin van het Latijn weer, als men of 't luit vervangt door om te luiden (V. geeft het Lat. quin ‘letterlijk’ weer); 't geen blijckt is voor Soph.: ‘wat wij reeds eerder wisten’ in de plaats gekomen.

1456 Soph.: ‘wat komt gij daaraan nog toevoegen’. V.'s deze is niet verantwoord.

1457-58 al, ter aanduiding van het perfectieve aspect; aant. 1146; Soph.: ‘het kortst om te zeggen, het kortst om aan te horen: verscheiden is Jocaste's majesteit.’

1459 in alle deelen (multipliciter): in alle opzichten.

1460 vlg. onjuist; Soph.: ‘van wat daar is geschied blijft voor u afwezig het allersmartelijkste: het moeten aanschouwen met eigen ogen’. Seneca laat - in tegenstelling met Sophocles - Jocaste ten aanschouwe van het publiek zelfmoord plegen; Horatius' wenk A.P. 182-vlgg. (vert. Dl. VII, blz. 362, r. 160-vlgg) is in overeenstemming met de Gr. opvattingen; vgl. Vond. Jeptha, Ber., r. 122 vlg. (waar echter een motivering gegeven wordt, die bij Horatius alleen betrekking heeft op in de werkelijkheid zich nooit voordoende gevallen).

1465 vergramt (ardens ira); Gr.: ‘ten prooi aan een hevige gemoedsbeweging’.

1466 bruitsbed: huwelijksbed.

1467-68 Soph. zegt: zij liep naar het slaapvertrek, haar haren uitrukkend, en sloot, toen zij binnen was, de deur. V. geeft de feiten in zo'n volgorde, dat niemand het (uit-) ‘scheuren van de vlechten’ heeft kunnen zien.

1470-71 (tot doot), onjuist. Gr.: ‘terugdenkend aan die verwekking (Lat. conjugii), lang geleden, die de oorzaak was dat Laius de dood vond’; V. vertaalt man (1470), doordat hij conjugii (echt, ‘verwekking’) verwart met conjugis (echtgenoot).

[p. 927]

 

Beklaeghde, als een verlaete en droeve moeder

 

Voor haeren zoon tot zulck een kinderteelt;^1471-73

 

De dubbele echt, en 't bruitsbed zich verbeelt;

1475

Hoeze uit een' man zich mannen baerde, en kinders¹⁴⁷⁵

 

Uit kinderen, al stof tot zoo veel hinders.¹⁴⁷⁶

 

Of zy 't hierop bestorf, dat weet men niet:¹⁴⁷⁷

 

Want Edipus al jammerende schiet

 

Ter kamer in, waer door wy niet aenschouwen¹⁴⁷⁹

1480

Haer ongeval, maer d'oogen stadigh houwen

 

Gehecht op hem, die heene en weder liep.

 

Hy vloogh al voort met groot misbaer, en riep

 

Geweer, geweer ons allen toe, en vraeghde¹⁴⁸³

 

Waer hy zijn vrou en moeder, de beklaeghde,^1484-vlg.

1485

De moeder van zijn kindren, vinden moght.

 

Terwijl hy raest, 'k weet niet wat Godt hem broght¹⁴⁸⁶

 

Tot kennis: want hem niemant van ons allen

 

Dit wees. hy schreeude, als waer hy overvallen,¹⁴⁸⁸

 

Van iemant voortgeruckt in dit rumoer.¹⁴⁸⁹

1490

Hy loopt met kracht de deuren op den vloer,¹⁴⁹⁰

 

De hengsels uit de posten, datze boogen.¹⁴⁹¹

 

Zoo komt hy dol ter kamer in gevlogen,

 

Daer wy, helaes, de koningin, ô strijt!¹⁴⁹³

 

Zien hangen aen een' koort geknoopt. hy krijt

1495

Haer schricklijck aen, met opgespalckte blicken,¹⁴⁹⁵

 

Pooght flux de koort van haeren hals t'ontstricken,¹⁴⁹⁶

 

En worpt zich op den vloer verbaest in 't stof.¹⁴⁹⁷

 

Daer zagh men een droef schouspel op het hof:¹⁴⁹⁸

 

Want toen de man van 't kleet, gelijck bezeten,

1500

Den gouden haeck, haer pracht, had afgereten,¹⁵⁰⁰

1471-73 zich .... kinderteelt, onjuist. Gr.: ‘terwijl hij haar, de moeder, achterliet om voor zijn eigen zoon te worden voortbrengster van een onzalig kroost’ (V. heeft het Lat. relictam filio suo ad .... niet begrepen en relictam adjectivisch opgevat als verlaten en dit woord daarna uitgebreid met droeve en zonder hoeder); zulck een is praegnant voor onzalig (infelix).

1475 mannen; de moderne Gr. edities hebben hier enkelv. man = echtgenoot.

1476 kinderen, plur. poëticus; al .... hinders, toevoeging.

1477 Soph.: hoe zij daarop de dood vond, weet ik niet.

1479 ter kamer in is onjuist, zie vs. 1467 en 1484-85; versta: het paleis binnen; aenschouwen, versta: onze aandacht kunnen blijven vestigen op.

1483 geweer: (om) een zwaard.

1484-vlg. onjuist (ook het Lat. ten dele); Gr.: ‘waar hij vinden kon haar, zijn vrouw en niet-vrouw (het onjuiste infelicem = V.'s beklaeghde), de moederschoot die had voortgebracht hemzelf en zijn kinderen’.

1486 'k weet niet wat (Godt) ...., de vert. van nescio quis (wees hem de een of andere bovenmenselijke macht de weg).

1488 Gr.: ‘met een vreselijke kreet, alsof hij een leidsman volgde.’ Het onjuiste Lat. (quasi ab aliquo raptaretur) is weergegeven in vs. 1489 en uitgebreid in vs. 1488.

1489 in dit rumoer, zinstorende toevoeging.

1490 Lat.: irruit per geminas fores; Gr.: ‘hij springt aan tegen de dubbele deur’.

1491 hengsels hadden de antieke deuren niet, zij draaiden op tappen, Soph. heeft ‘grendels’; datze boogen komt overeen met het in het Lat. niet vertaalde koila (praedicatief) van het Gr.

1493 ô strijt (toevoegsel), interjectie (o jammerlijk schouwspel).

1495 met .... blicken, toevoeging.

1496 pooght ....; Soph.: ‘maakt los.’

1497 worpt: werpt; verbaest, vgl. vs. 198. Gr.: ‘maar toen de onzalige (Jocaste) eenmaal op de vloer lag uitgestrekt, zag men ....’. V. heeft het onjuiste Lat. vertaald.

1498 op .... hof, toevoeging.

1500 haeck: schouderspang; zie verder Inhoudt, r. 72; haer pracht: haar sieraad.

[p. 928]

 

Zoo ruckte hy hier mê zijne oogen uit¹⁵⁰¹

 

Het aengezicht, en jammerde overluit:

 

Ick kan haer in dien schijn niet meer aenschouwen,

 

Noch zoo veel quaets en ramps, by my gebrouwen,^1503-04

1505

Wil, van het licht berooft, geen bloetschand zien,^1505-vlg.

 

Noch kennen die my helpen. dat verbiên

 

En weigren my de billijckheit, en reden.^1506-07

 

Dus huilt hy, slaet de winckbraeu van beneden

 

Om hoogh, verscheurt zijne oogen, als verwoet.^1508-09

1510

d'Ooghappel verft zijn aenzicht nat van bloet.¹⁵¹⁰

 

De kaecken, niet alleen van bloet bedropen,

 

Maer als een plas en regen overloopen

 

Van 't zwarte bloet. dit onheil sproot alleen^1511-13

 

Uit beide niet, maer treft oock in 't gemeen^1513-14

1515

Met jammeren den man en vrou: en even

 

Gelijckze door 't geluck dus lang verheven,

 

In eere staen, hoedanigh het oock is,¹⁵¹⁷

 

Zoo keert het snel van daegh in jammernis,^1515-18

 

En droefheit, schande, en schult, en alles, hoe men

1520

Ter weerelt oock iet jammerlijx zou noemen.^1519-20

Rey:

 

Hoe draeght hy zich in al dit ongeluck?¹⁵²¹

Bode:

 

Hy roept dat men de poort ras openruck',

 

En iemant den Thebaenen al te gader¹⁵²³

 

Vertoone dien dootslager van zijn' vader

1525

En moeder. hy vloeckt schricklijck en verwoet,¹⁵²⁵

 

Zeght dat hy, als 's lants balling, zijnen voet

 

Wil zetten uit het rijck, en hier niet langer

1501 ruckte, onjuist; versta: doorboorde en vgl. ook vs. 1577.

1503-04 V.'s vert. = onjuist Lat. Gr.: ‘nimmer zult gij (mijn ogen) meer aanschouwen, noch wat ik leed, noch wat ik deed aan kwaad’; in dien schijn: in die staat.

1505-vlg. naar het ook overigens onjuiste Latijn op Oedipus betrokken. Gr.: ‘in duisternis zult gij voortaan daarvoor boeten dat gij hebt gezien, wie gij nooit hadt mogen zien en dat gij niet hebt gekend, die ik had willen kennen’.

1506-07 Dat .... reden, toevoeging.

1508-09 winckbraeu (Lat. palpebras): ooglid; Gr.: ‘de handen omhoogheffend treft hij zijn ogen.’

1510 aenzicht, onjuist naar Lat. facies; Gr.: baard.

1511-13 De zinsconstructie loopt niet af; men kan in vs. 1511 achter kaecken zijn denken, of de hele passus opvatten als een absolute constructie (dan moet echter achter bloet, 1510, een komma staan); plas en regen (hendiadys): plasregen.

1513-14 alleen .... niet; V. gelijk onjuist Lat. (niet uit beiden afzonderlijk). Gr.: ‘zo brak dan uit twèe los, niet onheil voor èèn alleen, maar onheil gemeenschappelijk voor man en vrouw.’

1517 hoedanigh .... is, op te vatten als: gelijk het ook inderdaad een echt geluk was (Lat.: ut fuit felicitas justa).

1515-18 even gelijck .... zoo, naar de Lat. hypotaxis: quaeque fuit .... felicitas, ea facta est .... Het Gr. heeft parataxis; dus lang: tot nu toe.

1519-20 alles .... noemen: alle jammer die naam heeft op aarde (waarvoor een naam bestaat).

1521 vrij naar onjuist Lat.; Gr.: ‘en laat zijn smart hem nu enige rust?’

1523 iemant; versta: men.

1525 geheel onjuist, ongeveer als 't Lat.; Gr.: ‘en die zijn moeder .... onheilig is het woord en niet voor mij om te herhalen.’

[p. 929]

 

Verblijven in het hof: naerdien hy, zwanger

 

Van vloecken, zich verdoemt heeft met geschrey.^1528-29

1530

Nu hoeft hy hulp, een' leitsman, die hem ley':

 

Zijn ongeval en opgehoopte plaegen

 

Zijn grooter dan een sterflijck mensch kan draegen.

 

Dit zal hy zelf u toonen: want de poort

 

Gaet open, en gy zult terstont den moort,¹⁵³⁴

1535

En 't schouspel zien zoo deerlijck voor uwe oogen,

 

Dat dit de wraeck zou roeren met medoogen.¹⁵³⁶

Rey:

 

O jammer, droef te zien voor my,

 

O droefste treurrol van zoo veelen¹⁵³⁸

 

Ick in mijn leven oit zagh speelen!

1540

Elendige, wat razerny

 

Beving u, na dit grof verloopen!¹⁵⁴¹

 

Wat tegenspoet verruckte uw' geest

 

Om, tot uw onheil, onbevreest

 

Uw groote elenden op te hoopen

1545

Met d'allergrootste afgrijslijckheên!^1542-45

 

Wie kan u zien, en dit verdragen!¹⁵⁴⁶

 

'k Had anders u noch veel te vraegen,

 

Te hooren, in gespreck te treên:¹⁵⁴⁸

 

Zoo roert uw ongeluck van binnen¹⁵⁴⁹

1550

Mijn hart, en harssens, en mijn zinnen.

Edipus:

 

Och och, wee my elendigh man.

 

Armzalige, waer ben ick dan?¹⁵⁵²

 

Hoe smilt mijn stem in klaghtigh weenen!¹⁵⁵³

 

Och och Fortuin, waer vliet gy heenen?¹⁵⁵⁴

1528-29 naerdien ...., onjuist en in verband met vs. 1525 uitgebreid. Gr.: ‘als een vloek (voor zijn huis) krachtens eigen vervloeking’ (zie vs. 300 vlg. en 315-vlg.).

1534 den moort, toevoeging.

1536 de wraeck (de wrekende furiën); Soph.: ‘zelfs een vijand’.

1538 treurrol enz.; V.'s woordkeus staat onder invloed van het Lat. spectaculum; voor treurrol = treurspel, vgl. Opdr. r. 59.

1541 na .... verloopen, zinstorende toevoeging (Oed. heeft zich niet verlopen, is het slachtoffer van de ondoorgrondelijke wil der Goden).

1542-45 met toevoeging van onbevreest naar het vrije en misleidende Lat.; tegenspoet, Lat. adversa fortuna; Gr. echter daimōn (= bovenmenselijke macht); verruckte uw' geest: bracht u zò buiten u zelf ....; op te hoopen (Lat. accumulare): nog te vermeerderen; met .... afgrijslijckheên: met het blindmaken van u zelf. Gr.: ‘welke demon was het die verder hier sprong dan het verste, voorbij de grenzen van het onheil dat als deel u was beschikt.’

1546 dit: nl. het u-aanzien.

1548 in gespreck treên (dicere); versta: bespiegelen, beschouwen.

1549 zoo roert (perturbat) .... is verkeerd verbonden en behoorde aan te sluiten bij vs. 1546.

1552 waer .... dan, gelijk het Lat.; Gr.: ‘waar, waar ga ik heen.’

1553 Soph.: ‘waarheen vervliegt de klank van mijn stem.’

1554 V. gelijk onjuist Lat.; Gr.: ‘waar hebt gij demon mij heen gedreven’ (vgl. 1542-45).

[p. 930]

Rey:

1555

Zy nam haer afscheit, vol verdriet,

 

Te schricklijck dat men 't hoort, of ziet.^1555-56

Edipus:

 

O duisternis, afgrijsselijcke dampen,¹⁵⁵⁷

 

Hoe worde ick nu gedruckt van rampen,

 

En endeloze gruwzaemheên!

1560

Hoe pijnight my door al mijn leên

 

't Herdencken van zoo veel voorleden

 

Verdrieten, en elendigheden!^1560-62

Rey:

 

Het is niet vreemt dat zulck een smart

 

U dubbel treft, en raeckt aen 't hart.¹⁵⁶⁴

Edipus:

1565

Och vrient, hoort gy noch hier mijn klagen?

 

Volhardtge zorgh voor my te draegen?

 

Al derve ick 't hemelsch licht, och och,

 

Ick hoore uw stem, en kenne u noch.

Rey:

 

Wat moght gy met uwe eige handen¹⁵⁶⁹

1570

Zoo vreesselijck u zelf aenranden,

 

Uwe oogen quetsen, dus beroert?¹⁵⁷¹

 

Wat Godt heeft u zoo verr' vervoert?¹⁵⁷²

Edipus:

 

Apol, Apol, ô mijn getrouwen,

 

Heeft deze jammeren gebrouwen,¹⁵⁷⁴

1575

En my gebroght in dezen stant;

 

Maer niemant anders met zijn hant

 

Mijne oogen uit het hooft getogen

 

Dan ick, van razerny bewogen:¹⁵⁷⁸

 

Want waertoe diende zon en dagh

1580

Een' mensch, die niet dan droefheit zagh?^1579-80

Rey:

 

Gy zeght als 't is. ô hardt gelagh!

1555-56 Soph.: ‘in jammer, noch te horen, noch voor het oog te zien’ (zie vorige aant).

1557 dampen: nevelen.

1560-62 naar onjuist Lat.; door .... leên, toevoeging Gr.: ‘hoe boort de dolle prikkel van dit steken te samen met de herinnering van het (vroegere) kwaad.’ Zò is ook dubbel in vs. 1564 te begrijpen.

1564 Zie de vorige aant.

1569 mogen: kunnen.

1571 quetsen (affligere); Gr. blussen; dus beroert (toevoeging): zo zeer buiten zinnen.

1572 Godt (deus); Gr. daimōn = algemene naam voor alle goden en geesten; zie vs. 1542 en 1489.

1574 gebrouwen; Gr.: vol-gemaakt; voor de houding van Oed. tegenover zijn daden vgl. Opdr. blz. 855, r. 34-45.

1578 Het scherpe onderscheid dat Oed. wil maken tussen wat Apollo hem heeft toebedeeld en wat hij zich zelf bewust heeft aangedaan, wordt bedorven door de toevoeging van razerny bewogen.

1579-80 diende en zagh, beide voorwaardelijk (zou d.; zou z.).

[p. 931]

Edipus:

 

Och vrienden, zeghtme: in dees verdrieten

 

Wat kan' er voor my overschieten,

 

Dat ick met lust aenschouwen kan,

1585

Beminnen, hooren, spreecken dan

 

Met bitterheit! och vrienden, wacker,^1582-861586

 

Verdrijftme naer woestijn, en acker,¹⁵⁸⁷

 

Als een' verschovling, waert geschuwt,¹⁵⁸⁸

 

Een' vloeck, een pest, daer elck voor gruwt,

1590

Van Godt noch sterflijck mensch te minnen.

Rey:

 

Rampzalige, om uw dolle zinnen,¹⁵⁹¹

 

En jammeren, te snoot geschent,¹⁵⁹²

 

Och och, had ick u noit gekent!¹⁵⁹³

Edipus:

 

Afgrijsselijcke rampen moeten

1595

Hem schenden, die my, by de voeten

 

Gehangen in het bosch, zoo snoot¹⁵⁹⁶

 

Ontbont, bevrijde van de doot.

 

Ick heb geen deught van hem verworven,¹⁵⁹⁸

 

Had toen een beter doot gestorven,^{1599 vlg.}

1600

Tot minder smart en rouw van my,

 

En deze vroome burgery.

Rey:

 

Ick wenschte dit, zoo wel als gy.

Edipus:

 

Zoo had ick vader niet verslagen,

 

Noch moeders bed, de bron der plaegen,^{1604 vlg.}

1605

Zoo schandelijck en vuil besmet:

 

Nu sproot ick uit een heiloos bed

 

Van die bevleckten, vol onwaerde:¹⁶⁰⁷

 

Nu teelde ick zoons by die my baerde.

1582-86 gelijk Lat., behoudens de uitbreiding: (ánders) dan met bitterheit.

1586 wacker: snel.

1587 woestijn; vgl. vs. 949.

1588 verschovling, vgl. vs. 1703 en 1211.

1591 om (wegens) .... zinnen, als bepaling te denken bij rampzalige; Gr.: wegens uw jammerlijk lot en het volle besef daarvan.

1592 te snoot geschent, toevoeging.

1593 vgl. de aant. bij vs. 1438.

1596 gehangen; Soph. spreekt slechts van gebonden; indien men zoo snoot betrekt op gehangen (door een komma achter snoot te plaatsen) is V.'s vert. in overeenstemming met Sophocles.

1598 geen deught (nihil gratum): geen dienst; zie vs. 1215 en 1747.

1599 vlg. Soph.: ‘was ik toen omgekomen, dan zou ik nu niet zulk een kwelling zijn voor mijzelf en hen die mij lief zijn’ (dit ter verheldering van V.'s minder juiste, stellig onduidelijke vert.).

1604 vlg. Soph.: ‘noch zou ik heten bij de stervelingen bruidegom van haar die mij het leven gaf.’

1607 die bevleckten, als enkelv. te denken: die ontwijde moeder; vol onwaerde (bij ick), toevoeging.

[p. 932]

 

In 't kort, al 't snootste dat gebeurt¹⁶⁰⁹

1610

Is my by nootlot toegekeurt.¹⁶¹⁰

Rey:

 

Gy hebt te veel uw dolheit toegegeven.

 

Veel nutter doot dan blint in ramp te leven.

Edipus:

 

Och, leerme niet, noch geefme raet

 

Wat my best voeght in dezen staet:^1537-1614

1615

Want hoe zoude ick toch vader met mijne oogen

 

In Plutoos rijck om laegh aenschouwen mogen,

 

Of moeder, mits ick door hun beider doot¹⁶¹⁷

 

Mijn misdaet heb verdubbelt, en vergroot?^1617-18

 

Maer 't aenzien van mijn telgen, in haer bloeien,

1620

Valt aengenaem: men zietze gaerne groeien.

 

Voorwaer ick kan dees stadt met mijn gezicht^1619-21

 

Niet aenzien, noch haer torens, noch 't gesticht¹⁶²²

 

Der kercken, of de beelden van de Goden,

 

Dieme in dees stadt getrouw hun hulpe boden,

1625

En eerelijck opvoedden. 'k heb gestoort

 

Door mijn besluit, een hoogh gesproken woort,

 

Vrywilligh my van al dit goet versteecken;

 

Besloten dat zich elck aen my moght wreecken,^1624-28

 

Verdrijven dien godtloozen, eenen man¹⁶²⁹

1630

Zelfs van de Goôn besmet gedoemt, en van

 

Vorst Laius bloet, toen ick mijn schantvleck melde,

 

Mijn bloetschandael al 't volck voor oogen stelde.

 

Hoe kon ick hen met schaemtloze oogen zien?^1631-33

 

Onmogelijck: en zoo het kon geschiên

1609 't snootste (atrox malum): de vreselijkste rampen.

1610 by nootlot, toevoeging (versta: werd mijn deel; vgl. vs. 1573-vlg.).

1537-1614 zie de Inleidende opmerkingen op bl. 852.

1617 mits: daar.

1617-18 V. tracht aan de foutieve Lat. vert. zin te geven. Gr.: ‘daar ik jegens beiden daden heb bedreven, door geen (zelf-) ophanging te boeten’ (vgl. de suggestie van het koor in vs. 1612).

1619-21 V.'s vert. is gelijk onjuist Lat. Gr.: ‘maar’ (zult gij zeggen) ‘de aanblik van mijn kroost’ (-ontsproten zoals het ontsproten is - tegenwerping van Oed.), ‘die zou voor mij een verkwikking zijn gebleven?’ - ‘Neen, voor mijn ogen zouden zij nimmermeer een vreugde zijn geweest, noch ook de aanblik van deze stad.’

1622 torens, versta: vestingmuren (met bastions); 't gesticht der kercken (toevoeging): de schoongebouwde tempels.

1624-28 Soph.: ‘waarvan ik rampzalige, ik, die van allen in Thebe het schoonste leven eens had, mijzelf heb beroofd’; eerelijck (honestissime): in eervolle, hoge staat; een hoogh gesproken woort, bijstelling bij mijn besluit (edictum): afkondiging (vgl. besloten, 1628); zie daarvoor vs. 300-vlg.; gestoort (vernietigd); de constructie is anacolouth; als object bij heb gestoort is te denken al dit goet (deze geluksstaat) uit vs. 1627.

1629 dien ... man; voor de betekenis en kracht van dit eenen vgl. vs. 1643, 1645 en 308 (Oed. is gebleken die ene man te zijn, die alleen de landsmet is ....; Lat.: facto decreto, ut omnes pellerent impium illum (die nu welbekende ....), et a Diis ipsis pollutum iudicatum).

1631-33 toen ....; onjuist, o.a. door verkeerde verbinding en scheiding. Soph. begint bij toen een nieuwe zin. ‘Nu ik zelf die gruwelijke smet aan het licht heb gebracht die op mij rust, had ik nu nog hen (zie elck, vs. 1628; = mijn medeburgers) met rechte blik aan kunnen zien?’ schaemtloos: die zich niet behoeven te schamen (vgl. Ndl. Wdb. i.v.).

[p. 933]

1635

Dat ick my zelf 't gehoor benam, 'k wou d'ooren

 

Strax sluiten om een ander niet te hooren,¹⁶³⁶

 

En teffens blint en doof zijn: want het is

 

Een groote troost in groote droefenis¹⁶³⁸

 

Dat iemant al zijn zinnen wort benomen.¹⁶³⁹

1640

Citheron, wat moght gy my wellekomen?¹⁶⁴⁰

 

En waerom holpt gy 't kint niet ras van kant?

 

Zoo had men noit van mijn' geboortestant¹⁶⁴²

 

Geweeten. ô vorst Polybus, landouwen,¹⁶⁴³

 

Korinte, valsch mijn vaderlant gehouwen,¹⁶⁴⁴

1645

Wat hebtge my, een gruwzaeme etterplaegh,

 

Gelijck wat schoons, wat eêls, gevoedt zoo graêgh!^1645-46

 

Nu oordeelt elck my snoot van snoôn gesproten.¹⁶⁴⁷

 

O drysprong! ô bosschaedjen, dicht besloten

 

In schaduwen! ô boomen! enge plaets

1650

Des drysprongs, die mijn vaders bloet, vol smaets^1648-50

 

Vergoten van dees handen, hebt gedroncken,

 

Gedenckt u niet hoe mijne gruwlen stoncken,¹⁶⁵²

 

En hoe ick uit dien moorthoeck herwaert quam?

 

Dit quaet bedreef? ô bruiloftstorts, ô vlam,¹⁶⁵⁴

1655

Broght gy ons voort? ontfingtge na het baeren

 

Het zelve zaet, en teelde door het paeren

 

De vaders, broêrs, en kinders, bloetverwant,^1654-57

 

Bruits, vrouwen, en oock moeders, schant by schant,

 

Daer elck van spreeckt: want 't voeght geensins te geven^1658-59

1660

Een' schoonen naem 't geen schendigh is misdreven?^1659-60

 

Versteecktme, ô ramp, flux ergens in een' hoeck.¹⁶⁶¹

 

Vermoortme, of plomptme in zee, gelijck een' vloeck,¹⁶⁶²

1636 strax: aanstonds.

1638 groote (tweemaal), toevoeging.

1639 al zijn zinnen is (meervoudig) subject; door V. als enkelvoudig gedacht, vandaar wort.

1640 wellekomen: opnemen, een verblijfplaats toestaan.

1642 van mijn' geboortestant: uit wie ik was geboren.

1643 landouwen (toevoegsel), nader bepaald door Korinte.

1644 Soph.: ‘(O. Pol. en Cor.) en gij huis, in naam huis van mijn vader.’

1645-46 Gr.: ‘welk een (bedrieglijk) schoon, van bederf onderziekt, hebt gij in mij grootgebracht’; etterplaegh, Lat.: purulentum malum; graegh: met liefde, toewijding.

1647 nu .... my; Soph. echter: ‘nu blijk ik in werkelijkheid te zijn ....’; snoot, onjuist (Lat. malus), Gr. ‘ellendig’, vgl. o.a. vs. 1009, 1688, waar V. ook de a-morele qualificatie van het Gr. onjuist weergeeft.

1648-50 V. = Lat.; Gr.: ‘o drie wegen, en gij verscholen ravijn, o struweel en gij holle weg bij de driesprong’.

1652 hoe ....; Soph.: ‘welk een wandaad ik ten aanschouwe van u heb bedreven’.

1654 en dit (nieuwe) kwaad bedreef (nl. het huwen met Jocaste).

1654-57 Soph.: ‘o huwelijk, huwelijk (zonder beeldspraak dus), gij bracht mij voort en als gij mij had voortgebracht, deedt gij wèderom opkomen hetzèlfde zaad en bracht gij te voorschijn een bloedschendige vermenging van vader-, broeder- en kind-zijn, van bruid- en gemalin- en moeder-zijn (in het oorspr. ook overal pluralis); bloetverwant, hier adjectief (of substantief?) als praed. attribuut gebruikt (Lat. sanguinem cognatum).

1658-59 schant .... spreeckt; Soph.: ‘al wat bij het mensdom op aarde schandelijk is’; vgl. voor Vondels instelling vs. 1427: naer men roept en mompelt met aant.

1659-60 want .... misdreven, onjuist. Soph.: ‘maar zwijg ik verder, immers spreken voegt niet over wat ook schandelijk is om te doen.’

1661 o ramp (Gr. o Goden), wanhoopsuiting, affectwoord, vgl. vs. 1493.

1662 een' vloeck: een pest.

[p. 934]

 

Daer ick niet meer verschijn voor iemants oogen.¹⁶⁶³

 

O burgers, komt my schichtigh aengevlogen.

1665

Gehoorzaemt noch ontzietme niet. geen man^1664-65

 

Dan ick alleen dit jammer draegen kan.

Rey:

 

Maer Kreon komt hier tijdigh. hy is maghtigh¹⁶⁶⁷

 

Op uw verzoeck, te droef en jammerklaghtigh,¹⁶⁶⁸

 

Te stemmen wat gy zoeckt door deze bê.¹⁶⁶⁹

1670

Hy is 's lants oogh, en waeckt in uwe stê.¹⁶⁷⁰

Edipus:

 

Wee my! wat zal ick langer hier toe spreecken?¹⁶⁷¹

 

Wat trouw verdiene ick by hem door mijn smeecken¹⁶⁷²

 

Die tegens hem was wrevligh en gestoort?¹⁶⁷³

Kreon:

 

Zijt welgemoedt. ick kome rechtevoort¹⁶⁷⁴

1675

U niet met schimp in droeven stant bejegenen:¹⁶⁷⁵

 

En acht gy op geen menschen: acht het zegenen,

 

Des zonneschijns, die alles spijst, en voedt,

 

Uw schande ontdeckt met haeren glans, en gloet,¹⁶⁷⁸

 

En toont dat lant, noch lucht, noch dau, noch regen

1680

Dees lantsmet lijdt. hy is den hemel tegen,¹⁶⁸⁰

 

Dies Godt het lant te keer gaet met zijn roê.^1676-81

 

Trouwanten, brengt hem voort naer binnen toe.¹⁶⁸²

 

Wat toeftge noch? men breng' hem daetlijck binnen.¹⁶⁸³

 

Het voeght voor al den bloetverwant met zinnen¹⁶⁸⁴

1685

Te letten op der bloetverwanten quaet.

1663 daer: waar.

1664-65 Uitgebreid en verhevigd naar verkeerd begrepen Lat.: Ite, inicite manus ....; Gr.: ‘komt, verwaardigt u mij rampzalige aan te raken. Geeft mij gehoor, vreest niet’ (nl. voor het overspringen van de bezoedeling). V. heeft het misleidende Lat. ne revereamini verkeerd weergegeven. De pathetischonlogische motivering - die bij V. in 't geheel geen zin heeft - volgt dan in: Geen man ....

1667 maer, lett. vert.; versta: zie!; tijdigh: in tempore; maghtigh: bij machte.

1668 te .... jammerklaghtigh, toevoeging.

1669 stemmen (statuere): toestemmen.

1670 's lants oogh, het beeld is van V.

1671 langer hier toe (iam ... adhuc), onjuist; Gr.: ‘tot hem’.

1672 wat .... ick, als onjuist Lat.; Gr.: ‘welk recht heb ik nog te vertrouwen’ (op zijn welwillendheid).

1673 Soph.: ‘die hem slecht behandeld heb’ (V. brengt ten onrechte het begrip boos op de voorgrond).

1674 rechtevoort (toevoeging): nu.

1675 in droeven stant: in uw droevige toestand.

1678 (en die) uw schande ...; reeds het Lat. is onjuist: solis qui tale piaculum detexit ...; 1679 en toont dat (conjunctie); het Lat.: atque ostendit, quod (relativum bij piaculum) is verkeerd begrepen; vandaar V.'s herhaling van het Lat. antecedent in: dees lantsmet; dichter bij het Latijn zou zijn: en toont wat noch land noch regen duldt.

1680 hy .... tegen en 1681, toevoeging van V. om verband te scheppen met het bevel in vs. 1682.

1676-81 alles onjuist. Gr. (tot de poortwachters): ‘Maar gij daar, ontziet gij al niet de kinderen der sterfelijken, zo schaamt U althans aan de alvoedende vlam van Heer Helios (= de zon) zo gruwlijk een smet (d.i. de persoon van Oedipus) naakt te tonen, (een smet) welks aanraking noch aarde, noch heilige regen noch zonlicht zullen verdragen’; in 1676 is gy met verwaarlozing van het meerv. door V. op Oed. betrokken.

1682 trouwanten (lijfdienaren), toevoeging (zie aant. bij 1676-81).

1683 toevoeging.

1684 voor al, letterlijke vert.; versta: veeleer (zuiver tegenstellend); met zinnen ....: volle aandacht te schenken aan (videre et cognoscere); Gr.: ‘te zien en aan te horen’.

[p. 935]

Edipus:

 

By Jupiter, hoe hebtge in dezen smaet¹⁶⁸⁶

 

My in mijn waen bedrogen? stut der vroomen,¹⁶⁸⁷

 

Hoe durftge noch by zulck een' booswicht komen?¹⁶⁸⁸

 

Geef my gehoor: want zoo gy dit beseft,¹⁶⁸⁹

1690

Ick zegge alleen wat my, niet u betreft.¹⁶⁹⁰

Kreon:

 

Wat eischtge dan van my dus errenstachtigh?¹⁶⁹¹

Edipus:

 

Verdrijf my uit het lant, die vaderslaghtigh

 

Verdien voortaen te missen zon en dagh.^1692-93

 

Verdrijfme, daer my niemant spreecken magh.¹⁶⁹⁴

Kreon:

1695

't Waer al beschickt, en ree bestelt te voren,¹⁶⁹⁵

 

Stont my niet eerst der Goden wil te hooren,¹⁶⁹⁶

 

Wat hun belieft te sluiten over u.

Edipus:

 

Apolloos wil en vonnis is toch u

 

Al klaer ontdeckt, dat gy dien godelozen¹⁶⁹⁹

1700

Den vadermoort betaelt, ten schrick der bozen.¹⁷⁰⁰

Kreon:

 

't Is zoo gezeght: nochtans in dezen staet

 

Is 't beter dat men 't uitvoer' met Godts raet.^1701-02

Edipus:

 

Vraeght gy Godt raet om my, van elck verschoven?

Kreon:

 

Uw jammer eischt dat wij Godts mont geloven.¹⁷⁰⁴

Edipus:

1705

'k Beveele u, en vermaene u, delfze in 't stof,¹⁷⁰⁵

 

Begraef haer lijck, dat doot leght op het hof.¹⁷⁰⁶

 

Dees leste dienst zijt gy den uwen schuldigh.¹⁷⁰⁷

1686 in dezen smaet, toevoeging.

1687 my .... bedrogen, versta: al mijn (angstige) verwachtingen beschaamd (1671-73).

1688 booswicht = onjuist Lat.: sceleratissimus; Gr.: ‘diep ellendige’; vgl. aant. bij vs. 1647.

1689 zoo .... beseft, toevoeging.

1690 onjuist; Soph. andersom: ‘want wat ik ga zeggen is alleen in Uw belang, niet in het mijne.’

1691 errenstachtigh: met aandrang; vgl. vs. 282.

1692-93 die .... dagh, toevoeging.

1694 daer: daarheen waar.

1695 De tweede vershelft is een variatie van de eerste; voor bestellen, vgl. vs. 952 en 1714.

1696 der Goden wil; bedoeld is Apollo.

1699 ontdecken (openbaren); vgl. vs. 123-24; godeloze; vgl. 1018.

1700 ten schrick der bozen, zinstorende toevoeging, vgl. de aant. bij vs. 1647.

1701-02 nochtans .... raet, niet geheel juist. Soph.: .... ‘dat men nog eens navraagt wat te doen staat.’

1704 onjuist gelijk 't Lat.; Gr.: ‘Ja, en nu zult ook gij geloof schenken aan den God.’

1705 bevelen (mandare): als wens te kennen geven; vermaenen (hortari): aandringen op; delfze ( = Jocaste) in 't stof wordt herhaald in vs. 1706a.

1706 dat .... hof, toevoeging.

1707 den uwen (meervoud): uw bloedverwant (Jocaste).

[p. 936]

 

My past het niet, dat deze stadt geduldigh¹⁷⁰⁸

 

Haer' burger lijde in 't lant van zijn geboort:

1710

Dies drijfme flux ten berge uit deze poort,¹⁷¹⁰

 

Ter stede, daer Citheron rijst, vol wouden:¹⁷¹¹

 

Daer d'ouders my al by hun leven zouden¹⁷¹²

 

Begraven, op dat ick geniete op 't velt¹⁷¹³

 

Het kerckhof, my van hun zoo vroegh bestelt:

1715

Want dit gaet vast, dat my geene andre elende,

 

Noch zwaere koorts kon helpen aen mijn ende:^1715-16

 

'k Waer anders noit in stervens noot bewaert,¹⁷¹⁷

 

Hadt Godt my niet tot grooter ramp gespaert:¹⁷¹⁸

 

Doch 't ga zoo 't wil met mijn fortuine, aen 't doolen:¹⁷¹⁹

1720

Laet my de zorgh voor mijne zoons bevolen:¹⁷²⁰

 

O Kreon, het zijn mannen, en gy ziet

 

Zy zijn nu groot. aen nootdruft zal 't hun niet¹⁷²²

 

Ontbreecken, waerze in deze weerelt zwerven:

 

Maer kan mijn bede in 't uiterste iet verwerven

1725

Op u, en raeckt barmhartigheit uw hart,

 

Heb deernis met mijn dochtren in haer smert,

 

Die jammerende en noit genoegh beklaeghden,

 

Weeskinderen, verschovelingen, maeghden,

 

Bedruckten, wien noit spijs ontbrack, dat pas^1724-29

1730

Als ick in 't hof niet tegenwoordigh was.^1729-30

 

Zy hadden 't elck zoo goet gelijck hun vader.

 

Gedoogh voor 't lest dat ick haer al te gader¹⁷³²

 

Noch eens de hant geve, en mijn ramp beween'.¹⁷³³

 

O vorst, ga heen, goetaerdige, ga heen,¹⁷³⁴

1735

Oprechte telgh, uit eerlijck bloet gesproten;¹⁷³⁵

 

Magh ick mijn kroost, die droeve druckgenooten,¹⁷³⁶

1708 Versta: het past niet dat deze stad .... mij, als haar burger ....

1710 uit deze poort: de poort van Thebe uit (toevoeging).

1711 vol wouden, toevoeging (Soph. laat Oed. met bitterheid zeggen: mijn Citheron).

1712 zouden: van plan waren, wilden.

1713 op 't velt: buiten (de stad); Soph.: ‘opdat ik, (althans) wat de plaats betreft, sterven moge overeenkomstig de wens van hen die mij hadden willen doden.’

1715-16 V. = onjuist Lat.; Gr.: ‘en toch, dit weet ik zeker, dat noch ziekte, noch iets anders mij zal kunnen vernietigen.’

1717 kan men als ‘apo-koinou’ opvatten; het hoort bij vs. 1715-16 en (zonder anders) bij 1718.

1718 tot grooter ramp; Soph. zegt: ‘tot een vreselijk lijden’ (in de toekomst).

1719 aen 't doolen (bij fortuine), uitbreiding; Soph.: ‘maar ga mijn lot zijn weg, waarheen 't maar wil’; mijn met klem, zie het volgende vs.

1720 V.'s vert. is moeilijk te redden. De zin eist: maak u over mijn zonen geen zorgen. Lat.: ne mihi curam subjice; Gr.: ‘wat mijn zoons betreft, maak me (ethische datief) over hen geen zorg.’

1722 zy .... groot, onjuiste uitbreiding; met mannen bedoelt Soph.: van het mannelijk geslacht.

1724-29 (bedruckten) uitbreiding van één vers van Sophocles: ‘maar voor mijn beide rampzalige en beklagenswaardige dochtertjes, voor die bid ik u zorg te dragen’.

1729-30 V. onjuist naar het anders bedoelde Lat.; dat pas als: steeds wanneer (onjuiste weergave van het causale cum); Gr.: ‘voor wie nooit afzonderlijk de etenstafel werd geplaatst, en gescheiden van mij’ (die steeds bij mij aan tafel zaten).

1732 al te gader, onjuist; Oed. heeft twee dochtertjes.

1733 de hant geve; Soph.: met de hand aanrake (zie ook vs. 1737) (en mijn leed over haar uitween).

1734 ga heen (nl. om ze te halen).

1735 echte, edele (vgl. eerlijck) koningstelg.

1736 die .... druckgenooten, toevoeging.

[p. 937]

 

Noch mijne hant eens geven met beklagh;

 

'k Zal rekenen haer noch, gelijck ick plagh,

 

Te zegenen, te zien met vrolijcke oogen.

1740

Wie hoor ick daer dus schreien? ô medoogen!

 

Mijn dochters? och, de waertste van mijn bloet,

 

Door Kreon noch in zulck een' wederspoet¹⁷⁴²

 

My toegestiert? wat zal ick langer spreecken?¹⁷⁴³

Kreon:

 

Gy zeght als 't is. ick wou u niet versteecken

1745

Van uw verzoeck, en zondtze u daetlijck toe.

 

Hier ben ick.

Edipus:

 

dat u Godt Jupijn behoê,^1744-461746

 

En om dees deught, meer zegens u verleene

 

Dan my. komt hier, mijn dochters, herwaert heene.

 

Koomt herwaert: vat uw' broeder by zijn hant,

1750

Die 't licht van vaders oogh heeft aengerant,

 

En 't klaer gezicht berooft van 's hemels klaerheit,

 

Waerom hy nu dus omtast in dees naerheit.^1749-521752

 

Och dochters, och, hoe zijtge door 't bestaen¹⁷⁵³

 

Van vader, och, onweetende verraên,¹⁷⁵⁴

1755

Geboren uit de zelve, die hem baerde!

 

'k Beklaegh u, kan niet zien hoe, vol onwaerde,¹⁷⁵⁶

 

Gy overal, onnozel, zonder schult,¹⁷⁵⁷

 

Uw levens tijt in droefheit slijten zult.

 

Waer zult gy toch met speelgenoots vergaêren,

1760

En op wat feest verschijnen by de schaeren,

 

Van waerge, in stê van vreught t'ontfangen, niet

 

Naer huis keert, dan bekreten van verdriet?^1759-62

 

En als uw jeught eens rijp is om te trouwen,

 

Wie zal zijn vrucht, zijn kint dus onwaert houwen,¹⁷⁶⁴

1742 Op een wenk van Kreon heeft een dienaar de twee dochters naar buiten gebracht.

1743 wat .... spreecken, onjuist, naar het Lat. quid, inquam, dico. - Soph.: ‘vergis ik mij niet?’

1744-46 ick .... ick, vrij naar onjuist Lat.; Gr.: ‘ik ben het die u dit heb bereid, van vroeger kennend de vreugde die thans u vervult.’

1746 Godt Jupijn; Gr.: de Godheid (de hemel).
deught, zie vs. 1598.

1749-52 Soph.: ‘komt tot deze broederhanden, die van uw vader het eenmaal helder oog zò maakten om te zien’ (als gij het nu aanschouwt).

1752 waerom .... naerheit (duisternis) toevoeging; vgl. vs. 1557.

1753 't bestaen (uitbreiding van V.): de daad.

1754 onweetende (bij vader): in (zijn) onwetendheid.

1756 Soph.: ‘en ik stort tranen over u - want aanzien kan ik u niet - wanneer ik bedenk hoe ....’; vol onwaerde: in geringschatting bij de mensen.

1757 onnozel .... schult, toevoeging.

1759-62 Soph.: ‘naar welke bijeenkomst van burgers zult gij gaan en naar welk feest, vanwaar gij niet in tranen naar huis zult terugkeren, in plaats van te genieten van het schouwspel.’ Vondels dan in 1762 wijst op contaminatie van twee constructies.

1764 dus onwaert houwen: zo slecht achten (zo vergooien).

[p. 938]

1765

Dat hy 't aen zulck een schantvleck zou besteên,

 

Die mijne en beide uw oudren zijn gemeen?^1764-66

 

Want wat verwijt moet dit geslacht niet draegen!

 

Uw vader heeft zijn' vader doot geslagen,

 

En vruchten by zijn moeder voortgebroght,

1770

Uit die hem baerde, en won u onbedocht,¹⁷⁷⁰

 

By haer, van wien hy zelf is afgesproten.

 

Dit zal u elck verwijten, elck zich stooten¹⁷⁷²

 

Om uwe hant te trouwen: dus geschuwt

 

Van elck, zult gy, mijn dochters, ongehuwt,

1775

En kinderloos vergaen, en heenesterven.

 

O Kreon, naerdemael gy van mijne erven¹⁷⁷⁶

 

Alleen, gelijck hun vader, nablijft, och,¹⁷⁷⁷

 

Ontferm u om deze ouderlozen toch.

 

Gedoogh niet datze uw bloetverwant belachen,¹⁷⁷⁹

1780

Uw nichten, droef van d'echt versteecken, prachen,

 

Omzwerven, uitgeschupt door 't gansche rijck,^1780-811781

 

Noch maeckze my in jammer niet gelijck.

 

Gy weet haer oude, en 't moet u billijck deeren.¹⁷⁸³

 

Gy ziet elck schuw haer ree den neck toekeeren,

1785

Behalve gy. ô brave, helpze toch:^1784-85

 

Bestem mijn bede. ô dochters, 'k had u noch^1785-86

 

Veel lessen in te scherpen: maer uwe oude

 

Begrijpt noch niet wat ick u leeren zoude.

 

Bidt Godt nu, dat hy u, zoo lang gy leeft,¹⁷⁸⁹

1790

Een betere fortuin dan vader geeft.

Kreon:

 

Het is genoegh. waer voert de rouw uw zinnen!¹⁷⁹¹

 

Koom herrewaert, en stap in 't hof naer binnen.

Edipus:

 

Men zy gehoorzaem boven al,¹⁷⁹³

 

Hoewel het alssembitter vall'.

1764-66 Soph.: ‘wie zal er die schande op zich willen nemen, die voor mijn en uw kroost gemeenschappelijk is’; zijn (gemeen) voor is heeft V. geschreven, doordat hij het relatief die (bij schantvleck) meervoudig heeft opgevat.

1770 uit .... baerde, variërende herhaling van: by zijn moeder; onbedocht: zonder inzicht in eigen daad.

1772 zich stooten: zich afkerig tonen.

1776 van mijne erven (toevoeging): van mijn verwanten

1777 gelijck hun vader: om haar tot vader te strekken.

1779 ze .... belachen, toevoeging.

1780-81 prachen (vgl. vs. 585), omzwerven: bedelend ronddolen.

1781 uitgeschupt ... rijck, toevoeging.

1783 oude: leeftijd (zie ook vs. 1787); gij weet dat het nog kinderen zijn.

1784-85 naar 't misleidend Lat.; Gr.: ‘zij zijn van alle hulp verstoken behalve wat zij van U mogen verwachten’; schuw: zich afwendend.

1785-86 help ... bede; Lat. annue (= V. 's bestem)....; manumque porrige = geef me uw hand er op (V.'s onjuiste vert. in 1785); Gr.: ‘en wil mij daarbij aanraken met uw hand.’

1789 zoo lang gy leeft; Lat. onduidelijk, Gr.: ‘overal waar naar de wisselende omstandigheden .... gij zult leven.’

1791 V. = onjuist Lat.; Gr.: ‘gij hebt nu genoeg geweend.’

1793 Hier wisselt V. in overeenstemming met de Gr. tekst (en de aanwijzing in de Lat. vert.) de maat; hij had hiermee echter reeds twee verzen vroeger moeten beginnen. Als na vs. 1806 bij Soph. de regels - met behoud van de gewijzigde maat - weer lánger worden, keert Vondel terug tot zijn gewone dialoog-vers. men: ik; het is geen sententie, zoals V. meent, die daarom ook boven al toevoegt.

[p. 939]

Kreon:

1795

Wat tijdigh is, dat 's schoon by kloecken.¹⁷⁹⁵

Edipus:

 

Hoor toe, hoor wat ick wil verzoecken?¹⁷⁹⁶

Kreon:

 

'k Zal 't weeten, als gy 't maeckt bekent.

Edipus:

 

Dat gy ons uit dit rijck verzent.

Kreon:

 

Zoeckt gy 't van my? 't raeckt Godt daer boven.¹⁷⁹⁹

Edipus:

1800

Ick ben van alle Goôn verschoven.¹⁸⁰⁰

Kreon:

 

Gy zult haest raecken tot uw wit.¹⁸⁰¹

Edipus:

 

Verzekert gyme, ö Kreon, dit?¹⁸⁰²

Kreon:

 

Ick plagh niet strax mijn oordeel t'uiten.¹⁸⁰³

Edipus:

 

Vervoerme flux van hier naer buiten.¹⁸⁰⁴

Kreon:

1805

Laet los uw kinders: ga dan vry.¹⁸⁰⁵

Edipus:

 

Ontweldighze alle niet van my.¹⁸⁰⁶

Kreon:

 

Gedenck geensins dat gy 't al zult verwerven:¹⁸⁰⁷

 

Want wat u dus lang volghde moet gy derven,

 

In 't ende van uw leven, arme man.^1808-09

Rey:

1810

Thebaeners, ô gy vroome burgers van

1795 wat de omstandigheden vereisen, dat is naar het oordeel der verstandigen schoon.

1796 V. = Lat.; Gr.: ‘weet ge op welke voorwaarde ik zal gaan?’ (V.'s vraagteken stamt uit de Lat. vert.).

1799 Soph.: ‘gij vraagt van mij een gunst die slechts de godheid u kan geven.’

1800 Soph.: ‘maar (vragen is overbodig, immers) ik ben bij de goden verfoeid.’

1801 Gr.: ‘des te eerder krijgt gij uw verzoek ingewilligd.’

1802 Gr.: ‘meent ge wat ge zegt?’

1803 plagh: pleeg; strax: zo maar, rouwelings; Lat.: wat ik niet meen, pleeg ik niet te zeggen.

1804 naer buiten, onjuiste toevoeging; Oed. wil (voorlopig) in het paleis gebracht worden.

1805 ga dan vry; Gr.: ‘stap nu voort’ (nl. naar het paleis).

1806 alle, onjuist als 't Lat; Gr.: deze.

1807 Soph.: ‘wil niet alles naar uw wens’ (hebben).

1808-09 Soph.: ‘want wat u naar wens ten deel werd, volgde u niet het leven door’ (Kreon bedoelt: gij moet nog leren eigen wensen op te geven, en in gelatenheid af te wachten).

[p. 940]

 

Mijn vaderlant, ay ziet: gy ziet hier heden

 

Dien Edipus, die, tot behoudt der steden¹⁸¹²

 

De dubbelheit des raetsels van 't gedroght

 

Ontwarren kon, en zulck eene eer bevocht,

1815

Gelijck een helt, de braefste man der mannen,^1814-15

 

Die burgergunst en aenzien kon verbannen:¹⁸¹⁶

 

Nu zietge in welck een onweêr van verdriet

 

Hy schipbreuck leedt, en gansch verging tot niet:¹⁸¹⁸

 

Dies leert nu uit den spiegel, u gegeven,¹⁸¹⁹

1820

Den lesten dagh bespieglen van uw leven,¹⁸²⁰

 

En acht geen' mensch geluckigh in zijn' staet,

 

Eer 't leven endt, en naer zijn' wensch vergaet.¹⁸²²

EINDE.

1812 tot .... steden (plur. poëticus = Thebe) toevoeging.

1814-15 en .... helt, toevoeging; braef: kloek.

1816 naar de corrupt overgeleverde tekst, met dèze zin: die geen ogendienaar is; Gr., met moderne verbetering: wiens geluk geen der burgers zonder hem te benijden aanschouwde.

1818 en .... niet, toevoeging.

1819 nu .... gegeven, toevoeging.

1820 (leert) bespieglen (Lat. specta): de blik richten op; vgl. Opdr. r. 5; van uw leven; Gr.: van het leven.

1822 Versta: voor zijn leven zonder rampen is verlopen.

TEKSTKRITIEK: vs. 80. In U. 624 (de aan onze uitgave ten grondslag gelegde, oudste druk), U. 625 en 627 staat niemants.

TEKSTKRITIEK: vs. 1435. U. 624, 626 en 627 hebben doende.

TEKSTKRITIEK: vs. 1752. Alle oude drukken hebben: waerheit.